Macro l 9

1. 1.1 Бизнесийн мөчлөг
1.1.1 Бизнесийн мөчлөгийг тодорхойлох
Бизнесийн мөчлөгийг эдийн засгийн үйл ажиллагааны идэвхижлийн өөрчлөлт гэж
тодорхойлсон байдаг. Харин эдийн засгийн хэлбэлзэл нь бодит үйлдвэрлэлийн өөрчлөлтөөр
илэрхийлэгддэг учир эдийн засгийн мөчлөгийг өсөлтийн ерөнхий хандлагын орчим дахь бодит
гарцын түвшний хэлбэлзэлээр илэрхийлж болох юм. Хэрэв бодит дотоодын нийт
бүтээгдэхүүнийг гарц , харин боломжит ДНБ- ний трендийг урт хугацааны өсөлтийн ерөнхий
чиг хандлага гэж тус тус авч үзвэл эдийн засгийн мөчлөг нь бодит ДНБ өөрийн трендээсээ хир
зэрэг хазайж байгааг харуулдаг байна. Энэ үүднээс авч үзвэл тодорхой шалтгааны улмаас нийт
эрэлт буурахад үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүний борлуулалт буурах учир эдийн засгийн
идэвхижилт суларч, улмаар үйлдвэрлэл хумигдаж, үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн ашиглалт
буурч, ажилгүйдэл, машин, тоног төхөөрөмжийн сул зогсолт нэмэгддэг байна. Энэ үед бодит
ДНБ- ний хэмжээ боломжит түвшнээсээ буурч эдийн засагт уналт бий болно. Харин нийт эрэлт
огцом нэмэгдэж, эдийн засгийн идэвхижилт өсөхөд, пүүсүүд ажлын цагаа уртасгах, ээлжээ
нэмэгдүүлэх, машин тоног төхөөрөмжийн ашиглалтаа сайжруулах зэргээр үйлдвэрлэлийн
хүчин зүйлийн ашиглалтын эрчмийг эрс өсгөдөг учир бодит ДНБ-ний хэмжээ боломжит
түвшнээ давдаг байна. Ийнхүү эдийн засгийн өсөлтийн хурдац нэг саараад дараагаар нь эргэн
өсөж байгаа хэлбэлзэлт хөдөлгөөнийг бизнесийн мөчлөг гэж нэрлэдэг. Гэхдээ эдийн засгийн
мөчлөгийн үргэлжлэх хугацаа нь давтагддаггүй. Тэр ч бүүхэл уналт, сэргэлтийн эхлэх,
үргэлжлэх, дуусах хугацаа нь ч мөн ийм шинж чанартай байдаг. Энэ утгаараа бизнесийн мөчлөг
нь тогтсон зүй тогтолгүй үзэгдэл юм. Гэхдээ эдийн засгийн уналт, сэргэлтийг агуулсан
байдгаараа мөчлөг нь хэлбэлзэлийн байнга давтагддагнэгж болдог байна. Бизнесийн мөчлөгийн
мөн чанарыг ийнхүү тодорхойлсоноор түүний нийтлэг шинжүүдийг дараах байдлаар нэгтгэн
томъёолох боломжтой болж байна. Үүнд:
1. Үйлдвэрлэлийн түвшний хэлбэл. Хэлбэлзэл нь үйлдвэрлэлийн өсөлт, бууралт ээлжлэн
солигдох үйл явц юм. Ийм учраас үйлдвэрлэлийн өсөлт жигд бус, өсөлтийн хэмжээ өөр
өөр байх нь хэлбэлзэлийн шинж тэмдэг юм.
2. Хэлбэлзэлийн үечлэн давтагдах чанар. Эдийн засгийн хөгжил нь ар араасаа цуварсан
хэлбэлзэлээр дамжин хэрэгждэг байна. Өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн хөгжил нь нэг
чиглэлийн, давшингуй хөдөлгөөн биш, харин уналт, сэргэлтийн аль алиныг нь агуулсан
үйл явц байдаг аж. Ийм болохоор эдийн засгийн хөгжлийг дэс дараалсан мөчлөгүүдийн
нийлбэр хэмээн бас тодорхойлж болох юм.
3. Хэлбэлзэлд байнга давтагддаг мөчлөг хэмээх нэгж байдаг аж. Мөчлөг нь уналт, сэргэлт
гэсэн дэс дараалсан 2 үе шаттай байдаг аж. Гэхдээ уналт, сэргэлт эхлэх, үргэлжлэх,
дуусах хугацаа нь мөчлөг тус бүрт өөр өөр байх бөгөөд дахин давтагддаггүй байна. Ийм
учраас эдийн засгийн хөгжил нь үл давтагдах мөчлөгүүдээс бүрддэг байна.

2. 1.1.2 Мөчлөгийн үе шатууд
Эдийн засгийн хөгжил нь сэргэлт, уналтын аль алиныг нь агуулсан хэлбэлзэлт
хөдөлгөөн байдаг талаар дээр цухас дурьдсан билээ. Ийм болохоор бие биентэйгээ ээлжлэх
уналт, сэргэлт нь бүх төрлийн мөчлөгийг хооронд нь адилтгаж байгаа нэг гол шинж чанар нь
төдийгүй эдийн засгийн мөчлөгийн 2 үе шат болдог байна. Эдийн засгийн мөчлөгийн энгийн
загварыг бодит ДНБ, бодит дотоод бүтээгдэхүүний урт хугацааны өсөлтийн хандлага буюу
трендийг ашиглан Зураг 3.1-д дүрслэн үзүүллээ. Зурагт Q- аарбодит ДНБ-
ийгтэмдэглэсэнболно.
Зураг 3.1Бизнесийн мөчлөг
Зураг 10.1 дээр тэмдэглэсэн уналтын доод цэг (В)-ээс оргил цэг (А) хүртэл үргэлжлэх үйл
явцыг өрнөлт, харин оргил цэг А-аас уналтын доод цэг В хүртэл үргэлжлэх үйл явцыг уналт
гэж тус тус нэрлэдэг. Ийм учраас оргил цэг гэдэг нь эдийн засгийн өсөлт зогсож, улмаар уналт
эхлэх цэг байдаг бол уналт зогсож, өрнөлт эхлэх цэг нь уналтын доод цэг болдог. Харин
мөчлөгийн оргил болон уналтын доод цэгээс өсөлтийн урт хугацааны хандлага хүртлэх зайг
мөчлөгийн далайц гэж нэрлэдэг.
Эдийн засгийн уналт, сэргэлт хэзээ эхэлж, хэзээ дуусахыг цаг хугацааны хувьд яв цав тооцох
боломж хязгаарлагдмал хэдий ч илрэх нийтлэг шинж тэмдгүүдээр нь баримжаалан тодорхойлох
боломжтой байдаг аж. Тухайлбал, эдийн засгийн уналт нүүрлэхэд дараах шинж тэмдгүүд
илэрдэг байна. Үүнд:
 Хэрэглээний зардал огцом буурч, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний борлуулалт удааширан,
удаан эдэлгээтэй бараа таваарын нөөц нэмэгддэг. Энэ байдал нь пүүсүүдийг
үйлдвэрлэлээ хумихад хүргэдэг. Уг үйл явц нийт эдийн засаг даяар өрнөсөн гэж үзвэл
эцсийн дүндээ бодит ДНБ багасдаг аж. Үүний улмаас эдийн засаг дахь нийт орлогын
хэмжээ буурч, улмаар пүүсүүдийн хөрөнгө оруулалт огцом унадаг.
 Хөдөлмөрийн эрэлт буурдаг. Үйлдвэрлэлийн хумигдахад эхлээд пүүсүүд ажлын долоо
хоногийн үргэлжлэх хугацааг богиносгох замаар хөдөлмөр эрхлэлтийг зохицуулдаг бол
дараа нь ажиллагчдыг халахаас өөр аргагүй болдог. Ингэснээр ажилгүйдэл өсдөг байна.
 Гарц багасахын хирээр инфляци нэмэгддэг. Бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл хорогдохын
хирээр түүхий эд, материалын үнэ хямдардаг. Цалин болон үйлчилгээний үнэ
буурдаггүй ч гэсэн өсөлт нь удааширдаг.

3.  Уналтын үед пүүсүүдийн ашиг огцом буурдаг. Уналт болохын өмнө гол төлөв ердийн
хувьцааны ханш унаж эхэлдэг байна. Мөн зээлийн эрэлт хорогддог учраас зээлийн хүү ч
гэсэн мөн буурдаг аж.
Дээр дурьдсан шинж тэмдэгүүд нь эдийн засгийн уналтын үед хамаарах бөгөөд эдийн засаг
сэргэж эхлэхэд дээрхийн эсрэг дүр зураг ажиглагдаж эхэлдэг байна. Өөрөөр хэлбэл,
хэрэглээний зардал нэмэгдэхтэй зэрэгцээд нийт эрэлт өснө. Энэ нь пүүсүүдэд үйлдвэрлэлээ
нэмэгдүүлэх боломж олгох учир нэмж ажиллах хүч хөлслөх шаардлагыг бий болгоно. Үүний үр
дүнд ажилгүйдэл багасна, пүүсүүдийн ашиг нэмэгдэнэ, цалин хөлс өснө, хөрөнгө оруулалт
нэмэгдэж, барааны хангамж сайжирч инфляци буурна.
Ийнхүү эдийн засгийн уналт, сэргэлтийн нийтлэг шинжүүдийн шинжилгээн дээр үндэслээд
үйлдвэрлэл, хэрэглээний зардал, хөрөнгө оруулалтын зардал, Засгийн газрын зардал, ажил
эрхлэлт зэрэг макроэдийн засгийн үзүүлэлтүүд хэлбэлзлийн үед үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад
хэрхэн өөрчлөгддөг зүй тогтолтой болохыг тодорхойлж болдог.
Үйлдвэрлэл. Нийт үйлдвэрлэлийг нийт бүтээгдэхүүний үзүүлэлтээр хэмждэг бөгөөд түүнийг
ДНБ, ҮНБ гэсэн хоёр хэлбэрээр илэрхийлж болдог тухай өмнө дэлгэрэнгүй тайлбарласан билээ.
Энэ хоёр үзүүлэлтийн алиныг нь ч сонгосон хэмжээ нь эдийн засгийн уналтын үед буурч, харин
сэргэлтийн үед өсдөг зүй тогтолтой аж. Ийм учраас үйлдвэрлэл, түүний үр дүнг илэрхийлдэг
нийт бүтээгдэхүүний үзүүлэлт нь мөчлөгийн дагуу үзүүлэлдэд тооцогддог юм.
Хэрэглээний зардал. Хэрэглээний зардалд өрхүүдээс бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ худалдан авахад
зарцуулсан нийт зардал багтдаг бөгөөд түүнийг богино эдэлгээтэй барааны, удаан эдэлгээтэй
барааны, үйлчилгээний гэсэн гурван төрөл болгон ангилдаг билээ. Энэхүү зардал, тэр дундаа
удаан эдэлгээтэй бараа таваарын болон үйлчилгээний зардал нь эдийн засгийн уналтын үед
буурч, харин сэргэлтийн үед нэмэгддэг талаар өмнө өгүүлсэн билээ. Ийм учраас энэхүү
үзүүлэлт нь мөчлөгийн дагуу, үйлдвэрлэлтэй нэгэн зэрэг өөрчлөгддөг үзүүлэлт юм.
Хөрөнгө оруулалтын зардал. Үйлдвэрлэлийн зориулалттай бараа таваар худалдан авахад
зориулж гаргасан пүүсүүдийн зардлыг хөрөнгө оруулалтын зардал гэж нэрлэдэг. Өөрөөр
хэлбэл, хөрөнгө оруулалтын зориулалттай бараа худалдан авахтай холбогдсон зардал юм.
Хөрөнгө оруулалтын бараа нь удаан эдэлгээтэй байдаг учраас хэлбэлзэлд өртөмтгийд
тооцогддог. Ийм учраас эдийн засгийн уналт болоход үйлдвэрлэл хумигдан хөрөнгө
оруулалтын эрэлт буурч, харин эдийн засаг сэргэхэд түүнийг дагаад хөрөнгө оруулалтын
зардал нэмэгддэг. Энэ нь уг үзүүлэлт мөчлөгийн дагуу, үйлдвэрлэлтэй нэгэн зэрэг өөрчлөгддөг
үзүүлэлт болохыг нотолж байна.
Засгийн газрын зардал. Засгийн газрын зардал нь бодит ДНБ-ний хэмжээнээс хамаардаггүй
билээ. Ийм учраас уг үзүүлэлтийг мөчлөгийн бус үзүүлэлт гэж нэрлэдэг.
Ажил эрхлэлт ба ажилгүйдэл. Хүн амын ажил эрхлэлтийнтүвшин ньмакроэдийн засгийннэг
чухал үзүүлэлтэд тооцогддог билээ. Ажил эрхлэлтийн байдлыг ажиллаж байгаа хүний тоо,
ажилласан нийт цаг гэсэн үзүүлэлтүүдээр шууд хэмжиж болдог. Эдгээрээс “ажиллаж байгаа
хүний тоо” нь “ажилласан нийт цаг”- аас илүү их хэлбэлзэлд өртөмтгий үзүүлэлт юм. Гэхдээ
хоёулаа мөчлөгийн дагуу, үйлдвэрлэлтэй нэгэн зэрэг өөрчлөгддөг үзүүлэлтүүд аж.
Мөн ажилгүйдлын түвшнээр дамжуулан ажил эрхлэлтийн түвшнийг илэрхийлж болдог.
Ажилгүйдлын өндөр түвшин нь ажил эрхлэлт доогуур түвшинд байгааг илэрхийлдэг. Гэхдээ
ажилгүйдэл нь эдийн засаг унахад нэмэгдэж, харин сэргэхэд багасдаг учраас мөчлөгийн эсрэг
чиглэлд өөрчлөгддөг үзүүлэлт юм.

4. Монгол улс 1980-аад оны сүүл, 90-ээд оны эхнээс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн
тогтолцооноос татгалзаж, зах зээлийн харилцаанд шилжих түүхэн шилжилтийг эхлүүлсэн
билээ. Үүнээс хойш 17 жил өнгөрлөө. Энэ хугацааны эдийн засгийн хөгжлийг аваад үзвэл:
Монгол улсын эдийн засаг 1990 онд 5%, 1991 онд 11.4%, 1992 онд 11.2%, 1993 онд 3.9 %- иар
тус тус буурч, 1994-1999 оны хооронд өсч байгаад 2000, 2001 онуудад дахин буурч, 2002 оноос
өнөөг хүртэл өсөлттэй байгаа. Энэ нь манай улсын сүүлийн 27 жилийн эдийн засгийн хөгжил
уналт, өсөлтийн аль алиныг нь багтаасан хэлбэлзэлт үйл явц байсны нотолгоо юм.
1.1.3 Мөчлөгийн нөлөө
Макроэдийн засгийн зарим үзүүлэлтүүдэд :
Ажилгүйдэл нь эдийн засгийн мөчлөгийн эсрэг өөрчлөгддөг. Өөрөөр хэлбэл мөчлөгийн
сэргэлтийн үед ажилгүйдэл буурч, уналтын үед өсдөг. Учир нь мөчлөгийн сэргэлтийн үед
үйлдвэрлэлийн хэмжээ тасралтгүй нэмэгдэж байх тул нийгмээс ихээхэн хөдөлмөрийн нөөцийг
татсаар байдаг. Харин уналтын үед үйлдвэрлэлийн түвшин тасралтгүй буурч, үйлдвэрлэлийн
түвшин буурахын хирээр нийгэм дэхь ажилгүйчүүдийн тоо нэмэгдсээр байдаг.
Инфляци нь мөчлөгийн дагуу өөрчлөгдөж байдаг үзүүлэлт юм. Өөрөөр хэлбэл сэргэлтийн үед
ажил эрхлэлтийн түвшин өсч, хүн амын орлогын түвшин нэмэгдэж, бүтээгдэүүн үйлчилгээний
нийт эрэлт нэмэгдэж байдаг. Энэ нь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнийн ерөнхий түвшин
өсөгхөд хүргэдэг. Үйлдвэрлэлийн түвшин нэмэгдэхийн хирээр ЭЗ-ийн нөөцийн ашиглалт
сайжирч, сул ашиглалтгүй нөөцийн хэмжээ багассаар байна. Энэ нь ЭЗ-ийн нөөцүүдийн үнийг
өсгөж үйлдвэрлэлийн зардлыг нэмэгдүүлэх хандлагатай байдаг. Үүний нөлөөгөөр инфляцийн
түвшин өсөх магдлалтай1
.
Эдийн засгийн салбаруудад:
Удаан эдэлгээтэй бүтээгдэхүүний салбарт тухайлбал орон сууц, тоног төхөөрөмж, автомашин,
хөргөгч, зурагт гэх мэт удаан эдэлгээтэй бүтээгдэхүүний хувьд хямарлын үед борлуулалт нь
удааширч ашиг орлого нь буурч байдаг байна. Эдийн засаг унаж эхлэхэд аж ахуй нэгжүүд шинэ
тоног төхөөрөмж худалдан авах, шинэ үйлдвэр барихаа хойшлуулдаг байна. Түүнчлэн
хямралын үед өрх гэрүүд төсвөө хэмнэж эхэлдэг. Мэдээж эдийн засгийн сэргэлтийн үед удаан
эдэлгээтэй бараа, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг салбарын хувьд ашиг орлого нь нэмэгдэнэ.
Түргэн эдэлгээтэй бүтээгдэхүүн болон үйлчилгээний салбарт: Үйлчилгээний болон түргэн
эдэлгээтэй, өргөн хэрэглээний бараа, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчид хямралд өртөх нь бага юм.
Учир нь эдийн засаг хэдий хямарч байсан ч шаардлагатай эмнэлгийн үйлчилгээ, хүнсний
хэрэглээний зардлаа тэр бүр бууруулдаггүй байна.
Бизнесийн мөчлөгийн нийт эрэлтийн онолууд: Бизнесийн мөчлөгийн нийт эрэлтийн гурван онол
байна.
Үүнд:
 Кейнсийн онол
 Монетарист онол
 Рационал хүлээлтийн онол
1
Б.Баярдаваа, Д.Гансүлд “Эдийн засгийн онол” 2006, УБ, 275- 276тал

5. Кейнсийн мөчлөгийн онол нь ирээдүйн борлуулалт ба ашгийн талаарх хүлээлтийн өөрчлөлтийг
эдийн засгийн хэлбэлзлийн гол эх үүсвэр гэж үздэг.
Монетарист мөчлөгийн онолоор эдийн засгийн хэлбэлзлийн гол эх үүсвэр нь мөнгөний
нийлүүлэлтийн өсөлтийн өөрчлөлт байдаг.
Рационал хүлээлтийн онолд эдийн засгийн хэлбэлзлийн гол эх үүсвэрийг нийт эрэлтэд гарч буй
урьдчилан таамаглагдаагүй өөрчлөлт гэж үздэг2
.
2
МУИС-ЭЗС- ЭЗО тэнхим “Макроэкономиксийн үндэс” 2012, УБ, 124- 140тал