GLON303-Хичээл 1, 2

1. ХЭЛ, ХЭЛ ШИНЖЛЭЛ
удиртгал хичээл
Багш Ж.Цэцэгмаа
Хүмүүнлэгийн ухааны магистр

2. Хичээл №1 ХЭЛ
 Хэл гэдэг нь хүний ерөнхий ойлголт, үзэл бодол,
утга санаа зэргийг илэрхийлж хоорондоо
харилцахад хэрэглэгддэг дохио зангаа, дүрэм
зүй, тэмдэглэгээ, дуудлага, үг зэргийг бүхэлд нь
хамруулсан систем юм.
 Хүн төрөлхтний харилцааг илэрхийлэх тулгуур
судлагдахуун болсон “хэл” хэмээх шинжлэх
ухааны өргөн цар хүрээт ойлголт нь эх дэлхийн
үүсэл гаралтай эн зэрэгцэхүйц он удаан жилийн
түүхтэй.

3. ХЭЛ
Өнөөдөр дэлхий дээр нийт хэдэн хэл байгааг
хараахан хэмжээлж боломгүй ч эрдэмтдийн
таамаглаж байгаагаар 7000 орчим хэл байгаа аж.
Маш их баярлалаа

4. ХЭЛ
Дэлхий дээрх долоон тэрбум хvний тал нь 15
хэлээр л ярьдаг байна. Түүнээс Хятадын
мандарин хэлээр хамгийн их хvн ярилцдаг.
 Хятадад бичгийн хэл нь ижил боловч хvн амын
70% нь мандарин хэлээр ярьдаг тул хойд
нутгийнхан нь өмнөд нутгийнхныхаа яриаг
ойлгодоггvй ажээ.
 Африкт ойролцоогоор 1000 орчим хэл байдаг ч
саяас илvv хvн ярилцдаг хэл нь 30-хан байдаг.
 Энэтхэгт 800 гаруй хэлээр ярьдаг. Энэ хvн амын
нягтрал ихтэй улсад 12 км явахад л ярилцдаг
хэл нь өөрчлөгддөг.

6. ХЭЛЭХҮЙН ДӨРВӨН ЧАДВАР
Сонсох
Ярих
Унших
Бичих

7. ХЭЛ ЯРИАНЫ ДАСГАЛ
 https://www.youtube.com/watch?v=spRd7yBo5JE

8. ХЭЛ ЗҮГШРҮҮЛЭХ ДАСГАЛ
 Түргэн түргэн 3 удаа хэлээд дараа нь оньсогыг таая.
Хамрыг минь тэр хайрчих юм
Хайруул, илүүргүй нь хачин юм
Чихийг минь тэр чимхчих юм
Чимхүүр, бахьгүй нь сонин юм
Өвлийн сарыг гараад ирэхээр
Үзэгдэх биегүй айлчлах юм
Хаврын сарыг хүрээд ирэхээр
Хайх сураггүй арилах юм.
 Түргэн уншиж цээжилье.
В четверг четвёртого числа четыре
чёрных чумазеньких чертёнка
чиртили чёрными чернилами чертёж
чрезвычайно чисто

9. ХЭЛНИЙ АНГИЛАЛ
Орчин үеийн хэл одоогоос
15-20 мянган жилийн өмнө
үүссэн гэж үздэг.
Одоогийн байгаа бvх хэлийг
эрдэмтэд тvvхэн vvсэл,
язгуураас нь шалтгаалж
1. Энэтхэг-Европ язгуурын хэл
2. Урал-Алтай язгуурын хэл
3. Хами-Сами язгуурын хэл гэж бүлэглэн
хуваадаг байна.

10. ЭНЭТХЭГ-ЕВРОП ХЭЛНҮҮД
Өнөөдөр хамгийн сайн судлагдсан угсаатны нэгдэл бол
Энэтхэг - европ овгийн хэлтнүүд юм. Гималайн нуруу хавиар
нутаглаж байсан энэтхэг европчууд олон мянган жилийн өмнө
санскрит, өвөг санскрит хэлээр ярьж байжээ.
Тэд хэдэн мянган жилийн өмнө баруун тийш нүүн Европ
орж суурьшсан бөгөөд тэндээсээ зарим нь дундад зууны үед
Хойд, Өмнөд Америк, Өмнөд Африк, Австрали руу шилжих
явцдаа тус тусдаа бие даасан үндэстэн үүссэн.
Тухайлбал, хоёр мянган жилийн өмнө нэг хэлээр ярьдаг
эртний ромчууд түүхийн явцад испани, итали, франц, румын
зэрэг өөр үндэстнүүд болсон байна.

11. АЛТАЙ ХЭЛНИЙ ЯЗГУУР
Нийт 350 сая гаруй хүн тус язгуурт багтах аль нэг хэлээр
ярилцдаг. Алтай хэлний язгуур нь Евразид өргөн тархсан
хэл бөгөөд түрэг, монгол, манж-тунгус гэх үндсэн гурван
хэлний бүлэгт хуваана. Зарим тодорхойлолтоор солонгос,
япон хэлний бүлгийг тус язгуурт багтаасан байдаг.
Хэлний гарал үүслээр нь алтай гэсэн нэгдмэл нэг
хэлнээс одоогийн уг хэлний язгуурт багтах хэлнүүд үүссэн
гэх онолыг хэл шинжээч эрдэмтэн Рамстедт гаргажээ.
Тэрээр түрэг, монгол, манж зэрэг хэлний үг, өгүүлбэр зүйн
харьцуулсан судалгааг хийсний үр дүнд Алтайн уулаар
нутаглагчид нүүдэллэн явснаар нэгдмэл алтай хэлнээс бие
даасан хэлүүд үүссэн гэдгийг баталсан.

12. АЛТАЙ ХЭЛНИЙ ЯЗГУУР
 Түрэг хэлний бүлэг
Турк, азербайжан, узбек, түркмен, хасаг, хиргис, татар, чуваш, уйгур зэрэг
24 хэл багтдаг. Орхон, эртний уйгур, цагаадай, булгар, хазар, половэну
мөхсөн хэлүүд мөн харьяалагдана.
 Манж-Тунгус хэлний бүлэг
Сибирийн дэд бүлэг – эвэнк (тунгус) ба эвэн (ламут) хэлүүд багтана.
Манжуурын дэд бүлэгт манж хэл болон мөхсөн зүрчид хэл багтдаг.
Амурын дэд бүлэгт нанай болон үдэй хэлүүд орно.
Алс дорнодын хэлүүдэд япон, солонгос, айнү болон рюүкюү зэрэг хэлүүд
багтдаг.
 Монгол хэлний бүлэг
Монгол хэл нь дотроо жинхэнэ монгол хэл (Монгол улс ба Өвөр
Монголын монгол хэл), буриад, халимаг гэсэн 3 үндсэн дэд бүлэгт
хуваагдана. Монгол хэлнээс /XIII-XV зууны үед салсан/ монгор, могол,
баоань, дагуур, дуншиа нь зэрэг бага хэлүүд салбарлана.

13. ХАМИ-САМИ ЯЗГУУРЫН ХЭЛ
Хами-сами хэлний язгуурт араб хэл багтдаг.

14. НЭМЭЛТ МАТЕРИАЛ
http://barimt.mn/news/142/single/4116
 https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%83%
D1%80%D0%B2%D0%B0%D0%BD_%D0%BA%
D0%B8%D1%80%D0%B8%D0%BB_%D2%AF%
D1%81%D0%B3%D1%8D%D1%8D%D1%80_%D
0%B1%D0%B8%D1%87%D1%81%D1%8D%D0%
BD_%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%
BE%D0%BB_%D2%AF%D0%B3%D1%81%D0%
B8%D0%B9%D0%BD_%D1%85%D0%B0%D1%8
0%D1%8C%D1%86%D1%83%D1%83%D0%BB%
D0%B0%D0%BB%D1%82

15. Хичээл №2 ХЭЛ
Орчин үед хүний мэдлэгийн салбар олон
болсон учраас хэлийг тал талаас нь судалж өөр
өөр өнцгөөс харж байна.
Философичид хэлийг танин мэдэхүйн хэрэгсэл
гэх бол сэтгэл судлаачдад “хүний дотоод
сэтгэлийг тольдон харах цонх” гэж тодорхойлдог.
Социологич хүн хэлийг хүний зан үйлийн зүйл
гэж үзнэ.
Инженер хүн хэлийг аливаа биетийн механик
ажиллагаатай зүйрлэн тайлбарлах байх.
ХАРИН ТАНЫХААР?

16. ХЭЛ БОЛ...
ХХ зууны Германы хэл шинжлэлийн нэрт төлөөлөгч В.Гумбольдт:
- Хэл бол санаа бүтээгч эрхтэн мөн. Дотоод ертөнцийн нүднээ үл
үзэгдэх гүн гүнзгий оюуны үйл ажиллагаа нь хэлний авиагаар дамжин
бодижиж сэтгэлд өртөнө. Чухам иймээс хэл, сэтгэхүйн үйл
ажиллагаа хоёр салшгүй. Хэл нь ард түмний сэтгэлгээний гадаад
байдал бөгөөд ард түмний сэтгэлгээ нь түүний хэл, ард түмний
хэл.
Хэл хэдийгээр нийгмийн бүтээл боловч түүнийг хувь хүмүүсийн хэл
ярианы механик нийлбэр хэмээн үзэж болохгүй. Үүний оронд хувь
хүний хэл яриаг амьдралын тодорхой нөхцөлд илэрсэн хэлний илрэл
хэмээн авч үзвэл өөр хэрэг. Ер нь хүн бүрийн хэл ярианы онцлог бол
нийтийн хэлний маргашгүй нэгэн эх сурвалж. Ийм байдлаар хэл,
хэлэхүй хоёрыг зааглах бодит шаардлага байна.

17. ХЭЛ БОЛ...
 Оросын хэл шинжээч А.А.Потобня:
- Хэл бол санааны хэлбэр. Гэхдээ хэлнээс өөр зүйлд байж
чаддаггүй хэлбэр.
 Францын нэрт хэл шинжээч Ж.Вандриес:
- Хүмүүс бие биендээ юм хэлэх хэрэгцээ гарсан тэр цагт л
хэл үүсчээ. Хүний уураг тархи хэлийг ашиглаж чаддаг болсон
цагт л хэл нийгмийн болжээ.
 Копенгагены нэрт хэл шинжээч Л.Ельмслев:
- Хэл бол цэвэр харилцааны бүтэц. Практик дээр хэрхэн
хэрэглэгдэхээс үл хамаарагдах хэлбэр загварыг хэл гэнэ.
 Францын нэрт хэл шинжээч А.Мейе:
 - Хэл нь түүхийн нөхцөл байдлаас хамааралтай болохоос
биологийн ойлголтод багтах арьсны өнгөтэй огтхон ч
холбогдолгүй.

18. ХЭЛ БОЛ...
 Эрдэмтэн С.Галсан:
- Аливаа хэл хийсвэр ч талтай, бас бодит ч байдалтай, сэтгэхүй оюун
ухааныг тээгч, нэвтлэн гаргагч, соёлыг илтгэгч төдийгүй үеийн үед
үлдээн хоцроогч, хүн, нийгмийн харилцааны зэвсэг.
Хэл бол хүнд л заяасан. Хүн гэдэг зүйлээс байгаль-нийгмийн
тогтолцоог салгах аргагүй. Өнөөдөр энергийн хуулиар хүн 90% нь
энерги, 10% нь бие махбодь. Хэл бол тэр чигээрээ энерги. Хараал хүрч ч
болно. Их яривал энергээ алдана. Тийм болохоор хэл бол байгалийн
үзэгдэл юм.
Хүнд ил яриа, бас далд яриа, ил ухамсар, бас далд ухамсар аль аль нь
байна. Нууц ухамсрын ид шид асар их. Түүнийг жинхэнэ ёсоор ажиллуулж
чадвал хорт хавдар мэтийн аюулаас ч өөрийгөө зайлуулж чадах аж.
Хэл бол үндсэндээ хийсвэрлэл. Аливаа хэлний материаллаг тал нь
авиа, материаллаг бус тал нь хийсвэрлэл юм.

19. ЭХ ХЭЛ
 Тухайн хүний хувьд эхэлж сурсан анхлан сэтгэж эхэлсэн тэр
хэл бол эх хэл. Гүн сэтгэдэг хүмүүс эх хэлэндээ гарамгай
сайн байдаг, өөр гадаад хэлэнд төдийлөн сайн байгаагүйн
жишээ олон.
 Монголчууд “Дөнгөн данган яригч бол дөнгөн данган сэтгэгч”
гэдэг. Хэл үгүй бол сэтгэлгээ үгүй. Сэтгэлгээ үгүй бол хүн
биш болно. Эх хэлээ ямар түвшинд эзэмшинэ, яг тийм
түвшинд сэтгэнэ. Үүнд л эх хэлээ сайн эзэмшихийн ач
холбогдол оршдог.
 Эрдэмтэд олон гадаад хэл сурахыг нэг цоожинд таарах
олон түлхүүртэй адилтгах нь бий. Гэхдээ хүний тархи хоёр
хэлээр зэрэг сэтгэнэ гэж байдаггүй юм байна.

20. Б. РЕНЧИН - МОНГОЛ ХЭЛЧихэнү чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл,
Чин зоригт өвгөд дээдсийн минь өв их эрдэнэ.
Сонсох бүр яруу баялгийг гайхан баясч,
Сод их билэгт түмэн юүгээн бишрэн магтмуу би!
Урьдын бэрх цагт улс Монголын хэт заяаг
Уйтгарлан бодоход урам зоригийг минь сэргээсэн,
Өөдлөн дэвжихийн төгс хувьтайд нь итгүүлсэн,
Өрнөн мандахын шинж бүрдсэн өвгөдийн минь хэл!
Мөрөн гол цутгалант, ширгэшгүй их далай мэт,
Мөнхөд үр ач нарын залгамжаар бадранхан дэлгэрч,
Хөндий цээжинд орогч бүгдийг нэвтрүүлэх чадалт
Хөгжим мэт яруу баясгалант монгол хэл минь!
Өсөх наснаас өтлөх насан хүртэл чам юугаан судлан,
Өдөр бүр үгсийн эрдэнийг чинь баярлан түүнэм.
Түмэн түмэн үеийн оюун билгийн үлэмж сангийн үүдийг чинь
Түлхэх бүр сэтгэл сэргэн, магнайн үрчлээ тэнийнэм!
Түгшүүрт бэрхийг даван туулсан баатар түмний минь
Түвшнээ соёл эрдэнэ юүгээн мандуулахын гэгээн улирал нээгдсэнд
Сэлбэлгүй сэцэн оюутан, хэл юүгээн энхрийлэн хөгжүүлье хэмээн
Сэтгэл урмас бадран бахдамуу, үсэн буурал өтгөс би!
Хутаг өлзий бүрдсэн хувь их заяат түмний минь
Хурц авьяаст хөвүүд дүү нар, халуун элэгтэн хотлоор,
Эгшиг сайхан монгол хэл юүгээн нэн хайрлан дээдэлж,
Энхрийлэн бадруулахын бат зориг төгс юутай сайхан!
Чихэнү чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл,
Чин зоригт өвгөд дээдсийн минь өв их эрдэнэ.
Сонсох бүр яруу баялгийг гайхан баясч,
Сод их билэгт түмэн юүгээн бишрэн магтмуу би!

21. ХЭЛНИЙ БҮТЭЦ
Хэлийг бvтцээр нь дөрөв ангилж vздэг.
1. Yгс нь богино, нөхцөл авалгvйгээр өгvvлбэрийн доторх
байрлалаараа утга илэрхийлдэг хэл (хятад, вьетнам г.м)
2. Үгийн vндсэн дээр цаг хугацаа, эзэн бие, vгvйсгэсэн утга
зэрэг байдлыг нөхцөл залган илэрхийлдэг хэлнvvд (монгол,
турк г.м)
3. Хэлний дvрэм нь vгийн vндсийг өөрчлөн утга
илэрхийлдэг хэлнvvд (Энэтхэг-Европ, Хами-Сами язгуурын
хэлнvvд)
4. Vгийн vндсэнд нөхцөл залгаснаар өгvvлбэр нь ганц
vгнээс бvтдэг хэлнvvд

22. ХЭЛНИЙ ЯЛГАА
https://www.youtube.com/wat
ch?v=aYZvnNg8Sow

23. ХЭЛ ШИНЖЛЭЛ
Хэл шинжлэл нь хүний хэлийг шинжлэх ухааны
үүднээс тайлбарладаг хүмүүнлэгийн ухааны салбар
шинжлэх ухаан юм.
Хэл шинжлэлийн ухаан нь XIX зууны эхэн
үеэс шинжлэх ухаан болон хөгжиж ирсэн гэж үздэг.
Хүмүүс өөр хоорондоо харилцаж, саналаа
солилцож, улмаар нийгмээ хөгжүүлж, урагшуулж
байдаг маш чухал хэрэглүүр болох хэлний үүсэн
хөгжиж ирсэн түүхэн зүй тогтол, мөн чанар хийгээд
хөгжлийн ирээдүйн төлөвийг хэл шинжлэл судалдаг.

24. ХЭЛ ШИНЖЛЭЛ
Хэл шинжлэлийг гурван үндсэн хэсэгт хуваана:
 Хэл шинжлэлийн удиртгал
 Хэл шинжлэлийн түүх
 Ерөнхий хэл шинжлэл
Хэл шинжлэлийн удиртгал нь ерөнхий хэл шинжлэлийн
үндсэн асуудлууд, хэл шинжлэлийн гол ойлголт, шинжилгээний арга
болон нэр томьёо зэргийг судалдаг.
Хэл шинжлэлийн түүх нь хэлний тухай сургаалын түүхэнд
байсан эрдэм шинжилгээний олон дэг, чиглэл, дэлхий дахины
хэлний нэрт шинжээч нарын бүтээл, орчин үеийн хэл шинжлэлд
тэдний эзлэх байр зэргийг авч үздэг.
Ерөнхий хэл шинжлэлийн зорилго нь орчин үеийн дэлхий
дахины хэл шинжлэлийн гол асуудлуудтай танилцуулахад оршино.

25. ХЭЛ ШИНЖЛЭЛ
Хэл шинжлэл нь үндсэн 3 чиглэл, олон салбар ухаан болон хөгжиж байна.
1.Онолын хэл шинжлэл :
 Ерөнхий хэл шинжлэл /хэлний гүн ухаан, хэл сэтгэхүйн холбоо, хэлний
бүтцийн онол/
 Танихуйн хэл шинжлэл /хэлээр дамжуулж хүний танин мэдэх үйл ажиллагаа/
 Үүсгүүр хэл шинжлэл
 Авиалбар зүй /хүний хэлэнд авиа зохион байгуулагдаж, хэрэглэгдэх байдал,
нийгмийн үүрэг/
 Үг зүй /Хэлний үсгийн хэлбэр, үг бүтээх ёс/
 Өгүүлбэр зүй /Хэлний өгүүлбэрийн бүтэц/
 Үгийн сан судлал /Хэлний үгийн сан, үгийн бүрэлдэхүүн/
 Утга зүй /Үгийн утга, хэлбэр хоёрын харилцан уялдаа/
 Бодит хэл шинжлэл /Хэлний хэрэглээ, утга, нэр томъёо/

26. ХЭЛ ШИНЖЛЭЛ
2. Тодорхойлох хэл шинжлэл
 Хүн судлалын хэл шинжлэл / Хэл, соёлын холбоо, хүний биологи,
танин мэдэхүй, хэлний харилцан уялдаа/
 Харьцуулсан хэл шинжлэл / Хэлнүүдийг түүхэн үүднээс харьцуулан
судалдаг/.
 Үгийн гарал судлал / Үг, хэллэгийн түүх, гарал үүсэл болон
тэдгээрийн утга, хэлбэрийг хэлний хөгжил, ард түмний аж төрөх,
сэтгэлгээний явцад хэрхэн хувьсан өөрчлөгдөж ирснийг судалдаг/
 Түүхэн хэл шинжлэл / Хэлний шинжлэх ухааны түүхэн хөгжил/
 Авиа зүй / Хүний хэлний авиаг өгүүлэх эрхтний үйл ажиллагаа
болон сонсол зүйн үүднээс судална/
 Нийгэм хэл шинжлэл / Хэл, нийгмийн хоорондын харилцаа, хэлний
хувилбарууд, хэлний төлөвлөлт, бодлого/

27. ХЭЛ ШИНЖЛЭЛ
3. Хавсарга хэл шинжлэл
 Компьютер хэл шинжлэл /Хэл шинжлэл, компьютер, логик. сэтгэц судлалын хэл/
 Шүүх эмнэлгийн хэл шинжлэл /Хууль, шүүхийн хүрээн дэх хэлний хэрэглээ/
 Хэл эзэмшихүй /Төрөлх болон хоёрдогч (гадаад хэл) хэлийг эзэмших үйл явц/
 Хэлний үнэлгээ
 Хэлний хөгжил
 Хэлний боловсрол / Хоёрдогч буюу гадаад хэлийг заах, сургах явц/
 Хэл шинжлэлийн хүн судлал /Хэл нийгмийн амьдралд нөлөөлөх/
 Мэдрэл хэл шинжлэл /Хэл эзэмших, ярих, ойлгох явцыг хянадаг тархины үйл
ажиллагаа/
 Сэтгэц хэл шинжлэл / Хэл яриа харилцааны хэрэглүүрээс гадна бас сэтгэн бодохуйн
хэрэглүүрийн үүрэг гүйцэтгэдэг. Хэлийг эзэмших үйл явц, хэлийг өөрийн болгож буй
дадал, бүтэц зохион байгуулалт/
 Найруулга зүй

28. СЭТГЭЛГЭЭНИЙ ДАСГАЛ
 . . . = . . .
/Тооны нэр монголоор/ /тооны нэр оросоор/