1. Лекцийн агуулга:
1. Тэмдэг нэр, түүний үндсэн шинж
2. Тэмдэг нэрийн харьцуулсан зэрэг
3. Тэмдэг нэрийн утгыг
эрчимжүүлэх ба бууруулах ёс
4. Тэмдэг нэр бүтэх ёс (бие даан
судлах)

2. Тэмдэг нэр гэж юу вэ?
Жинхэнэ нэр, үйл үгийн өмнө
үндсээрээ
тохиолдож,
тэдгээрээр
тэмдэглэгдэж байгаа хүн амьтан, юмс
үзэгдлийн шинж чанар, өнгө зүс, төрх
байдал, бэлгэ тэмдэг, үйл хөдлөлийн
болц байдлыг нэрлэх үл хувилах үгийг
тэмдэг нэр гэнэ.
Зөвхөн жинхэнэ нэрийн тодотгол
болдог тэмдэг нэрийг хүртээл нэр, нэр
ба үйлийн тодотгол болдог тэмдэг
нэрийг чанарын нэр гэдэг.

3. Тэмдэг нэрийн шинж
Тэмдэг нэр нь үндсэн шинжээрээ байхдаа
хэзээ ч нөхцөл авч хувирдаггүй. Иймээс үл
хувилах нэр гэдэг.
Монгол хэлний тэмдэг нэр нь өгүүлбэрт
ихэвчлэн үндсээрээ нэрийн тодотгол, үйлийн
байдал байц болох боловч сайныг нь,
өндрүүдээс нь гэх мэтээр тоо, тийн ялгал,
хамаатуулах нөхцөлөөр хувилж бусад гишүүн
болох тохиолдол элбэг байдаг.
Тэмдэг нэр нь өмнөх үгээ ихэвчлэн өгөх
орших, гарах, үйлдэхийн тийн ялгалаар
захирна.

4. Тэмдэг нэрийн шинж
Тэмдэг нэр, жинхэнэ нэрийн үүрэг
гүйцэтгэвэл тоо, тийн ялгал, хамаатуулах
нөхцөлөөр хувирна.
Тэмдэг нэр нь харьцуулсан зэргийн айтай.
Монгол хэлэнд харьцуулсэн зэргийг задлаг
аргаар илрүүлнэ.
Маш, нэн, тун, час, тас гэх мэт угтан чимэх
үгсийг тэмдэг нэрд захируулан холбож утга
эрчимжүүлж, -дуу(-дүү), -втар (-втэр, -втор,
-втөр) дагаврыг тэмдэг нэрийн үндсэнд
залгаж утга бууруулах арга байдаг.

5. Тэмдэг нэрийн харьцуулсэн зэрэг
Тодорхой нэг хүн, юм үзэгдэлд байгаа
шинж чанарыг бусад хүн, юм үзэгдэлд
агуулагдаж байгаа тухайн шинж чанартай
харьцуулан ижил төвшинд буюу илүү,
давуу болохыг үзүүлэх тэмдэг нэр бүхий
хам задлаг хам бүтцийг тэмдэг нэрийн
харьцуулсэн зэрэг гэнэ.
Тэмдэг нэрийн харьцуулсэн зэргийг
1. Ижил зэрэг
2. Илүү зэрэг
3. Давуу зэрэг гэж гурав ангилна.

6. Ижил харьцуулсан зэрэг
Ямар нэг хүн, юм үзэгдэлд байгаа
тодорхой нэг шинж чанарыг нөгөө нэг
юм үзэгдэлд байгаа тухайн шинж
чанартай харьцуулан ижил төвшинд
байгааг үзүүлэхдээ жинхэнэ нэрийг
шиг, мэт, адил гэсэн туслах үгээр
тэмдэг нэрд захируулан холбосон хам
бүтцээр илрүүлнэ.
Жишээ нь: өд шиг хөнгөн, ус мэт
тунгалаг, цэцэг адил цэвэрхэн, чулуу
шиг хатуу гэх мэт

7. Илүү харьцуулсан зэрэг
Ямар нэг хүн,
юм үзэгдэлд
байгаа тодорхой нэг шинж чанарыг
нөгөө нэг юм үзэгдэлд байгаа тухайн
шинж чанартай харьцуулан илүү
байгааг үзүүлэхдээ жинхэнэ нэрийг
гарахын
тийн
ялгалаар
хэлбэржүүлэн
тэмдэг
нэрд
захируулсан хам бүтцээр илрүүлнэ.
Жишээ нь: уулнаас өндөр, уснаас
намхан, сумнаас хурдан, яснаас
хатуу гэх мэт.

8. Давуу харьцуулсан зэрэг
Тодорхой нэг юм үзэгдэлд байгаа шинж
чанар нь харьцуулж байгаа хүрээ (орон
зай)-нд хамаарагдах төрлийнх нь бусад
зүйлд байгаа тухайн шинж чанараас
хавьгүй давуу болохыг үзүүлэх тэмдэг нэр
бүхий хам бүтцийг давуу харьцуулсан зэрэг
гэнэ. Давуу харьцуулсан зэргийг хамгийн,
туйлын
адгийн
хосгүй,
ижилгүй,
зүйрлэшгүй, эгнэшгүй зэрэг үгсийг тэмдэг
нэрд захируулж илрүүлнэ. Жишээ нь:
Миний ээж хосгүй сайхан сэтгэлтэй хүн. Увс
нь манай орны хамгийн том нуур юм.
Адгийн муу чанар бол ухааны муу гэх мэт.

9. Тэмдэг нэрийн утгыг эрчимжүүлэх
ба бууруулах ёс
Тэмдэг нэрийн утгыг
бууруулах ба
эрчимжүүлэх ѐс нь түүний хэлзүйн нэг онцлог
мөн. Юмс үзэгдэлä байгаа шинж чанарыг
өгүүлэгчээс үнэлэх нэг өвөрмөц харьцаа юм.
Тэмдэг нэрийн утгыг хэлний талаас ерийн
утга, эрчимжүүлсэн утга, бууруулсан утга гэж
гурав ангилна.
Эрчимжүүлсэн
Ерийн
Бууруулсан
(маш удаан)
(удаан)
(удаавтар)

10. Утга эрчимжүүлэх ёс
Монгол хэлний тэмдэг нэрийн утгыг задлаг
аргаар дараах байдлаар эрчимжүүлдэг. Үүнд:
а. Маш,нэн, тун, үлэмж, асар, улам, үнэхээр зэрэг
чимэх үгс ихэнх тэмдэг нэрийн өмнө угтан орж утга
эрчимжүүлнэ. Жишээлбэл: маш сайн , маш хурдан,
маш ухаантай, маш муухай, маш хол, маш халуун
гэх мэт.
б. Тас, час, цоо, цэлдэн, чармай,пад, таг, азай, цэг,
шал, пиг, тэс, тэг, гэх мэт чимэх үгс тус бүр цөөн
тооны тэмдэг нэрийн өмнө орж утгыг эрчимжүүлдэг
харцангуй бүтээлч биш үгс юм. Жишээлбэл, тас
хар, час халуун, цоо шинэ, цэлдэн хөх, чармай
нүцгэн, пад хар, шал нойтон гэх мэт.

11. Утга эрчимжүүлэх ёс
в. Гол төлөв өнгө хэлбэр дүрс заасан тэмдэг нэрийн
эхний задгай үе дээр –в гийгүүлэгч нэмж тэмдэг
нэрдээ угтуулан холбоод утга эрчимжүүлнэ.
Жишээлбэл, хав хар, бов бор, шав шар, дөв
дөрвөлжин гэх мэт.
г. ОЦМХ-нд их гэсэн тэмдэг нэр үндсэн үүргээрээ
хэрэглэгдэхээс гадна утга эрчимжүүлэх үүргээр
түгээмэл хэрэглэгддэг байна. жишээлбэл , их
сайн, их хурдан, их хол, их аюултай гэх мэт.
д. Яриа бичигт холын хол алсын алс, сайнаас сайн,
өндөрөөс өндөр, худанаас хурдан гэх мэтээр
тэмдэг нэрийг тийн ялгалаар хэлбэржүүлэн давтаж
утга лавшруулан эрчимжүүлэх бүтээлч биш арга
байна.

12. Тэмдэг нэрийн утгыг бууруулах ёс
Монгол хэлний тэмдэг нэрийн
утгыг нийлэг аргаар буруулдаг.
Тэмдэг нэрийн үндсэнд –втар, -втэр, втор, -втөр, -дуу, -дүү зэрэг дагавар
залгаж утгыг бууруулна. Жишээлбэл,
хөхөвтөр,
улаавтар,
хөхдүү,
хөнгөндүү, залуувтар гэх мэт.

13. Тэмдэг нэрийн задлал хийх аргачлал
• Утгаар нь: тоочиж заасан, өнгө зүс
заасан, хэлбэр хэмжээ заасан гэх мэт
• Бүтцээр нь: үүсмэл ,үүсмэл биш, хэрэв
үүсмэл бол ямар аргаар үүссэн
• хэлзүйн хэлбэр: үндсээрээ /жинхэнэ
нэрийн үүрэг гүйцэтгэсэн бол ямар нэг
тийн ялгалын нөхцөлөөр/ ямар үгтэй
холбогдсон.
• Харьцуулсан зэрэгтэй эсэх: ижил зэрэг,
илүү зэрэг, давуу зэрэг, эсвэл зэрэггүй.

14. Ашиглах материал
• МУИС, УбДС, Орчин цагийн монгол хэл, Уб.,
• Ц.Өнөрбаян, Б.Пүрэв-Очир, Хэлзүйн задлал
хийцгээе, хэлний бодлого бодоцгооѐ.
(товхимол),УБ., 1997
• О.Суник, Обращая теория частей речи, М-Л., 1966
• Д.Д.Амоголонов, Современный бурятский язык,
Улан-Удэ, 1958
• МУИС, Монгол хэл, соѐлын сургууль,Монгол хэл,
уран зохиолын сорил, УБ., 2000, 2001
• МУИС, Монгол хэлний сурах бичиг, УБ.,1998,
• Д.Төмөртогоо, Хэл шинжлэлийн нэр томъѐоны
хураангуй толь, Уб., 2004
• http:// Кhelzasag.mn/ вейб сайт

15. Ашиглах материал
• Ц.Өнөрбаян, Орчин цагийн монгол хэлний үгзүй,
Уб., 1994,
• Ц.Өнөрбаян, Орчин цагийн монгол хэлний үгзүй,
Уб., 2004
• Ш.Лувсанвандан, Орчин цагийн монгол хэл,
Бээжин, 1961
• Ш.Лувсанвандан, Орчин цагийн монгол хэлний
бүтэц, үг нөхцөл хоѐр нь, Уб., 1968, 1999
• П.Бямбасан, Орчин цагийн монгол хэлний үгийн
бүтэц, нэр үгсийн аймаг, Уб., 1975
• Д.Төмөртогоо, Хэл шинжлэлийн нэр томъѐоны
хураангуй толь, Уб., 2004

16. Лекцийн агуулга:
1. Тооны нэр, түүний үндсэн шинж
2. Тооны нэрийн зүйл, тус бүрийн
онцлог
3. Тооны нэр бүтэх арга (бие даан
судлах)

17. Тооны нэр
• Бодот ертөнцийн юмс үзэгдлийн
тодорхой тоо ширхэг, дэс дугаар,
хам цуг, бүхэл, бутархайг нэрлэх үл
хувилах үгсийг тооны нэр гэнэ.
• Монгол хэлний тооны нэр нь
утгазүй, хэлзүйн өвөрмөц онцлогтой
бие даасан үгсийн аймаг юм.

18. Тооны нэр, түүний үндсэн шинж
1. ОЦМХ-д тооны зохицол байхгүй тул тооны нэрээр
тодотгуулж байгаа жинхэнэ нэр нь олон тооны
нөхцөлөөр хувилахгүй. Харин эртний монгол
хэлэнд тоогоор зохицох ѐс байсныг бичгийн
дурсгалуудаас мэдэж болно. Тухайлбал,
2. МХ-ий тооны нэрийг бүтцээр энгийн, нийлмэл гэж
ангилна. Нэг язгуур оролцож бүтсэн тооны нэрийг
энгийн, хоѐр ба түүнээс дээш энгийн тооны нэр
нийлж бүтсэнийг нийлмэл гэнэ.
3. Монгол хэлний ихэнх (нэг, хоѐроос бусад) тооны
нэр жинхэнэ нэрийн өмнө тодотгол болж орохдоо
үндэс үүсэх –н дагавартай тохиолдоно. Харин үйл
үгийн өмнө -н-гүй үндсээрээ тохиолдоно. Учир нь
тооны нэрийн дараа орсон удаа, дахин гэдэг үгс
хэмнэгдэн орхигдсонтой холбоотой. Ж нь: Тэр
манайд гурав (удаа) ирсэн.

19. 4. Үндсэн тооны нэр нь бусад тооны нэрийг
бүтээх үндэс суурь нь болдог.
5. Тооны нэр нь язгуур үндсийн олон
хувилбартай. Жишээлбэл, хоѐр гэсэн
ерөнхий утгатай тооны нэрс нь хо- (хорь,
хос, хошой), хоѐ- (хоѐр, хоѐул), гу- гуч,
гутгаар,
гур- гурав, гурамсан гэсэн
язгуур хувилбартай
6. Тооны нэрийн үндсэнд –хан4 нөхцөл
залгаж тухайн тоог чамласан сэтгэлийн
аяс илтгэнэ.
7. Тооны нэр жинхэнэ үүргээрээ байхдаа
өмнөх үгээ захирах чадвар султай.
Харин жинхэнэ нэрийн үүрэг гүйцэтгэх
үедээ ихэвчлэн харьяалахын тийн
ялгалаар өмнөх үгээ захирна. Ж нь,
Тэдний гурав нь ирлээ.

20. Үндсэн тооны нэр үг
Хүн
амьтан
юмс
үзэгдлийн
тодорхой тоо ширхгийг шууд заасан
нэрс юм. ЖН-тэй үндсээрээ холбогдож
тодотгол болно. Бүтцээрээ энгийн,
үүсмэл . Үндсэн тоо нэршиж нэрийн
хувиллаар хувилбал үндэс үүсгэх –нгүй, өдөр заасан утгаараа нэрийн
хувиллаар хувилбал –н –тэй үндсээрээ
тохиолдоно

21. Уламжлалт үндсэн тооны нэрээс
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Түм – 10 000
Бум, лагш– 10 түм, 100 000
Жаваа, голди – 10 сая
Дүнчүүр – зуун сая, 10 голди
Маш дэлгэмэл - 14
Их тунамал – 18 оронтой тоо
Асанги, ингэмэл – 19 оронтой тоо
Шалтгааны зүйл – 30 оронтой тоо
Сайтар хүргэсэн – 36 оронтой тоо
Баясангуй – 56 оронтой тоо
Тэгш – 58 оронтой тоо
Өгүүлшгүй – 63 оронтой тоо
Сэтгэшгүй – 67 оронтой тоо

22. Дэс тооны нэр.
Хүн амьтан юмс үзэгдлийн дэс дугаар,
эрэмбэ дарааллыг заана. Дараах аргаар
илрүүлнэ.
үндсэн тооны нэрд дугаар, дүгээр, дахь, дэх
залгаж. Тооны нэрийн үндсэн өгөх оршихын
–д, -т залгаж тоочин дурдах зүйлийн дэс
дарааллыг заах нь зарим найруулгад
байдаг. Нэгд, хоѐрт, гуравт…
Зарим дэс тоог ойролцоо утгатай үгээр
нэрлэх тохиолдол байдаг. Нэгдүгээртэргүүн, дээд дэвтэр, түрүү, хоѐрдугаардэд, доод дэвтэр, аман хүзүү, үзүүр бөх гэх
мэт. Гуравдугаар, дөрөвдүгээр гэдгийг
хурааж гутгаар, дөтгөөр гэж хэрэглэх
тохиолдол байдаг.

23. Хам тооны нэр.
•
•
•
Хүн, амьтан, юмс үзэгдлийн хамт цугийг
тоогоор нь нэрлэн заах үгс.
үндсэн тоонд –уул, -үүл дагавар залгаж
нийлэг аргаар үүсгэнэ. Жинхэнэ нэрийн
өмнө тодотгол болж тохиолдохгүй.
Харин ЖН, ТөҮгийн дараа ордог. Бид
гурвуул, тэр хэд гэх мэт.
Үндсэн тооны нэрийн дараа хамт, цуг
гэсэн туслах үг дагуулж задлаг аргаар
илрүүлэх ѐс байдаг.

24. Тойм тооны нэр
•
•
•
Хүн амьтан юмс үзэгдлийн тоо
ширхгийг
тодорхой
заахгүй,
тоймлон заана. – аад4 залгаж
Үндсэн тооны нэрийн дараа орчим,
хавьцаа, эргэм, гаруй, шахам гэсэн
туслах үг дагуулж задлаг аргаар
Дэс дарааг заасан хоѐр тооны
нэрийг зэрэгцүүлж задлаг аргаар
тойм тоог илрүүлнэ.

25. Түгээл тооны нэр.
•
•
•
•
Нэг төрлийн олон юмыг ижил тэнцүү
тоогоор хэсэглэн түгээх, ангилан ялгах
утгатай тооны нэрийг хэлнэ.
Үндсэн тооны нэрийг давтаж илрүүлнэ.
Арав арав, хоѐр хоѐр
Түгээл тоог нэжгээд, хошоод гэсэн энгийн
үгээр илрүүлэх тохиолдол байдаг. Би
дэлгүүрээс нэжгээд ном авлаа.
Зарим судлаач тойм тооны нэр бүтээд –
аад4 дагавар, нэжгээд, хошоод зэрэг
түгээл тооны бүтцэд байгаа –ээд, -оод
дагаврыг нэг дагавар гэж үзсэнээс
“арваад, хориод, гучаад, дөчөөд гэх мэт”
тойм тооны нэрсийг түгээл тоо гэж үзсэн
байдаг(Хасбаатар)

26. Дахих тооны нэр
•
•
•
•
Үйл хөдлөл, явц байдлын хэдэн удаа
болсныг заах нэрийг хэлнэ.
Үндсэн тооны нэрд удаа, дахин гэсэн
туслах
үг
дагуулж
задлаг
аргаар
илрүүлнэ.(гурваас дээш тоог заасан
нэрийн дараа удаа орвол тооны нэр нь –нтэй үндсээрээ, харин дахин гэдэг туслах
үгийн өмнө ямар ч тооны нэр –н-гүй
үндсээрээ тохиолдоно )
Удаа гэсэн үг дагуулж үүссэн дахих тооны
нэрийг
хурааж
нэгэнт,
гурвантаа,
дөрвөнтөө, арвантаа гэсэн нийлэг хэлбэр
үүссэн байна.
Яриа, бичигт удаа, дахих гэдэг үг
хэмнэгдэж үйл үгийн өмнө дахих тоо
тохиолдоно.

27. Бутархай тооны нэр
•
•
•
•
Ямар нэг бүхэл юмыг хувааж бутарсны хувь
хэсгийг заах нэрийг бутархай тооны нэр гэнэ. 2/4
Монгол хэлэнд бутархай тоог илрүлэх тусгай
дагавар, хэлзүйн хэлбэр байхгүй. Харин хуваарь
болж байгаа тооны нэрийг харьяалахын тийн
ялгалаар хэлбэржүүлэн хүртвэр болж байгаа
тооны нэрд захируулж задлаг аргаар илрүүлнэ.
Бутархай тооны нэр нь ихэвчлэн ЖН-ийн
үүргээр хэрэглэгдэнэ.
Зарим бутархай тооны нэрийг ойролцоо утгатай
өөр үгээр орлуулан нэрлэх тохиолдол бий. Ж .
хоѐрны нэг-хагас, өрөөл, тал, өрөөсөн, дөрөвний
нэг- хугас гэх мэт.
Энгийн ба аравтын бутархайг өөрөөр нэрлэдэг.

28. Тооны бэлгэдэл
• Нэгийн тоо. Ганц мод гал болохгүй, ганц
хүн айл болохгүй хэмээн ганц зүйлийг
монголчууд төдийлөн ойшаадаггүй. Мөн
ганцаараа зожиг байх, ганц содон доѐн
зүйлээс дөлж холуур явдаг, хүнд юм
өгөхдөө нэг зүйл өгдөггүй.
• Хоѐрын тоо. Аливаа юмсын үржин
олшрохын бэлгэ. Арга билэг, аав ээж, хос
хун, хос багана, хос чавхдас гэх мэт.

29. • Гурвын тоо. Гурвын тоо нь юмсын уялдаа
холбоо, хөгжил өөрчлөлтий дотоод зүй, арга
билгийн онцлогийг илэрхийлнэ. Тухайлбал,
тулгын гурван чулуу, эрийн гурван наадам,
ертөнцийн гурав, гурван эрдэнэ(багш, ном, эцэг
эх), наадамд гурван даваатай, найранд гурван
дуутай гэх мэт.
• Дөрвийн тоо. Ертөнцийн дөрвөн хүчтэн, дөрвөн
зүг, дөрвөн бэрх, дөрвөн далай гэх мэт ертөнцөд
дөрөв байх зүйлийг илэрхийлдэг
• Тавын тоо. Таван хошуу мал, таван тансаг идээ,
таван ухаан, таван тив гэх мэт тавын тоогоор
илэрхийлсэн юм монгол хэлэнд элбэг байдаг.
Мөн ертөнц оршин тогтнох таван зүйл (ус, агаар,
газар, ургамал, амьтан), таван мэдрэхүй, таван
цул, таван үндсэн өнгө, таван өнгө улс гэх мэт.

30. • Долоогийн тоо. Долоон хожгор, долоон
хар ямаа, долоон гараг, долоон бурхан,
долоо дордож, найм сэхэх гэх мэт хэллэг
монгол хэлэнд элбэг. Мөн төрийн долоон
эрдэнэ (хаан, хатан, түшмэл, нярав,
эрдэнэ, заан, морь, хорол), долоон
хүүхдийн найр (хүүхэд гардаггүй эмэгтэйн
ѐслол) гэх мэт долоогийн тоотой
холбоотой зүйл элбэг байдаг.
• Наймын тоо. Наашлахын найм гэж
ярьдаг. Долоо дордож найм сэхэх.
Найман тахил(цагаан шүхэр, алтан загас,
алтан бумба, цагаан лянхуа, цагаан
лавай, өлзий утас, ялагч дуаз, алтан
хорол), найман суудал (салхи, гал,
шороо, мод, төмөр, огторгуй, уул, ус) мөн
найман зүг гэх мэт

31. • Есийн тоо. Энэ тоог тэнгэрийн тоо
хэмээн эрхэмлэнэ. Есөн цагаан бэлгэ,
есөн эрдэнэ, есөн есийн хүйтэн, есөн
гараг гэх мэт.
• Арав ба арван гурав. Арван цагаан
буян, арван хар нүгэл, арван сургаал
гэж бий. Арван гурван мэх, сайн
эрийн арван гурван шид, арван
гурван
баганат
далай
өргөө,
арвангурван сан тавих заншил
торгууд,
урианхай,
захчингуудад
байдаг.

32. Цаг хугацааны хэмжүүр:
Жаран – 60 жил
Гэр – 30 хоног
Мөч - 24 минут
Хувь – 1 минут
Амьсгал – 4 секунд

33. Эзлэхүүний уламжлалт хэмжүүр
•
•
•
•
•
•
•
•
Хумсан толио – 1-1,5 см
Хуруу – 2см
Ямх – 3,2 см
Гуриу – 6 см
Алга дарам – 10 см
Байм – 11-14 см
Мухар сөөм- 15-20 см…
Өртөө - 30 км

34. • Тооны нэр тодорхой тоог заана
• Тооны нэр тодорхойгүй тоог заана
• Олон, цөөн, их, бага гэсэн үг нь тооны
нэр мөн
• Хэсэг, бүлэг гэсэн үг нь тооны нэр мөн
• Хагас, зарим, нэлээд, хэдэн гэсэн үг нь
тооны нэр мөн
• Хязгаарласан тоотой өгүүлбэр хэлнэ үү