2. Galicia conta desde tempos remotos cunha variada riqueza de razas gandeiras
adaptadas ás condicións ambientais do noso medio que constitúen ademais un
patrimonio histórico e cultural da nosa comunidade, onde ademais de axudar na
xestión do territorio e na modelaxe das distintas paisaxes da nosa terra serven
como exemplo de gandería sostible.
Moitas estiveron en perigo de extinción e nos últimos anos estase a facer un
importante traballo para a súa conservación e recuperación.
RAZAS GANDEIRAS AUTÓCTONAS
A Federación de Razas Autóctonas de Galicia
(Boaga), constituída en 2001, agrupa a
criadores de razas de vacún (limiá, caldelá,
vianesa, frieiresa e cachena), ovella e cabra
galega e galiña de Mos.
Ademais existen agrupacións de criadores de
vaca rubia galega, porco celta e cabalo galego.
3. Rubia ou vaca do país
É a máis común das razas autóctonas de Galicia e máis numerosa da Península
Ibérica. Os machos miden 1,45 m e poden pesar máis de 1.000 kg. As femias son
algo máis pequenas. Ten a pel fina e crara, coas zonas espidas de cor rosada, e o
pelo curto de cor uniforme rubia vermella que pode variar dende moi craro, sen
chegar a branco, ata vermello escuro sen facerse pardo.
VACAS
Os machos enteiros teñen os cornos curtos e
horizontais, e as femias e os bois (machos capados)
téñenos máis longos, case horizontais ao principio,
abertos, e logo dirixidos cara adiante, arriba e atrás.
Os machos son adultos a partir dos 18 meses. As
femias comezan a criar aos tres anos e poden ter 15
partos durante a súa vida que é duns 20 anos de
media. Os xatos nacen con 35 a 40 quilos de peso e
maman durante 90 a 100 días, aínda que xeralmente
destétanse antes. A “SUPREMA DE TENREIRA
GALEGA” mama ata que se vende con 7-8 meses.
4. A rubia é unha raza de aptitude triple que se usa para producir carne e leite, e
como animal de traballo. A mecanización do agro case as fixo desaparecer como
forza de traballo e a introdución das razas de vacas leiteiras de alta
produtividade tamén a está apartando da produción de leite, aínda que a súa
produción media é de máis de 2.500 litros ao ano.
Na actualidade críase case exclusivamente para producir carne, pola súa calidade
e o bo rendemento (os becerros machos engordan máis de 1 kg cada día).
Atópase por toda Galicia e tamén nas zonas próximas de León, Zamora e Norte
de Portugal. Nalgunhas serras hai mandas en estado semisilvestre.
5. As rubias de tono escuro chámanse Vermellas e as craras Marelas.
Existe unha asociación de criadores e un
centro técnico para a protección e o
desenvolvemento da rubia galega que se
adican ao seu control e á súa mellora.
6. RAZAS MORENAS
En Galicia existen cinco razas de vacas morenas autóctonas (morenas do
Noroeste) que están en risco de desaparecer. Son vacas resistentes e rústicas
que aproveitan os pastos pobres, e boas para a cría. A conservación e
recuperación destas razas é fundamental para manter o patrimonio xenético e
a biodiversidade, para aproveitar o potencial gandeiro de comarcas rurais de
baixo rendemento, co que tamén se contribúe a manter a poboación nas zonas
de montaña e axuda a fixar a poboación ao medio.
En Fontefiz (Ourense) hai un CENTRO
DE RECURSOS ZOOXENÉTICOS que
depende da Xunta de Galicia onde se
traballa na conservación e
recuperación de Razas Autóctonas nun
programa con familias colaboradoras
para introducir exemplares no seu
hábitat natural a través da cesión
gratuíta de reses aos gandeiros. No
centro de recuperación consérvase
semen e embrións.
7. Caldelá
De cor escura cunha liña máis crara ou algo vermella polo lombo e co fuciño case
branco. Cornos grosos en gancho e estirados cara a fora nas femias, orellas de
tamaño mediano, horizontais e con abundante pelo de cor crara. Son de
temperamento tranquilo, moi aptas para o traballo (especialmente os bois
domados) e para a produción de carne.
Atópase nas Serras Orientais de Ourense (Castro Caldelas, Manzaneda, Maceda,...)
e sur de Lugo
8. Vianesa:
De cor castaña, case negra nos machos, co fuciño craro. A cabeza é pequena
cos cornos en gancho, curto nos machos e máis separados nas femias, as
orellas grandes e peludas. Moi adaptada á montaña, boa produtora de leite e
apta para o traballo.
Atópase en Viana do Bolo, A Veiga, Vilariño de Conso... Existen distintas
variantes dentro da raza en tamaños e aptitudes, que dependen das zonas nas
que viven (as da montaña son máis pequenas), do tipo de alimentación que
reciben e da selección que se vai facendo.
9. Limiá
De tamaño grande, cor castaña co fuciño máis craro. A cabeza é mediana, cos
cornos en gancho, curtos nos machos e máis longos nas femias, e as orellas
grandes e peludas. É boa para producir leite e carne e para o traballo.
É a raza autóctona máis escasa. Atópase en Xinzo de Limia, Vilar de Barrio,
Allariz, Rairíz da Veiga, Baltar, Cualedro ...
10. Frieiresa
De cor castaña lavada, máis escura nos machos, co pelo longo na testa, cabeza
pequena e corta, frente e fuciño anchos e cornos longos. Moi mansa e apta
para o traballo e a produción de carne.
Atópase na comarca da Frieira (A Gudiña, Vilardevós), Verín, Laza, Monterrei...
11. Cachena ou pisca:
É a raza máis pequena de Galicia. Os machos miden 1,30 e pesan 500 kg, as femias
1,20 m e non pasan dos 300 kg. De proporcións moi armónicas, de cor castaña
crara, máis escura na rexión do pescozo, de pelo curto e cunha perrera na testa, e
orellas e rabo con pelo abundante. A cabeza é pequena, de perfil cóncavo, cos
ollos oblícuos e os cornos grandes en forma de lira alta. Son boas produtoras de
leite e carne, paren ben e son moi aptas para o traballo en medios difíciles.
Atópase na serra do Xurés, (en Entrimo, Lobios, Padrenda...).
12. Ten un tamaño bastante variado. As das zonas baixas son máis grandes e as da
montaña son máis pequenas. O seu peso varía entre 25 e 40 kg. É de cor
branca, ben proporcionada, ten a cabeza pequena co perfil recto, as patas finas
e os pezuños duros. Os machos teñen cornos. A súa la é de calidade media
(entrefina) e cada ovella produce, segundo o seu tamaño, de 1 a 2 kg por ano.
É un animal moi fértil e prolífico. É corrente que teña dúas crías e ás veces tres.
A ovella galega
14. É a única raza caprina autóctona galega.
É un animal rústico con gran capacidade de
adaptación ás zonas que ocupa, onde
aproveita uns pastos que dificilmente
poderían manter a outros animais. Procede
da Capra aegagrus con posibles influencias
dun tronco máis antigo. Nos petroglifos
galegos aparecen representacións de
cabras.
É unha cabra de tamaño medio, de 60 a 80
cm de altura na cruz e 40 a 70 kg (os machos
son os de maior tamaño). O pelo é curto de
cor vermella.
No século XVIII pasaba do 600.000
exemplares. A raza conservouse nas zonas
de montaña das provincias de Lugo (Os
Ancares) e Ourense (Baixa Limia). A
asociciación Capriga conta con cincuenta
socios que tentan recuperar a raza.
Cabra Galega
15. Ata comezos do século XX era a raza maioritaria en Galicia. Despois de estar a
piques de desaparecer durante os anos oitenta, comezouse a recuperar a partir de
1999, coa creación da Asociación de Criadores de Gando Porcino Celta
(ASOPORCEL) para conservar o patrimonio xenético da raza e promover a súa cría
e difusión.
Está incluído no Catálogo Oficial de Razas de Gando de España como raza
autóctona española de protección especial o en perigo de extinción polo Real
Decreto 1682/1997.
O tronco celta procede do cruce Sus Scrofa Ferus co subxénero Striatosus.
O porco celta
16. O porco celta ten a cabeza
grande, coas orellas grandes e
caídas e o fuciño longo, lombo
curvo e patas longas. Hai tres
variedades dentro da raza:
no norte de Galicia, pola zona de
Bergantiños predomina o ecotipo
Carballino que se caracterizan
por manchas negras brillantes ou
rubias. No sur aparece o ecotipo
Santiagués, con dúas variedades,
a Branca e a Barcina, con
manchas negras contra o seu
tercio posterior.
Os porcos celtas son animais de tamaño grande, austeros, rústicos e moi
adaptados a súa explotación en réxime extensivo alimentándose de recursos
naturais estacionais como landras, castañas e agromos vexetais dos bosques
autóctonos galegos.
17. As testemuñas máis antigas da presenza do cabalo en Galicia
atópanse nos petróglifos da Idade do Bronce. Crese que foi traído
polos pobos celtas nos séculos VII e VI a.C.
Co paso do tempo fóronse producindo mestizaxes e introducindo novas razas,
pero unha parte permaneceu en estado de libertade nos nosos montes ata
actualidade. En 2.001 establecéronse os caracteres e creouse o libro
xenealóxico da raza galega.
O cabalo
Petróglifos en
Campo Lameiro
18. Cabalo galego
Ten entre 120 e 140 cm de alzada, perfil recto ou subcóncavo, e a capa negra
ou castaña cos extremos escuros e as crinas e rabo negros, con cerdas longas e
abundantes. Ten orellas pequenas e pelo abundante, ás veces con barbela e
mostachos. As patas son curtas, finas e fortes. O casco é escuro, pequeno e
duro.
19. Garrano ou cabalo do monte
Chamado tamén poni celta ou poni atlántico (Equus ferus atlanticus), un animal
moi antigo. Nos montes galegos, en especial na Groba, o centro e norte de
Galicia, consérvanse poboacións de cabalos salvaxes ou semisalvaxes,
posiblemente unha das poucas que existen no mundo. Teñen unhas
características que os diferencian dos cabalos domésticos pola súa adaptación á
vida no monte en condicións duras: escasa alzada, corpo relativamente longo,
extremidades fortes, cascos moi duros, orellas pequenas e fortes mostachos para
protexerse dos toxos entre os que viven e dos que se alimentan. Teñen unha
gran capacidade reprodutiva.
20. En Galicia, onde os cabalos se crían en libertade, existe unha tradición convertida
nalgúns lugares en festa: A RAPA DAS BESTAS.
Nunha época determinada do ano, normalmente no verán, despois de que as
égoas pariran, xúntanse nun recinto pechado (curro) os animais para recortarlles as
crinas, marcar os novos e apartar algúns exemplares que se venden, se son novos
para criar como animais de traballo ou para carne, e se son vellos só para carne.
Amil (Moraña)
21. Burro fariñeiro galego
É un animal pequeno, un metro de media na cruz e de ata 200 kg.
Ten a cabeza grande coas orellas longas. As patas son delgadas, con cascos
pequenos, e o rabo longo e cun mechón na punta.
O pelo no corpo é curto e suave, de cor torda (escura, case negra), co fuciño e o
ventre brancos.
22. Galiña de Mos
É unha raza autóctona galega, unha das
máis antigas da Península Ibérica.
O nome da raza débese á parroquia de San
Xiao de Mos (Castro de Rei-Lugo), xa que
foi nesta zona onde se comezou o proceso
de selección para a recuperación da raza
orixinal que estaba en perigo de
desaparecer. En 1935, coa creación da
Estación Pecuaria Rexional de Lugo, o
veterinario Blas Martínez Inda iniciou o
traballo de recuperación publicando ese
mesmo ano o primeiro patrón da raza. En
1942 o veterinario Juan Rof Codina
estudou e promocionou a galiña de Mos.
Na década de 1960 coa aparición das
explotacións instensivas estivo a piques de
desaparecer de novo e a partir do ano
2000 comezou de novo a recuperación da
raza.
23. A galiña de Mos é unha raza robusta, de cor castaña crara e crista en piña ou
chícharo. O peso dos galos acada ata 4 quilos mentres que o das galiñas chega aos
3 quilos. Adáptase con facilidade a condicións climatolóxicas adversas. É boa
produtora de carne e moi boa nai. É a raza que cría os capóns de Vilalba.
24. Nalgúns lugares de Galicia críanse os capóns, polos machos capados que reciben unha
alimentación e un coidado especial e son moi apreciados para as festas. Como di o refrán
“Capón de oito meses, comida para mesa de reises”.
Uns cuarenta días antes de matalos, son encerrados nas capoeiras, pequenas gaiolas
onde apenas poden moverse, que normalmente están dentro das casas, ao pé das
lareiras, para que estén quentes. Durante este tempo son “embicadados”, obrigados a
comer unha pasta de millo triturado mollada en viño branco ou en leite, para que collan
graxa.
En Vilalba (Lugo) celébrase
todos os anos, en datas
próximas ao Nadal, a feira
dos capóns.
25. Can de palleiro
Chámase tamén can do gando, can das
vacas, can da casa, can lobo ou can
lobeiro
É un can de orixe antiga que procede
do tronco indoeuropeo antepasado
das principais razas de cans pastores
de Europa.
É rústico e rexo, de tipo lupoide, de
perfil recto, de tamaño medio, duns
60-62 cm de altura na cruz. A cor é
xeralmente uniforme variando de
castaña crara a negra. O pelo é espeso,
tupido e curto.
É un can que se emprega como garda
ou pastor (xeralmente de vacas).
É moi intelixente e estable e moi fidel
cos amos.
CANS
A recuperación da raza comeza no ano
1999 e en 2001, publícase o estándar
oficial da Raza que é recoñecida
oficialmente polo Ministerio de
Agricultura como raza autóctona de
Galicia.
26. Can guicho ou quisquelo
De orixe indoeuropea, posiblemente sexa
unha das razas máis antigas da Península
Ibérica, traída probablemente polos pobos
precélticos atlánticos e os celtas.
Animal de tipo lupoide, de perfil recto, de
pequeno tamaño, duns 30-42 cm de altura
na cruz, coas orellas guichas. Capa de cor
variable (area, amarela, canela, chocolate...)
uniforme ou mesturada. O pelo é denso,
tupido e de lonxitude media.
Ten un carácter inquedo e vivaz que, xunto
coa súa rusticidade, combatividade,
bravura, coraxe, axilidade, resistencia e
tenacidade sobre o terreo galego (é un can
totalmente adaptado aos toxos, silveiras e
monte baixo) e a súa particular forma de
furar as toxeiras, fano inmellorable na caza
do coello de monte en Galicia. Pode ser
empregado tamén para a detección do
xabaril.
27. Podengo galego
Comparte un mesmo tronco común cos
restantes podengos da área mediterránea.
Este tipo de can xa estaba presente no
antigo Exipto (IV milenio a. C.); procedía
moi probablemente do antigo can
neolítico das sabanas saharianas.
Can de tipo primitivo, de tamaño mediano
(de 42 a 52 cm de altura na cruz), lixeiro,
moi rústico, austero, sobrio, áxil, con gran
capacidade olfactiva, auditiva e visual. As
orellas son anchas na base e moi movibles.
Son animais moi uniformes, de tamaño
mediano, de capa de cores variables de
area a canela ou vermella, uniforme ou
manchada.
O pelo é semicurto groso e denso.
É un can de caza, levantador e cobrador,
astuto, incansable, especializado no coello
e o raposo, apto tamén para a caza de
pluma.
28. Perdigueiro Galego
As súas orixes remóntanse ao tipo antigo de
braco italiano que, orixinariamente, chegou
a Hispania, hai séculos, cos romanos.
Can de tamaño mediano, ben
proporcionado, de aspecto rexo, con peito
amplo e con estrutura sólida, de cabeza
ancha e orellas caídas, trotador, de
movementos flexibles, forte e resistente.
Alzada á cruz: de 50 a 60 cm; machos 55-60
cm; femias de 50-55 cm.
Capa: branca ou manchada en castaño,
laranxa, canela e negra.
Pelo: curto, groso, moi denso, liso e áspero.
De carácter dócil, obediente e agarimoso,
cazador valente, con moi bo olfacto,
buscador activo e minucioso.
É un can de mostra, ideal para a caza de
pluma, que tamén se pode adestrar para a
caza de pelo.
