2. A vaca é un mamífero artiodáctilo co corpo de aspecto
macizo e pesado cuberto por pelo curto de cor variable
segundo a raza. Xeralmente o macho é máis grande e máis
forte, cos músculos e os cornos máis desenvolvidos.
Os machos máis grandes e pesados poden superar 1,50 m de altura
e 1.000 quilogramos. As femias case nunca superan os 800 kg.
Unha vaca pode vivir aproximadamente 20 anos.
A maior parte das razas bovinas europeas proceden do uro (Bos
taurus primigenius) un toro silvestre que se extinguiu no 1627,
aínda que tamén as hai de orixe indoeurepeo e norteafricano.
3. Orellas de forma oval,
grandes e situadas
lateralmente, moi
móbiles.
CABEZA en forma
de tronco de
pirámide, máis
ancha na frente e
máis estreita no
fuciño.
As femias teñen na zona
inguinal traseira as ubres
(4 tetos) colgantes e os
machos os testículos.
Rabo longo e
fino rematado
nunha borla de
pelo longo e
duro.
TRONCO:
cilíndrico e groso.
PATAS: fortes. Os brazos e os muslos
forman un todo co tronco. Pousan as
punta dos dedos da man e o pé
verticalmente contra o chan sobre
unllas reforzadas (pezuños) (teñen catro
dedos dos que só dous están apoiados)
Pescozo forte
cun repregue
colgante, a
papada.
Fuciño lampiño (sen
pelos) húmido e
rematado nun morro
con dous grandes
orificios nasais.
Cornos
curvados cara
adiante e arriba
9. COMO SE RELACIONAN AS VACAS
As vacas andan apoiándose nos pesuños que cobren
os dous dedos centrais de cada pata.
Os movementos son xeralmente lentos e pausados.
Poden correr rápido, pero só distancias curtas -cando
se asustan ou cando fuxen ou pelexan-.
10. O sentido máis desenvolvido é o olfato.
Ten e bo oído, pode mover as orellas para coñecer mellor a dirección da
que veñen os sons.
A vista é deficiente. Non distinguen as cores.
A pel é bastante sensible, aprecia deseguida calquera contacto. A zona
máis sensible é o fuciño.
11.
12. As vacas berran ou brúan
para chamarse unhas ás
outras, cando están en celo
ou para pedir alimento.
Diante dos ataques
deféndense embestindo coa
cabeza e cos cornos ou
dando couces, sobre todo
cando fuxen.
Cando están libres viven
formando mandas.
O son que emiten as vacas
chámase de moitas
maneiras segundo as
zonas de Galiza: berrar,
bruar, muar, bradar, iñar,
muñar ou esborrecar.
13. ALIMENTACIÓN:
É herbívora: traga unha gran
cantidade de alimento, xeralmente
vexetais (herba verde ou seca). Máis
tarde, nun lugar tranquilo devolve a
comida á boca e remóea, por eso se
di que é un animal ruminante.
14. O tipo de alimentación das vacas depende do xeito de vida: as que viven en libertade comen
vexetais verdes, xeralmente herbas, gromos novos de toxos e outras plantas.
As que viven estabuladas aliméntanse de herba seca e pensos.
Nalgunha zonas pastan de primavera a outono e os meses de inverno aliméntanse de herba
seca ou ensilada.
16. A vaca ten un gran estómago
dividido en catro partes,
cada unha cunha función
diferenciada: a primeira, de
maior tamaño (bandullo),
almacena a herba que tragan
enteira, alí é atacada polas
bacterias que empezan a súa
transformación; desde o
bandullo a herba, xa
amolecida, volve á boca para
ser remoída e dalí vai á
segunda parte do estómago
(retículo) onde é atacada
polos ácedos, desta pasa á
terceira parte (cenfollas)
onde se absorben algunhas
das substancias e dela ao
calleiro onde continúa a
transformación antes de
pasar ao intestino.
Con este estómago
especializado os ruminantes
aproveitan as substancias da
herba mellor que os outros
herbívoros.
bandullo
retículo
calleiro
cenfollas
17. REPRODUCIÓN:
A vaca é vivípara. Emparéllase unha vez no ano.
Cando está en celo dise que anda ao boi ou que está de lúa.
As crías desenvólvense dentro da nai durante 9 meses (de 280 a 300 días).
Normalmente teñen unha cría e máis raramente dúas.
18. As crías pesan ao nacer entre 30 e 40 quilos, están
ben desenvolvidas e desguida érguense para dar os
primeiros pasos e para mamar. Son iguais aos
adultos, sen cornos e coas patas proporcionalmente
máis longas A nai lámbeas para limpalas e
recoñecelas polo seu olor.
Os xatos ou cuxos maman entre 90 e 100 días dos
diferentes tetos.
Aos poucos días intégranse coas nais no rebaño e
acompáñanas constantemente. A nai protéxeos e
deféndeos dos perigos.
Normalmente destétanse
un pouco antes dos 100
días para aproveitar máis
o leite da nai.
19. AS VACAS E AS PERSOAS
A vaca é un animal ligado á vida e o traballo das persoas desde a antigüidade,
especialmente nas comunidades agrícolas.
•Das vacas obtense a maior parte da carne que se come, o leite e os seus
produtos derivados (queixos, iogur, manteiga, ...).
•A súa pel curtida, o coiro, úsase para facer roupa, calzado e outros obxectos.
•Os seus cornos aprovéitanse para facer recipientes ou obxectos de adorno.
•Os seus excrementos, a bosta, úsase nalgúns países como combustible e
como material de construción.
•O esterco das cortes úsase para abonar as terras.
21. No mundo existen 1.200 millóns de vacas.
En Galiza arredor de medio millón.
22. COIDADOS QUE PRECISA:
-Limpalas, manterlle a corte en condicións e proporcionarlle o
alimento necesario.
-Cando están en celo lévanse ao boi ou insemínaas o veterinario.
-Hai que vacinalas contra as enfermidades infecciosas para manter a
súa saúde e garantir que o leite e a carne non poidan transmitir
enfermidades.
23. A vaca múnxese diariamente.
Algúns exemplares superan os
8.000 litros de leite ao ano.
24. Xeralmente o leite é recollido por unha
central leiteira onde é tratado, hixienizado,
homoxeneizado e nalgúns casos
engádenselle vitaminas ou minerais.
Logo envásase e comercialízase.
Unha parte do leite destínase á fabricación de
queixos artesanais ou industriais.
25. Case todas as crías machos son
cebadas para carne.
As de algunhas razas engordan máis
de 1 quilo cada día.
As tenreiras sacrifícanse entre os 4 e
os 8 meses. A idade á que se obtén
un maior rendemento e aos 14 meses
de vida, cando acadan os 500 quilos
aproximadamente.
26. Cando se despeza a carne os músculos reciben outros nomes
segundo as súas cualidades ou o lugar onde están situados.
lombo ou raxo
agulla
rabo
folla
dura
folla branda
tapa
corte
redondo
peito
blanquita
croca
xarrete
pescozo
falda
man
xarrete
solombo
costelar
27. HISTORIA
A domesticación comezou probablemente na India hai
dez mil anos. Os primeiros restos atopados en Europa
son aproximadamente de hai seis mil anos.
A vaca e o touro
deberon ser desde
sempre animais
importantes xa que
aparecen
representados en
lugares de privilexio
na maioría das
culturas antigas
(asirios, babilonios,
persas exipcios e
gregos).
Pintura nunha parede
dunha cova en Lascaux
(Francia) de máis de 10.000
Cabeza da deusa exípcia Hator anos de antigüidade.
28. URO (Bos tauros primigenius)
Especie europea primitiva da
que descenden a maior parte
das vaca europeas.
Extinguiuse en 1627.
Tiña unha altura media na cruz
de ata 2 m (os machos) e 1,5
(as femias). Eran de cor
escura, e os machos tiñan os
cornos longos e curvados cara
arriba. Vivían en mandas.
29. Nun comezo a función principal do
gando vacún nas explotacións agrarias
era o traballo. A mecanización do
campo fixo reducir drasticamente o
número de vacas, que case chegaron a
desaparecer nalgunhas zonas, aínda
que a cantidade xeral mantense pola
concentración de cabezas nas áreas
gandeiras onde se especializaron na
produción de carne e leite.
Tradicionalmente en Galiza as vacas
máis comúns eran as do país (rubias e
morenas). A partir de comezos do
século XX introducíronse a Frisona e a
Pardo Alpina e outras en menor
cantidade.
O tesouro de Francisco Asorey
30. RAZAS GALEGAS
Rubia ou vaca do país
É a máis común das razas autóctonas de Galiza e máis numerosa da Península
Ibérica. Os machos miden 1,45 m e poden pesar máis de 1.000 kg. As femias
son algo máis pequenas. Ten a pel fina e crara, coas zonas espidas de cor
rosada, e o pelo curto de cor uniforme rubia vermella que pode variar dende
moi craro, sen chegar a branco. ata vermello escuro sen facerse pardo.
Os machos enteiros teñen os cornos curtos e
horizontais, e as femias e os bois (machos
capados) téñenos máis longos, case horizontais ao
principio, abertos, e logo dirixidos cara adiante,
arriba e atrás.
Os machos son adultos a partir dos 18 meses. As
femias comezan a criar aos tres anos e poden ter
15 partos durante a súa vida que é duns 20 anos de
media. Os xatos nacen con 35 a 40 quilos de peso e
maman durante 90 a 100 días, aínda que
xeralmente destétanse antes. A “SUPREMA DE
TENREIRA GALEGA” mama ata que se vende con
7-8 meses.
31. A rubia é unha raza de aptitude triple que se usa para producir carne e leite, e
como animal de traballo. A mecanización do agro case as fixo desaparecer
como forza de traballo e a introdución das razas de vacas leiteiras de alta
produtividade tamén a está apartando da produción de leite, aínda que a súa
produción media é de máis de 2.500 litros ao ano.
Na actualidade críase case exclusivamente para producir carne, pola súa
calidade e o bo rendemento (os becerros machos engordan máis de 1 kg cada
día).
Atópase por toda Galiza e tamén nas zonas próximas de León, Zamora e Norte
de Portugal. Nalgunhas serras hai mandas en estado semisilvestre.
32. As rubias de tono escuro chámanse Vermellas e as craras Marelas.
Existe unha asociación de criadores e un centro técnico
para a protección e o desenvolvemento da rubia galega
que se adican ao seu control e á súa mellora.
33. RAZAS MORENAS
En Galiza existen cinco razas de vacas morenas autóctonas (morenas do
Noroeste) que están en risco de desaparecer. Son vacas resistentes e
rústicas que aproveitan os pastos pobres, e boas para a cría. A
conservación e recuperación destas razas é fundamental para manter o
patrimonio xenético e a biodiversidade, para aproveitar o potencial gandeiro
de comarcas rurais de baixo rendemento, co que tamén se contribúe a
manter a poboación nas zonas de montaña e axuda a fixar a poboación ao
medio.
En Fontefiz (Ourense) hai un CENTRO
DE RECURSOS ZOOXENÉTICOS que
depende da Xunta de Galiza onde se
traballa na conservación e
recuperación de Razas Autóctonas
nun programa con familias
colaboradoras para introducir
exemplares no seu hábitat natural a
través da cesión gratuíta de reses aos
gandeiros. No centro de recuperación
consérvase semen e embrións.
34. Caldelá
De cor escura cunha liña máis crara ou algo vermella polo lombo e co fuciño
case branco. Cornos grosos en gancho e estirados cara a fora nas femias,
orellas de tamaño mediano, horizontais e con abundante pelo de cor crara. Son
de temperamento tranquilo, moi aptas para o traballo (especialmente os bois
domados) e para a produción de carne.
Atópase nas Serras Orientais de Ourense (Castro Caldelas, Manzaneda,
Maceda,...) e sur de Lugo.
35. Vianesa:
De cor castaña, case negra nos machos, co fuciño craro. A cabeza é
pequena cos cornos en gancho, curto nos machos e máis separados nas
femias, as orellas grandes e peludas. Moi adaptada á montaña, boa
produtora de leite e apta para o traballo.
Atópase en Viana do Bolo, A Veiga, Vilariño de Conso... Existen distintas
variantes dentro da raza en tamaños e aptitudes, que dependen das zonas
nas que viven (as da montaña son máis pequenas), do tipo de alimentación
que reciben e da selección que se vai facendo.
36. Limiá
De tamaño grande, cor castaña co fuciño máis craro. A cabeza é mediana,
cos cornos en gancho, curtos nos machos e máis longos nas femias, e as
orellas grandes e peludas. É boa para producir leite e carne e para o
traballo.
É a raza autóctona máis escasa. Atópase en Xinzo de Limia, Vilar de Barrio,
Allariz, Rairíz da Veiga, Baltar, Cualedro ...
37. Frieiresa
De cor castaña lavada, máis escura nos machos, co pelo longo na testa,
cabeza pequena e corta, frente e fuciño anchos e cornos longos. Moi mansa
e apta para o traballo e a produción de carne.
Atópase na comarca da Frieira (A Gudiña, Vilardevós), Verín, Laza,
Monterrei...
38. Cachena ou pisca:
É a raza máis pequena de Galiza. Os machos miden 1,30 e pesan 500 kg, as
femias 1,20 m e non pasan dos 300 kg. De proporcións moi armónicas, de cor
castaña crara, máis escura na rexión do pescozo, de pelo curto e cunha perrera
na testa, e orellas e rabo con pelo abundante. A cabeza é pequena, de perfil
cóncavo, cos ollos oblícuos e os cornos grandes en forma de lira alta. Son
boas produtoras de leite e carne, paren ben e son moi aptas para o traballo en
medios difíciles.
Atópase na serra do Xurés, (en Entrimo, Lobios, Padrenda...).
39. Frisona
É a vaca leiteira máis común en Galiza (é a vaca máis abundante) onde se
crían frisonas de moi boa calidade. É de orixe holandés, é unha das máis
extendidas en todo o mundo. Intruduciuse en Galiza a comezos do século XX,
e xeralizouse a partir dos anos 50. As primeiras reprodutoras importáronse de
Holanda e despois de Canadá e Alemania.
É de cor branca con manchas negras ou vermellas irregulares repartidas por
todo o corpo agás polo abdome. As femias poden acadar 1,50 de altura e
pesar 700 kg. Os machos 1,70 e 1.100 kg.
A media de produción das frisonas
galegas é de aprox 7.051 l/ano, aínda
que algunhas chegan a producir máis
de 20.000 litros.
40. Parda alpina
É orixinaria dos Alpes suízos. É un animal de bo tamaño, de capa uniforme
de cor marrón grisácea que varía de crara ata escura, un pouco máis crara
arredor do fuciño e das patas. Ten o fuciño, a punta dos cornos e os
pezuños negros.
É unha vaca forte, resistente, pouco esixente, que se adapta facilmente ás
condicións adversas, lonxeva e prolífica. Boa produtora de leite e carne.
É a segunda vaca leiteira en importancia despois da Frisona, tivo moita
importancia hai uns anos. Actualmente o seu número é máis reducido.
41. Outras razas que podemos atopar son a Flevik (antes Simmental, de orixe
austríaca) e a Jersey (de Dinamarca). Ademais hai un bo número de
diferentes cruces entre as distintas razas.
CENSO VACÚN
GALIZA 2012
CACHENA 5.448
CALDELÁ 1.614
CONXUNTO
MESTIZO
230.337
FRIEIRESA 900
FRISONA 520.609
LIMIÁ 964
RUBIA GALEGA 147.094
VIANESA 2.650
OUTRAS 23.717
Total 933.333
Flevik
Nos últimos dous anos o número
de vacas reduciuse drasticamente
(case nun 50%)
42. OS NOMES DA VACA:
Macho: boi e máis raramente touro.
Macho reprodutor: boi, almallo, boi de
posto.
Femia: vaca
Crías: segundo a idade e a zona:
xato ou xata, pocho ou pocha, cuxo ou
cuxa , becerro ou becerra, tenreira.
Femia nova: xuvenca, toura.
Tradicionalmente as vacas duha casa
teñen un nome propio xeralmente
asociado á cor e ás formas:
Aquelas nas que predomina a cor branca:
“Palomas”.
Ás de cor negra: “Mouras”
Ás brancas e negras: “Pintas”
Ás demais: “Roxas”, “Morenas”,
“Marelas”, “Vermellas” ...
xuvenca
Marela e Moura Xato
43. APARELLOS
Asociadas ás vacas e ao traballo creáronse moitísimos aparellos que
forman parte da historia e da cultura do noso país e que ao deixar de
usar a estas como forza de traballo están a desaparecer: aparellos
para traballar a terra (arados, grades, cavadoras, sementadoras...) para
o transporte (carros), para conducir ao gando, para manexar o forraxe,
para o leite...
Buzos, bozos ou
vetillos: Póñense no fuciño
do gando cando están a
traballar para que non coman e
se entreteñan. Tamén se usa
para as crías, para que non
mamen. poden ser de vergas
de castaño, de bimbias ou de
rede metálica.
Vetillos. Museo do Pobo Galego
Narina. Aparello para suxeitar ás
vacas polo fuciño (na monta...)
44. ARADOS
Cambela: é un arado tradicional galego moi
primitivo. Está feito aproveitado a camba natural
dunha árbore á que se lle engadía unha rella de ferro.
Usábase nas montañas do Cebreiro,
Ancares e O Courel.
Arado romano: é o arado tradicional máis
común. Usouse desde a prehistoria ata a actualidade.
Está construído en madeira agás a rella ou ferro que
cobre o dente.
Museo da Fonsagrada
45. Arado de volteo ou veso: está
feito de ferro. A disposición asimétrica da
súa rella fai que a terra, á vez que se abre,
dea a volta, deixando sempre cara abaixo
a parte superficial.
O soliño usábase para xunguir os
aparellos ao gando.
46. RASTRO ou GRADE:
Estrutura de madeira ou ferro, xeralmente de forma
rectangular, con dentes de ferro, que se usa para
achanzar o terreo despois de labrado e romper os
terróns.
CANIZO:
Estrutura rectangular feita de paus e varas ou
bimbias entretecidas. Usábase para achanzar a
terra.
Museo Liste (Oseira)
47. PELADEIRA, CACHADEIRA
PEQUENA OU
ESCARPADEIRA: estrutura de ferro
con ganchos rematados en dentes, que
servían para abrir a codia da terra e
desarraigar as herbas, e unhas rabelas para
conducila.
CAVADORA
Formada por un marco de ferro no
que van suxeitos diferentes tipos
de sachos que desarraigan as
malas herbas e achegan terra ás
plantas para protexelas.
An antigas eran de tracción animal.
48. SEMENTADORAS
Distribúen en ringleiras sementes ou plantas.
Abren a terra, depositan a semente e logo apretan a
terra enriba. Teñen un depósito para a semente e un
mecanismo que regula a súa caída.
49. CARROS
Plataformas sobre rodas arrastrados por
animais. Existen multitude de tipos de dúas
ou catro rodas. Úsanse para transportar
fertilizantes, aparellos e produtos.
Para transportar produtos miúdos póñense
uns adrais, e cando transporta obxectos moi
voluminosos mantéñense entre os estadullos
e átanse cun adibal.
Actualmente están desaparecendo.
50. O CARRO DO PAÍS
O carro galego é un carro de estrutura moi primitiva, de dúas rodas que forman un só
corpo co eixo móbil, tirado por unha parella de animais, xeralmente bois ou vacas.
Aínda que hai moitas variantes ao longo do país, en función, sobre todo, do terreo e
dos costumes de cada zona, a estrutura segue unhas pautas comúns.
Os carros da montaña son máis lixeiros que os das zonas baixas. Xaquín Lourenzo
rexistrou perto de noventa variedades de rodas.
Ata hai moi poucos anos o carro foi o principal medio de transporte da Galiza
campesiña. A orixe do carro galego remóntase á prehistoria e mantivo a súa estrutura
ata a actualidade con poucas variacións.
51. O carro está formado por dúas partes, O CHEDEIRO
(plataforma) e o RODADO (conxunto de rodas e eixo).
estadullos ou fungueiros
CHEDEIRO
chedas
ladrás, adrais, ladraias, ou canizas. Na parte
traseira pechábanse co recadén ou canizo.
chavella (une o
carro ao xugo).
ampela, tufo ou turro
lanza, cabezalla ou timón
sollo ou
soallo (piso)
cadeas
chumaceira, coucón
ou coucillón (o
rebaixe onde se
asenta o eixo
chámase zoca ou
cantadeira).
apeladoiras ou treitoiras
tillas ou cuñas
mildeiras, rilleiras ou sunchos camba
eixo, encaixa entre as treitoiras por
medio duns rebaixes, os luidoiros.
escabo, galga ou ceo
llanta
mión ou milde
O burato central da roda, na que penetra
a ampela do eixo, chámase ulló.
52. O xugo é un complemento indispensable para a utilidade do carro. É a peza
que une aos animais ao carro. En Galiza hai tres tipos diferentes con moitas
variantes. Dous que xunguen aos animais polo pescozo (de canga) e un que
xungue polos cornos (de molida).
Xugo de cangallas
É o máis común e atópase na
provincia da Coruña, no norte e
norleste da de Pontevedra e no
oeste e norte da de Lugo.
Xugo de bregueiros
É típico do Sur da provincia de
Pontevedra, centro da de Lugo
(centro) e o Val do Miño en
Ourense.
Xugo de molidas
É típico de gran parte da
provincia de Ourense e da zona
oriental de Lugo.
53. Curioso xugo mixto para xunguir
polos cornos (vaca, boi) e polo
pescozo (burro, mula, cabalo, ou
animais novos cos cornos pouco
desenvolvidos).
Algúnhas variantes de xugos.
Museo da Fonsagrada.
54. Nalgunhas zonas da costa usáronse
carros de eixo fixo e un só animal
que se xunguía entre as lanzas.
Nos últimos tempos a algúns carros
puxéronselle as rodas de goma.
55. Carro cos adrais de bimbias tecidas.
Xuño.
Carro coa estrutura do chedeiro
e as rodas de ferro. Allariz.
Carro coa estrutura típica da montaña:
chedeiro e rodas lixeiros. O Cebreiro.
56. Recipientes para o leite
Os recipientes tradicionais
convertéronse en pezas de
museo coa aparición dos novos
materiais e dos equipos de
refrixeración.
Pucheiro
Xerra de muxir.
O Cebreiro
A canada era un recipiente para recoller o
leite na muxidura. Facíase de madeira ou
latón para evitar que as vacas os
romperan coas patas. Tamén se utilizaba
como medida de capacidade (4 litros, a
cuarta parte dunha ola)
Canada da zona
Oriental de Lugo
(Museo do Pobo Galego).
Ola ou cántara Leiteiras
57. O EQUIPO DE MUXIDURA
Todas as granxas cun certo número de animais teñen instalados equipos de
muxidura e tanques de frío.
As instalación de muxidura deben ser doadas de limpar e desinfectar e deben
estar lonxe de fontes de contaminación. O chan debe permitir o drenaxe dos
líquidos e a eliminación dos refugos. Deberá ter unha boa ventilación e
iluminación e abastecemento de auga potable.
A máquina de muxir é un elemento que entra en contacto co ubre polo menos
dúas veces ao día e debe garantir unhas medidas sanitarias mínimas xa que
constitúe un dos elementos fundamentais de control das mamites.
58. A máquina de muxir extrae o leite dos tetos da vaca de xeito semellante a como
o fan os cuxos, mediante succión para producir un baleiro. A máquina fai unha
extracción intermitente (unhas 60 veces por minuto), permitindo así un
descanso do teto á vez que lle da unha masaxe que evita a conxestión.
Nas instalacións máis modernas a muxidura contrólase con equipos
informáticos. Cada animal leva un colar que o conecta ao equipo. Este
identifícao e rexistra a súa produción.
59. Aparellos para
mazar o leite
Empregábanse para
facer leite mazado e
manteiga.
Moldes para o queixo
60. Neste momento en Galiza hai 9.908 explotacións leiteiras (novembro 2014)
que producen o 40% do leite de todo o Estado Español, cun prezo por
debaixo da media do resto das comunidades. As áreas con máis vacas de
leite son as provincias da Coruña, Lugo, e o noreste da de Pontevedra. A
cota de produción que ten asignaga pola Comunidade Europea é de
2.400.000 toneladas, aínda que a capacidade de produción está moi por
enriba. Estas limitacións e os baixos prezos do leite están levando ao peche
a moitas explotacións.
A produción de carne é dunhas 88.000 toneladas ao ano, o 15% da
produción do estado.
61. O comercio de animais realízase en lugares
especialmente axeitados: as feiras de gando.
As feiras celébranse en moitos lugares de Galiza e nelas,
ademais do gando, tamén se mercan e venden outros
produtos relacionados co campo e a casa.
Santiago Monterroso
Silleda
62. PRODUTOS GALEGOS DE CALIDADE
-Queixos con
Denominación de Orixe
protexida:
Cebreiro, San Simón,
Arzúa-Ulloa e tetilla.
-Indicación Xeográfica
protexida: Tenreira
Galega.
63. REFRÁNS:
-A vaca é ouro, o porco tesouro
-Sardiñas e tenreiras, as galegas as primeiras.
-Boi marelo escuro ara no mol e ara no duro.
-Vaca leiteira non vai á feira.
-Á vaca vela ir, ao boi velo vir.
-O boi ruín máncase na corte.
-Boi que remoe nada lle doe.
-Gando na cortes, pouco leite e queixo forte.
-A vaca que non come a cando os bois, ou
comeu antes ou come despois.
TRADICIÓN ORAL
64. LEITE
•O que non muxe marela, non fai queixo nin manteiga.
•Vaca de leite, pouco traballo.
•Gando na corte, pouco leite e queixo forte.
•Vaca leiteira non vai á feira.
•O que merca boi por vaca, ao munxir se despotraca.
•Vaca de moitos?, ben muxida e mal mantida.
•Queres leite?, dille á vaca que cho deite.
•A vaca do meu amo, cando non come trae o leite no rabo.
•A vaca do vilán, se dá leite no inverno millor o dá no verán.
•O leite e o viño fan do vello mociño.
•Leite con viño fai ao vello, meniño.
•Leite, mel e mosto tiran ao home pra mozo.
•Cunca de leite por cunca de aceite.
•Encol do leite, o viño ausente.
•Non hai feitizo como o pantrigo i o leite macizo.
•Nos meses que non teñan erre, nin peixe nin leite.
•O leite sae do moxo e non do óso.
•A vaca, canto máis se munxe máis grande ten o teto.
•Vaca amoscada, leite que se perde.
•Vaca estransillada (ou estrullada), nin bo leite, nin boa crianza.
•Canto máis se munxe a vaca, máis remollo saca.
65. DITOS
•Ter as vacas no millo.
•Outra vaca vai no millo!
•A paso de boi
•Traballar coma a vaca do pobre
•Ter lingua coma a vaca rabo
•Se non é boi é vaca
•Ter o leite nos beizos
•Seica te lambeu a pucha?
•Falar do xato e esquecer o trato
•Andar como os bois no monte
•Ser gando mal gardado
•Atoparlle o teto á vaca
•A onde irás boi que non labres
•Amiguiños sí, pero a vaquiña polo que vale
•O que queira leite, que o munxa.
66. CANTARES:
O que compra vaca cega
pensando que sanará,
¡Aínda os sans se volven cegos!
¿E os cegos que farán?.
San Antoniño garda o gando,
San Xoán garda as ovellas,
Santa Lucía ás costureiriñas
que andan polas casas alleas.
ADIVIÑAS:
•Dúas torres altas, dous miradores, un espantamoscas e
catro andadores.
•Catro pernas, catro fontes, un dalle-dalle e dous
reviramontes.
•Catro na cama, catro na lama, dous que lle aguzan e
un que lle abana.
•Catro na cama, catro na lama, dous parafusos e un
que lle abana.
67. A vaca esquenceuse dos cornos e danos o seu traballo, o
seu leite, a súa carne, o seu coiro e a carne e o coiro dos
seus fillos. No-nos pode dar máis.
O can será o amparo dos ricos, que defende a
propiedade do amo e ladra ós probes que van polos
camiños. En troques a vaca é o amparo dos probes
libres.
Os concursos de vacas leiteiras valen máis que os
"concursos de belleza".
A nosa vaca ten o pesebre en Galiza e os tetos en
Madrid. E o que non lle dá de comer a unha vaca non
ten dereito a muxila.
As "señoritas" que choran pola morte dun can ridículo
non comprenden a door dunha familia labrega cando se
lle morre unha vaca
Se non fose polo leite das vacas a piolleira das cidades
morreríase desnutrida. A vaca é a ama de cría da
Humanidade.
O día que seipamos o que val unha vaca, Galiza
quedará redimida.
A vaca é o símbolo da paz.
Val máis o que siñifica unha vaca que o que simboliza
un león rampante. Xa o dixo un dos nosos economistas:
"O albre xenealóxico dunha vaca de leite é máis útil que
o albre xenealóxico dun aristócrata”.
CASTELAO O PUCHO.- Agora xa sei por qué non
me deixaban mamar a min.
68. CRENZAS:
-O leite muxido na véspera de San Xoán non se debe deixar para o día seguinte, porque veñen as
meigas a lavar o traseiro nel. Para evitalo había que deixar en todas as fiestras e portas un ramo
de herbas olorosas (que teñen a virtude de espantar as meigas).
Recollidas nas montañas de Lugo: -Cando se muxían as vacas ao mencer poñíase unha cunca
mirando ao nacente co primeiro leite recollido en ofrenda á Aurora. -Ao leite das vacas que
pasaban por un lugar por onde corría a auga había que botarlle sal, se nón daban sangue no
canto de leite.
70. TOUROS DE LIDIA (Bos taurus ibericus).
É unha raza típica do centro-sur de
España. Considérase o descendente máis
directo do uro. De cor maioritariamente
negra ou escura, ben musculada, coa
cabeza ancha, os cornos longos e afiados,
abertos, dirixidos cara adiante e arriba.
Críanse seguindo canons que combinan a
perfección das formas coa bravura. Os
machos lídianse aos cinco anos, cun peso
aproximado de 500 kg.
HEREFORD.
De orixe inglesa. É a raza de vacúns de
carne máis extendida polo mundo. Son
típicos o pelo lixeiramente rizado, a súa cor
vermella coa cabeza e o abdome brancos, o
corpo macizo e as patas curtas. Os cornos
tamén son curtos e faltan nun 10% dos
exemplares. As femias poden acadar 1,35 m
de altura e pesar 750 kg. Os machos 1,45 m
e 1.100 kg.
71. IAK (Bos grunniens).
Vive no Tibet entre os 4.000 e os 6.000 m
de altitude. Está cuberto dun pelo longo
e espeso que o protexe das baixas
temperaturas da zona. Úsase para cargar
e transportar obxectos e persoas e para
producir leite. O iak salvaxe é máis
grande, pode acadar 1,50 m de altura e
700 kg de peso..
CEBÚ (Bos indicus)
É de orixe india e está extendido como
animal doméstico por todas as zonas
tropicais e subtropicais do mundo pola
súa resistencia á calor e ás
enfermidades. O que máis destaca nel é
a xiba de graxa enriba da cruz. Ten o
pelo curto e a cor cor variable.
Os machos poden acadar entre 1,50 e
1,70 de altura e pesar ata 1.000 kg.
72. BOI ESCOCÉS, VACA DAS HIGHLANDS
Pequeno, de cor crara a marrón escura,
co pelo longo e duro entre o que cría no
inverno unha la espesa que lle permite
soportar ben o frío ao aire libre. Críase
pola súa carne. Aínda existe silvestre.
As femias non superan 1,20 m de altura
nin os 400 kg. Os machos poden chegar a
1,30 m e pesar 600 kg..
GAUR (Bos gaurus).
Vive en estado silvestre nos bosques
do Nepal e da India. Os machos adoitan
ser de cor escura e as femias roxas e
coas patas brancas.
73. BOIS CORNILONGOS AFRICANOS.
Son descendentes dos cebús. Existen distintos
tipos e críanse como animais produtores de
leite ou de traballo. Algunhas tribus africanas
(como os masai) sácanlles sangue que usan
directamente como alimento. Os cornos de
algúns exemplares de boi watusi poden acadar
máis de 2,5 metros.
BANTÉNG (Bos javanicus).
Orixinario dos bosques de Indochina e
Indonesia. É un animal de pequeno tamaño
(entre 1,10 e 1,25 de altura e 250 e 400 kg de
peso). Os que se conservan en estado silvestre
son máis grandes.
74. ESPECIES SEMELLANTES
Búfalo de auga ou carabao (Bubalus bubalis bubalis).
É o búfalo doméstico da India e do Sur de Asia. Úsase como animal de
traballo e produtor de carne e leite. As femias teñen os cornos máis
longos, acadan 1,40 m e 600 kg e os machos 1,70 m e 900 kg.
O leite úsase para facer o queixo “mozarella”
