1. Лекцийн агуулга:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Бүтээвэрзүй, түүний судлах зүйл
Бүтээвэр ба авиалбарын ялгаа
Бүтээвэр ба үгийн ялгаа
Бүтээврийн утга
Бүтээврийн хувилбар
Тэг бүтээвэр, бүтээврийн тэг хувилбар

2. Бүтээвэрзүй, түүний судлах зүйл
Бүтээвэр, түүний байрлал,
бүтэц, утга, үүргийг судлах
хэлшинжлэлийн салбар ухааныг
бүтээвэрзүй (морфемика) гэнэ.

3. Бүтээвэр гэж юу вэ?
Явцуу утгаар нь:
Үгийн бүтцийн цааш үл задрах хамгийн бага
утгат нэгжийг бүтээвэр гэнэ.
Бүтээвэр нь үгийн бүтцийн нэг бөгөөд үгийн
язгуур, залгавар(угтвар, оруулбар, дагавар,
нөхцөл)-ыг хамруулна.
Өргөн утгаар нь:
Хэлний тогтолцооны хамгийн бага утгат нэгж
бөгөөд түүнд үгийн язгуур, залгавар төдийгүй
үгийн сан ба хэлзүйн утга ялгах өргөлт буюу
нэмэлт бүтээвэр, угтвар үг, сул үг, ялгац зэрэг
хэлзүйн үүрэгтэй туслах үгсийг ч багтаадаг.

4. Бүтээвэр гэж юу вэ?
• Ш.Лувсанвандан: Монгол хэлний үгзүйн
байгууллыг
бүтэц
судлалын
аргаар
судлахдаа одоогийн чимэх үгсийг бүтээвэр
гэж үзээд “өгүүлбэрийн нөхцөл” гэж
нэрлэсэн.
• М.Базаррагчаа: Бүтэц өгүүлбэрийн бүтцэд
орж
байгаа
утга
илтгэх
гишүүд,
өгүүлбэрүүд,
цогцолборуудыг
холбох
үүрэгтэй хэлзүйжсэн туслах үгсийг сул
бүтээвэр гэж үзсэн.

6. Бүтээвэр ба үгийн ялгаа

8. Бүтээврийн хувилбар
Хэлний нэг бүтээврийг төлөөлж,
хэлэхэд илэрч байгаа хоѐр ба түүнээс
дээш хэлбэрийг хувилбар гэнэ.
Бүтээврийн хувилбар нь авиалбарын
байрлал,
тэдгээрийн
харилцан
нөлөөллөөс шалтгаалж үүсдэг.
Бүтээврийн хувилбар уу, бие даасан
бүтээвэр үү? гэдгийг нөхөх, үл нөхөх
байрлалын зарчмаар ялгаж мэднэ.

9. Нөхөх, үл нөхөх байрлал
1. Хоѐр элемент нь хэлбэр, байраараа
харилцан бие биеэ үгүйсгэвч,
үүргээрээ бие биеэ нөхөж байвал
нөхөх байрлал гэнэ. (хувилбарууд)
2. Хоѐр элемент нь дан хэлбэр, байр
эсвэл хэлбэр байр хоѐроороо бие
биеэ үгүйсгэвч, үүргээрээ бие биеэ
нөхөхгүй байвал үл нөхөх байрлал
гэнэ. (бие даасан бүтээвэр)

10. Тэг бүтээвэр, бүтээврийн тэг хувилбар
Хэлний бүтээвэр нь ил, далд (тэг) хоѐр
хэлбэртэй.
Монгол хэлэнд дараах тэг бүтээвэр байдаг. Үүнд:
1. Ганц тоо
2. Нэрлэхийн тийн ялгал
3. Өөрөө үйлдэх хэв
4. Энгийн үйлдэх байдал
5. Үйлийн II биед шууд захирах
6. Үндэс үүсгэх дагавар
Ил бодитой бүтээврийн үүрэг гүйцэтгэж
байгаа хоосныг бүтээврийн тэг хувилбар гэнэ.
Монгол хэлэнд жинхэнэ нэрийн олон тоо,
нэрлэхээс бусад тийн ялгал, хамаатуулах
нөхцөлүүд тэг хувилбартай.

11. Ашиглах материал
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Ц.Өнөрбаян, Орчин цагийн монгол хэлний үгзүй, Уб., 1994, 2004
Ш.Лувсанвандан, Орчин цагийн монгол хэл, Бээжин, 1961
Ш.Лувсанвандан, Орчин цагийн монгол хэлний бүтэц, үг нөхцөл хоѐр
нь, Уб., 1968, 1999
Ш.Лувсанвандан, Хэлний нөхөх, үл нөхөх байрлалын тухай асуу-далд,
Монгол судлал тойм VII, 1-26 дэвтэр, УБ., 1970, 201-210
Ш.Лувсанвандан, Морфемийн онолын асуудалд, Монгол судлал тойм
VI, 22-33 дэвтэр, УБ., 1969, 136-151
Т.А.Бертегаев, Морфологическая структура слова в монгольских
языках, М., 1969
П.Бямбасан, Орчин цагийн монгол хэлний үгийн бүтэц, нэр үгсийн
аймаг, Уб., 1975
В.М.Надляев, соверменний монгольский язык, Морфология,
Новосибирск, 1988.
М.Саруул-Эрдэнэ, Монгол хэлний нөхцөл бүтээврийн үгзүйн түүхэн
хувьсал, Уб., 2002
Д.Бадамдорж, Монгол хэлний утга судлал, Тэргүүн дэвтэр

12. Ашиглах материал
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
P.H.Matthews, Morphology, Grambridge,1974
МУИС, УбДС, Орчин цагийн монгол хэл, Уб.,
МУИС, Монгол хэлний сурах бичиг, УБ.,1998,
Д.Төмөртогоо, Хэл шинжлэлийн нэр томъѐоны хураангуй толь,
Уб., 2004
Ц.Өнөрбаян, Б.Пүрэв-Очир, Хэлзүйн задлал хийцгээе, хэлний
бодлого бодоцгооѐ. (товхимол),УБ., 1997
МУИС, Монгол хэл, соѐлын сургууль,Монгол хэл, уран
зохиолын сорил, УБ., 2000, 2001
Ц.Өлзийхутаг, Монгол үгийн бүтэц, түүнийг задлах арга,
Уб.,1972
Ц.Өнөрбаян, Монгол хэл, уран зохиолын сорил,УБ.,2002
Ц.Өнөрбаян, Үгийн бүтцийн задлал хийх аргачлал,УБ., 1991
http:// Кhelzasag.mn/ вейб сайт