Μια παρουσίαση για τη δεύτερη ενότητα από το φάκελο υλικού των αρχαίων της Γ΄ Λυκείου

1. 1
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών

2. Αριστοτέλης, Προτρεπτικὸς πρὸς
Θεμίσωνα (8-9)
Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης απαντά σε ένα
εύλογο ερώτημα που προκύπτει από την
προηγούμενη
Αν η φιλοσοφία είναι θεωρητική γνώση των
πρώτων αρχών και αιτίων και είναι ανεξάρτητη από
κάθε χρησιμότητα, τότε για ποιον λόγο αξίζει να
ασχολούμαστε μαζί της;
2E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών

3. Κάποιες πληροφορίες για τον Προτρεπτικό…
 Βασικό μοτίβο στους προτρεπτικούς λόγους της κλασικής αλλά και
της ύστερης αρχαιότητας είναι η αντίθεση ανάμεσα στον πρακτικό
και τον θεωρητικό βίο.
 Στον Προτρεπτικό ο Αριστοτέλης φαινομενικά απευθύνεται στον
ηγεμόνα της Κύπρου Θεμίσωνα και τον παροτρύνει να επιδοθεί στη
φιλοσοφία. Στην πραγματικότητα απευθύνεται σε όλους τους νέους.
 Ο Προτρεπτικός συντέθηκε στα χρόνια που ο Αριστοτέλης ζούσε και
δίδασκε ακόμα στην Ακαδημία. Θεωρείται βάσιμα ότι αποτελεί
απάντηση στον λόγο του Ισοκράτη Περὶ ἀντιδόσεως, στον οποίο ο
ρήτορας προβάλλει ένα εκπαιδευτικό πρότυπο πολύ διαφορετικό
από αυτό της πλατωνικής Ακαδημίας.
 Ο Ισοκράτης υποστηρίζει ότι η αληθινή φιλοσοφία δεν έχει
καμία σχέση με την παράδοση μελέτης της φύσης
(προσωκρατικοί), δεν απαιτεί καμία μαθηματική προπαιδεία
(Πλάτων), αλλά ότι ταυτίζεται με την καθιερωμένη παιδεία, που
αποβλέπει στη ρητορική ικανότητα και τις πρακτικές δεξιότητες
στο στίβο της ατομικής και συλλογικής καθημερινότητας.E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 3

4. Κάποιες πληροφορίες για τον Προτρεπτικό…
 Στον Προτρεπτικό του Αριστοτέλη, είναι έντονη τόσο η
πλατωνική επιρροή (π.χ. διασύνδεση μαθηματικών και
φιλοσοφίας) όσο και το επιτακτικό σωκρατικό αίτημα να
μη δεχόμαστε τίποτα ως αυτονόητα καλό ή κακό.
Συγχρόνως όμως, μεγάλο βάρος πέφτει στην καταξίωση
της έρευνας και γνώσης της φύσης.
 Ο Αριστοτέλης δίνει πολύ υψηλή θέση στη φιλοσοφία
και στην αξία της για μια ευτυχισμένη ζωή. Η
φιλοσοφία, ως ελεύθερη πνευματική αναζήτηση
στραμμένη στην έρευνα του θεού, του κόσμου και του
ανθρώπου, βρίσκεται υπεράνω όλων των τεχνών και
των επιστημών. Στοχεύει άμεσα στην αλήθεια.
 Το έργο αυτό άσκησε μεγάλη επίδραση στην αρχαιότητα.
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 4

5. Σε αυτήν την ενότητα ξεκινάμε
από τα παράλληλα κείμενα…
5E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών

6. 1. ΠΛΑΤΩΝ Θεαίτητος 173e- 174b
 Στο χωρίο αυτού του πλατωνικού διαλόγου ο
Σωκράτης συνομιλεί με τον γεωμέτρη
Θεόδωρο και από κοινού συγκρίνουν τον
φιλόσοφο με τους άλλους σοφούς, για να δουν
κατά πόσο είναι διαφορετικός στην ιδιωτική και
δημόσια ζωή του, καθώς και για ποιον λόγο ο
πολύς κόσμος τον χλευάζει.
 Ο Σωκράτης στο απόσπασμα αυτό αναφέρεται
στην αντίληψη της εποχής του πως ο
φιλόσοφος αποσύρεται από την
καθημερινότητα. Δε συνδέεται με τις
βιοποριστικές ανάγκες του ανθρώπου, δεν έχει
σχέση με την πρακτική ζωή του.
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 6

7. E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 7
Στην πραγματικότητα μόνο το σώμα του φιλοσόφου βρίσκεται στην
πόλη και ζει σ’ αυτήν, ενώ η σκέψη του, επειδή όλα αυτά τα
θεώρησε μικρά, ένα τίποτε, και δεν τα λογαριάζει καθόλου, ολούθε
πετά [...]. Όλα τα όντα από κάθε άποψη τα ερευνά, χωρίς καθόλου
να αφήνει τον εαυτό του να ταξιδεύει μαζί με κείνα που είναι πολύ
κοντά μας.
Τι εννοείς μ’ αυτό, Σωκράτη;
Να, αυτό ακριβώς που λένε και για τον Θαλή, Θεόδωρε, που
παρατηρούσε τα άστρα, με το κεφάλι ψηλά γυρισμένο και έπεσε
στο πηγάδι. Και μια γυναίκα από τη Θράκη, έξυπνη και χαριτωμένη
υπηρέτρια, λένε πως τον πείραξε, ότι με ζήλο καταγίνεται να μάθει
τα ουράνια, δεν βλέπει όμως όσα είναι μπροστά του, μέσα στα
πόδια του. Το ίδιο πείραγμα ταιριάζει σε όλους όσοι περνούν τη
ζωή τους φιλοσοφώντας. Ένας τέτοιος άνθρωπος στ’ αλήθεια δεν
ξέρει για τον διπλανό του και τον γείτονά του, όχι μόνο τι κάνει,
αλλά σχεδόν κι αν ακόμη είναι άνθρωπος, ή κάποιο άλλο θρεφτό. Τι
όμως είναι ο άνθρωπος και τι δυνάμεις και ιδιότητες ταιριάζει να
ξεχωρίζουν τέτοια φύση από τα άλλα όντα, αυτά ερευνά και
ερευνώντας τα συναντά δυσκολίες.
(μετάφραση Β. Τατάκης)

8. Ποια φιλοσοφική στάση εκφράζει το πείραγμα της
γυναίκας από τη Θράκη προς τον Θαλή;
Ερώτηση βιβλίου σελ.25
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 8
1. Ελεύθερος
2. Ακολουθεί τις σκέψεις του
όπου κι αν τον οδηγούν.
3. Ο χρόνος δεν έχει
σημασία γι αυτόν αρκεί η
επιχειρηματολογία να τον
φέρει στην αλήθεια.
1. Δούλος
2. Οφείλει να μιλά «στο
πλαίσιο κάποιου θέματος».
3. Υπόκειται σε χρονικό
περιορισμό και διπλό
έλεγχο.
Γενικά, στο απόσπασμα αντιπαρατίθεται η στάση του
φιλοσόφου ή γνήσιου επιστήμονα απέναντι στη ζωή με
εκείνη του «ανθρώπου της δράσης» και του νομικού.

9. Στο σημείο αυτό είναι σκόπιμο να θυμηθείς
ορισμένα στοιχεία από τη ζωή του Πλάτωνα από
την εισαγωγή…
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 9
• Δεν είχε
εγκαταλείψει τα
εγκόσμια.
•Οι νεανικές του
φιλοδοξίες στάθηκαν
οπωσδήποτε
πολιτικές.
•Στην ωριμότητά του
πίστευε ότι τα
χαρίσματα του
φιλοσόφου πρέπει να
υπηρετούν το
πρακτικό έργο της
διοίκησης και της
διαχείρισης.

10. 2. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ Πολιτικά, Α 4.4-6,
1259a6-19
 Ο Αριστοτέλης αναλύει τη
«χρηματιστική», την τέχνη να
πορίζεται κάποιος τα αναγκαία και
χρήσιμα. Ειδικότερα για τη γεωργία
και τα προϊόντα της γης τονίζει τη
σημασία της συγκέντρωσης
πληροφοριών που αν αξιοποιηθούν
βοηθούν στον πλουτισμό και φέρνει
ως παράδειγμα τον πρώτο
φιλόσοφο, τον Θαλή.
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 10

11. Η ιστορία σχετικά με τον Θαλή τον Μιλήσιο είναι ωφέλιμη σε
όσους εκτιμούν τη Χρηματιστική. Πρόκειται για ένα τέχνασμα
πλουτισμού, που το αποδίδουν σ’ εκείνον εξαιτίας της σοφίας του,
το οποίο όμως παρουσιάζει γενικότερο ενδιαφέρον. Διότι, ενώ
όλοι τον κορόιδευαν για τη φτώχεια του, επειδή τάχα αυτό
αποδείκνυε ότι η φιλοσοφία του ήταν πρακτικά ανώφελη, εκείνος,
λένε ότι, όταν κατάλαβε με τη βοήθεια της Αστρολογίας ότι η
χρονιά θα ήταν πλούσια σε ελαιοπαραγωγή, και ενώ ήταν ακόμη
χειμώνας, αφού εξοικονόμησε λίγα χρήματα, έδωσε προκαταβολή
σε όλα τα ελαιουργεία της Μιλήτου και της Χίου και τα νοίκιασε με
λίγα χρήματα, επειδή κανείς δεν προσέφερε περισσότερα. Όταν
ήρθε η ώρα της συγκομιδής και αναζητούνταν πολλά ελαιουργεία
ξαφνικά και συγχρόνως, τα υπενοικίασε με τους όρους που ήθελε
και συγκέντρωσε πολλά χρήματα και έτσι απέδειξε ότι οι
φιλόσοφοι, αν θέλουν μπορούν εύκολα να πλουτίσουν, αλλά δεν
επιδιώκουν αυτόν τον σκοπό. Μ’ αυτόν λοιπόν τον τρόπο ο
Θαλής, καθώς λένε, απέδειξε τη σοφία του.
(μετάφραση Δ. Παπαδής)
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 11

12.  Ο Αριστοτέλης αναφέρει την ιστορία με τον
Θαλή, διότι θέλει να δείξει μια βασική
διάκριση στον τρόπο θεώρησης των
πραγμάτων: μπορεί κανείς να τα
προσεγγίσει με θεωρίαν ἐλευθέραν ή με
ἐμπειρίαν ἀναγκαίαν. Πρόκειται για
διάκριση στόχων. Τι θέλει κάποιος; Γνώση
θεωρητική και ελεύθερη ή γνώση
εμπειρική και υπηρετική αναγκών; Ο
Θαλής έδειξε, κατά τον Αριστοτέλη, ότι
αυτό είναι κατά βάθος ζήτημα
προσωπικής βούλησης.
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 12

13. Τὰ ὑποκείμενα πρὸς τὸν βίον ἡμῖν, οἷον τὸ σῶμα καὶ τὰ περὶ τὸ σῶμα,
καθάπερ ὄργανά τινα ὑπόκειται, τούτων δ’ ἐπικίνδυνός ἐστιν ἡ χρῆσις,
καὶ πλέον θάτερον ἀπεργάζεται τοῖς μὴ δεόντως αὐτοῖς χρωμένοις. Δεῖ
τοίνυν ὀρέγεσθαι τῆς ἐπιστήμης κτᾶσθαί τε αὐτὴν καὶ χρῆσθαι αὐτῇ
προσηκόντως, δι’ ἧς πάντα ταῦτα εὖ θησόμεθα. Φιλοσοφητέον ἄρα ἡμῖν,
εἰ μέλλομεν ὀρθῶς πολιτεύσεσθαι καὶ τὸν ἑαυτῶν βίον διάξειν ὠφελίμως.
Ἔτι τοίνυν ἄλλαι μέν εἰσιν αἱ ποιοῦσαι ἕκαστον τῶν ἐν τῷ βίῳ
πλεονεκτημάτων ἐπιστῆμαι, ἄλλαι δὲ αἱ χρώμεναι ταύταις, καὶ ἄλλαι μὲν
αἱ ὑπηρετοῦσαι, ἕτεραι δὲ αἱ ἐπιτάττουσαι, ἐν αἷς ἐστιν ὡς ἂν
ἡγεμονικωτέραις ὑπαρχούσαις τὸ κυρίως ὂν ἀγαθόν. Εἰ τοίνυν μόνη ἡ τοῦ
κρίνειν ἔχουσα τὴν ὀρθότητα καὶ ἡ τῷ λόγῳ χρωμένη καὶ ἡ τὸ ὅλον
ἀγαθὸν θεωροῦσα, ἥτις ἐστὶ φιλοσοφία, χρῆσθαι πᾶσι καὶ ἐπιτάττειν κατὰ
φύσιν δύναται, φιλοσοφητέον ἐκ παντὸς τρόπου, ὡς μόνης φιλοσοφίας
τὴν ὀρθὴν κρίσιν καὶ τὴν ἀναμάρτητον ἐπιτακτικὴν φρόνησιν ἐν ἑαυτῇ
περιεχούσης.
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 13
Αριστοτέλης, Προτρεπτικὸς πρὸς
Θεμίσωνα (8-9)

14. E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 14
Και οι δύο παράγραφοι από τον
Προτρεπτικό επιχειρηματολογούν
υπέρ της αναγκαιότητας της
φιλοσοφίας. Γι αυτό και κορυφώνονται
με το ίδιο ρηματικό επίθετο:
φιλοσοφητέον. Δεδομένου ότι η δοτική
του ενεργούντος προσώπου είναι το
ἡμῖν, ο δεοντολογικός λόγος του
Αριστοτέλη απευθύνεται σε όλους τους
ανθρώπους διαχρονικά.
Το κοινό συμπέρασμα των δύο
παραγράφων, λοιπόν, είναι μια
προτροπή στη φιλοσοφία,
ακριβέστερα σε ένα φιλοσοφικό τρόπο
ζωής. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγει
ο συγγραφέας με δύο μείζονα
επιχειρήματα, ένα ανά παράγραφο.

15.  Τὰ ὑποκείμενα πρὸς
τὸν βίον ἡμῖν, οἷον τὸ
σῶμα καὶ τὰ περὶ τὸ
σῶμα, καθάπερ ὄργανά
τινα ὑπόκειται,
 τούτων δ’ ἐπικίνδυνός
ἐστιν ἡ χρῆσις, καὶ
πλέον θάτερον
ἀπεργάζεται τοῖς μὴ
δεόντως αὐτοῖς
χρωμένοις.
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 15
1η προκείμενη
Οι άνθρωποι από τη φύση τους είναι
εφοδιασμένοι με μέσα- όργανα, το
σώμα τους και τα μέλη του σώματος,
τα οποία ελέγχονται από την ψυχή
τους και με τα οποία μπορούν να
εκτελούν κάθε δραστηριότητά τους.
2η προκείμενη
Τα όργανα αυτά μπορεί να τα
χρησιμοποιήσει ένας άνθρωπος με
τρόπο ορθό και ωφέλιμο, αλλά
μπορεί να τα χρησιμοποιήσει και με
τρόπο που θα είναι επιζήμιος για τον
ίδιο και τους άλλους.
1η παράγραφος

16.  Δεῖ τοίνυν
ὀρέγεσθαι τῆς
ἐπιστήμης
κτᾶσθαί τε αὐτὴν
καὶ χρῆσθαι αὐτῇ
προσηκόντως, δι’
ἧς πάντα ταῦτα εὖ
θησόμεθα.
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 16
Ενδιάμεσο συμπέρασμα:
Άρα ο άνθρωπος πρέπει α) να επιζητά,
β) να επιδιώκει να αποκτήσει και γ) να
χρησιμοποιεί με τον κατάλληλο τρόπο
εκείνη τη γνώση που θα τον κάνει να
κατευθύνει το σώμα του και τις
αντίστοιχες δραστηριότητες του με τον
σωστό τρόπο, αποφεύγοντας τους
πιθανούς κινδύνους που θα
προκαλούσε η λανθασμένη χρήση
τους.
Προκείμενη που εννοείται: η φιλοσοφία
είναι η μόνη γνώση (ἐπιστήμη) που
μπορεί να διδάξει στον άνθρωπο τον
καλό και ωφέλιμο τρόπο χρήσης των
διαφόρων οργάνων.

17.  Φιλοσοφητέον ἄρα
ἡμῖν,
 εἰ μέλλομεν ὀρθῶς
πολιτεύσεσθαι καὶ
τὸν ἑαυτῶν βίον
διάξειν ὠφελίμως.
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 17
Τελικό συμπέρασμα του 1ου
συλλογισμού: πρέπει να
φιλοσοφούμε.
Τα οφέλη της
φιλοσοφίας για
την
καθημερινή
μας ζωή
στη δημόσια ζωή
θα ενεργούμε ως
πολίτες με το
σωστό τρόπο
στον ιδιωτικό βίο
θα ενεργούμε με
τρόπο ωφέλιμο

18. E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 18
•Δεῖ /φιλοσοφητέον:
Ο συλλογισμός έχει
δεοντολογικό
χαρακτήρα.
•ἡμῖν: η δοτική
προσωπική του
ενεργούντος προσώπου
φανερώνει ότι ο
δεοντολογικός
χαρακτήρας απευθύνεται
σε όλους τους
ανθρώπους διαχρονικά
και φυσικά εντάσσει και
τον εαυτό του σε αυτούς
που θεωρούν αναγκαίο
να ασχολούνται με τη
φιλοσοφία.

19. E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 19
•βίος: Η λέξη δεν είναι πάντα απολύτως ταυτόσημη με τη
λέξη ζωή. Συχνά με τον βίον δίνεται έμφαση στον τρόπο της
ζωής, στην κατάσταση της ζωής, στο πώς βιώνει ο
άνθρωπος τη ζωή. Έτσι, ενώ η ζωή αποτελεί για τον
άνθρωπο ένα υπαρκτικό δεδομένο, ο βίος του υπόκειται σε
διερώτηση, διαμόρφωση και επιλογή. Η ζωή είναι μία, αλλά
οι επιλέξιμοι βίοι πολλοί. Κατά προέκταση, ο ανθρώπινος
βίος, ατομικός και συλλογικός, γίνεται αντικείμενο
φιλοσοφικής μελέτης. Και η φιλοσοφία ορίζεται ως τέχνη του
βίου.
•πολιτεύομαι: Στην κύρια σημασία του το ουσιαστικό
πολιτεία δηλώνει τον τρόπο ζωής μέσα στην πόλη, ενώ το
ρήμα πολιτεύομαι σημαίνει τη σχέση του ελεύθερου πολίτη
με την κοινωνία στην οποία ζει, τον τρόπο με τον οποίο
αυτός εντάσσεται στη δημόσια ζωή.

20. E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 20
•ἐπικίνδυνος ἡ χρῆσις: Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά θυμίζει μια ιδέα
που συναντάται σε διάφορους αρχαίους συγγραφείς: ο άνθρωπος
είναι ικανός τόσο για το καλό όσο και για το κακό, μάλιστα και τα δύο
σε μεγάλη ένταση. Στα Πολιτικά η έμφαση πέφτει στις κοινωνικές
συνέπειες, θετικές ή αρνητικές, των ανθρώπινων επιλογών, ενώ στον
Προτρεπτικό ο συγγραφέας φαίνεται να επικεντρώνεται στον ίδιο τον
υπεύθυνο μιας στάσης ζωής.
•ὀρέγεσθαι τῆς ἐπιστήμης κτᾶσθαί τε αὐτὴν καὶ χρῆσθαι αὐτῇ
προσηκόντως: κλιμάκωση: αρχικά ο άνθρωπος επιζητά τη γνώση
(ὀρέγεσθαι), μετά προβαίνει στην απόκτησή της (κτᾶσθαί), τελικό
όμως ζητούμενο είναι η εφαρμογή της, η χρήση της και μάλιστα η
σωστή χρήση της (χρῆσθαι αὐτῇ προσηκόντως). Και αυτό, διότι
συμβαίνει πολλες φορές να γνωρίζει ο άνθρωπος το σωστό, αλλά να
μη θέλει ή να μην μπορεί να το εφαρμόσει. Αυτή την αδυναμία της
γνώσης έναντι του πάθους ο Αριστοτέλης την ονομάζει ἀκρασίαν και
τον άνθρωπο που γνωρίζει το σωστό αλλά δεν το εφαρμόζει ἀκρατῆ.

21. Σύγκριση ενότητας 2-ενότητας 7
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 21
Τὰ ὑποκείμενα πρὸς τὸν βίον
ἡμῖν, οἷον τὸ σῶμα καὶ τὰ περὶ
τὸ σῶμα, καθάπερ ὄργανά τινα
ὑπόκειται, τούτων δ’
ἐπικίνδυνός ἐστιν ἡ χρῆσις, καὶ
πλέον θάτερον ἀπεργάζεται
τοῖς μὴ δεόντως αὐτοῖς
χρωμένοις.
Ὥσπερ γὰρ καὶ τελεωθεὶς
βέλτιστον τῶν ζῴων ἄνθρωπός
ἐστίν, οὔτω καὶ χωρισθεὶς νόμου
καὶ δίκης χείριστον πάντων. […] ὁ
δὲ ἄνθρωπος ὅπλα ἔχων φύεται
φρονήσει καὶ ἀρετῇ, οἷς ἐπὶ
τἀναντία ἔστι χρῆσθαι μάλιστα.

22. E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 22
Στο απόσπασμα της ενότητας
7 τα φυσικά όπλα στα οποία
αναφέρεται ο Αριστοτέλης
είναι τα συναισθήματα (πάθη),
όπως η επιθυμία, η οργή, ο
φθόνος, ο φόβος, η χαρά, η
ευσπλαχνία κ.ά. αλλά και η
ικανότητα της χρήσης και της
ομιλίας.
Στην ενότητα 2 εστιάζει στα
σωματικά μέσα-όργανα που
διαθέτει ο άνθρωπος και τα
οποία είναι ουσιαστικά
όργανα της ψυχής, δηλαδή
όργανα που διαθέτει η ψυχή.

23. E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 23
Στην ενότητα 2 ο Αριστοτέλης εστιάζει στον ίδιο
τον άνθρωπο, τονίζοντας πως ο ίδιος είναι
υπεύθυνος για τη στάση ζωής που πρέπει να
τηρεί. Με την κλιμάκωση δίνεται ιδιαίτερη έμφαση
στο ότι ο άνθρωπος πρέπει να χρησιμοποιεί τη
γνώση και με τον κατάλληλο τρόπο.
Ο Αριστοτέλης τονίζει ιδιαίτερα την προϋπόθεση
αυτή, διότι θεωρεί πως συχνά συμβαίνει οι
άνθρωποι να γνωρίζουν το σωστό, αλλά να μη
θέλουν ή να μην μπορούν να το πράξουν.
Για παράδειγμα, κάποιος ξέρει πως τον βλάπτει να
τρώει περισσότερο από αυτό που έχει ανάγκη ο
οργανισμός του, αλλά δεν μπορεί να συγκρατηθεί.
Ἀκρασία.
Αντίθετα, ο Σωκράτης και
ο Πλάτωνας θεωρούσαν
πως «οὐδεὶς ἑκὼν
κακὸς».

24. E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 24
Στην πρώτη παράγραφο η φιλοσοφία
θεωρείται απαραίτητη για τον έλεγχο των
μέσων που θα διασφαλίσουν τον
απώτερο στόχο του ανθρώπου, το τέλος
της ζωής του. Αυτό είναι διττό: στη
δημόσια ζωή η ορθότητα του βίου του
κάθε ανθρώπου (ὀρθῶς)· στην ιδιωτική
του ζωή η ωφέλεια (ὠφελίμως). Τα μέσα-
όργανα που πρέπει να ελεγχθούν είναι το
σώμα, τα μέλη του και οι δραστηριότητές
του. Η χρήση των σωματικών μέσων
απαιτεί ολοκληρωμένη, στερεή γνώση
(ἐπιστήμη), ώστε να αποφευχθούν
πιθανοί κίνδυνοι.
Αυτήν τη γνώση επιζητεί η φιλοσοφία.
Μπορεί η φιλοσοφία να
μη συνδέεται και να
μην δεσμεύεται από
καμία άμεση
χρηστικότητα, όπως το
είδαμε στην 1η ενότητα,
εντέλει όμως αφορά σε
κάθε ανθρώπινη
δραστηριότητα και σε
κάθε έκφανση της ζωής
του ανθρώπου. Υπ΄
αυτή την έννοια θα
μπορούσαμε να πούμε
ότι είναι απολύτως
χρήσιμο και ωφέλιμη γι
αυτόν.

25. E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 25
Η δομή του 1ου συλλογισμού
1η προκείμενη Το σώμα μας και όσα σχετίζονται με αυτό (=τα μέλη
του) είναι όργανα.
2η προκείμενη Όλα τα όργανα μπορεί να τα χρησιμοποιήσει ένας
άνθρωπος με τρόπο ορθό και ωφέλιμο, αλλά μπορεί
να τα χρησιμοποιήσει και με τρόπο που θα είναι
επιζήμιος για τον ίδιο και για τους άλλους.
3η προκείμενη Η φιλοσοφία είναι η μόνη γνώση (ἐπιστήμη) που
μπορεί να διδάξει στον άνθρωπο τον καλό και
ωφέλιμο τρόπο χρήσης των διαφόρων οργάνων.
Συμπέρασμα: Άρα, πρέπει να φιλοσοφούμε.

26. Ερωτήσεις σχολικού βιβλίου
 Στην πρώτη παράγραφο αναπτύσσεται ένας συλλογισμός.
Να εξηγήσετε πώς συνδέονται μεταξύ τους οι λέξεις του
κειμένου: ὑποκείμενα, χρῆσις, ἐπιστήμης, φιλοσοφητέον,
ὠφελίμως. (σελ. 24)
 Να σχολιάσετε το διττό αποτέλεσμα που έχει η φιλοσοφία,
στο κοινωνικό σύνολο και στο άτομο, σύμφωνα με την
παρακάτω φράση: φιλοσοφητέον ἄρα ἡμῖν, εἰ μέλλομεν
ὀρθῶς πολιτεύσεσθαι καὶ τὸν ἑαυτῶν βίον διάξειν ὠφελίμως.
Για την απάντησή σας να λάβετε υπόψη ότι το
συγκεκριμένο έργο του Αριστοτέλη απευθύνεται σε έναν
πολιτικό ηγέτη (τον Θεμίσωνα, βασιλιά της Κύπρου), και
προτρέπει, τόσο αυτόν όσο και τους νέους που βρίσκονται
στην ηλικία του, να φιλοσοφήσουν. (σελ. 24)
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 26

27. 2η παράγραφος
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 27

28. 2η παράγραφος
 Ἔτι τοίνυν ἄλλαι μέν
εἰσιν αἱ ποιοῦσαι
ἕκαστον τῶν ἐν τῷ βίῳ
πλεονεκτημάτων
ἐπιστῆμαι, ἄλλαι δὲ αἱ
χρώμεναι ταύταις, καὶ
ἄλλαι μὲν αἱ
ὑπηρετοῦσαι, ἕτεραι δὲ
αἱ ἐπιτάττουσαι, ἐν αἷς
ἐστιν ὡς ἂν
ἡγεμονικωτέραις
ὑπαρχούσαις τὸ κυρίως
ὂν ἀγαθόν.
 Το δεύτερο επιχείρημα
ξεκινά με τη διαπίστωση
πως υπάρχουν διαφορετικά
πεδία γνώσεων.
(ἐπιστῆμαι).
 Σύνδεση με την ενότητα 1
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 28

29. Λέξεις-έννοιες
 ἐπιστήμη: ακριβής γνώση. Αντίστοιχα, το ρήμα ἐπίσταμαι
σημαίνει «γνωρίζω καλά», «γνωρίζω με βεβαιότητα». Κατά
τον Αριστοτέλη η ἐπιστήμη συνδέεται άμεσα με τη λογική
λειτουργία του ανθρώπου: ἐπιστήμη δ΄ ἅπασα μετὰ λόγου
ἐστί (Ἀναλυτικὰ Ὕστερα, 100b10). Η ἐπιστήμη υπερβαίνει
την απλή εμπειρική μάθηση αλλά και τη γνώση μιας τέχνης.
Αποτελεί σύνολο τεκμηριωμένων γνώσεων σε συγκεκριμένο
και διακριτό τομέα του επιστητού.
 Τριμερής διάκριση των επιστημών κατά τον Αριστοτέλη
(ενότητα 1)
 Ο Αριστοτέλης συμπεριλαμβάνει την τέχνη στην επιστήμη,
καθώς θεωρεί ότι και η τέχνη συγκροτείται από γνώσεις που
υπερβαίνουν την απλή εμπειρία, αφού έχουν προκύψει από
γενίκευση της εμπειρίας.
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 29

30. Λέξεις-έννοιες
 Πρέπει να προσέξουμε πως, παρόλο που ο Αριστοτέλης στην
ἐπιστήμην συμπεριλαμβάνει και την τέχνη, συνήθως στο λόγο
του διακρίνει την τέχνη από τις άλλες επιστήμες για να τονίσει
τον μη χρηστικό χαρακτήρα της επιστήμης-φιλοσοφίας.
 κυρίως ἀγαθόν / ὅλον ἀγαθόν: Ο Αριστοτέλης ορίζει το
ἀγαθὸν ως το τέλος, τον σκοπό μιας σειράς ανθρώπινων
πράξεων: ὥστε τοῦτ΄ ἂν εἴη αὐτὸ τὸ ἀγαθὸν τὸ τέλος τῶν
ἀνθρώπῳ πρακτῶν (Ἠθικὰ Εὐδήμια 1218b11-12).
Κυριολεκτικό και ολικό ἀγαθὸν είναι εκείνο που δεν αποτελεί
μέσο για την επίτευξη ενός επόμενου σκοπού, αλλά είναι ο
απώτατος σκοπός και η τελική κατάληξη του ανθρώπινου
βίου. Κατά τον Αριστοτέλη το κατεξοχήν ἀγαθὸν είναι η
ευδαιμονία: ζωὴ σπουδαία. Τοῦτ΄ ἄρα ἐστὶ τὸ τέλεον ἀγαθόν͵
ὅπερ ἦν ἡ εὐδαιμονία (Ἠθικὰ Εὐδήμια 1219a27-28).
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 30

31.  Ἔτι τοίνυν ἄλλαι
μέν εἰσιν αἱ
ποιοῦσαι
ἕκαστον τῶν ἐν
τῷ βίῳ
πλεονεκτημάτων
ἐπιστῆμαι, ἄλλαι
δὲ αἱ χρώμεναι
ταύταις, καὶ ἄλλαι
μὲν αἱ
ὑπηρετοῦσαι,
ἕτεραι δὲ αἱ
ἐπιτάττουσαι, ἐν
αἷς ἐστιν ὡς ἂν
ἡγεμονικωτέραις
ὑπαρχούσαις τὸ
κυρίως ὂν
ἀγαθόν.
 Το επιχείρημα ξεκινά με τη διαπίστωση
πως καθένα από τα πεδία γνώσεων έχει
διαφορετική στόχευση.
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 31
Άλλα πεδία γνώσεων μας προσφέρουν όσα
είναι ωφέλιμα στη ζωή μας (π.χ. οι τέχνες).
Τις γνώσεις αυτές τις ονομάζει βοηθητικές
(ὑπηρετοῦσαι)
Άλλα πεδία γνώσεων μας δείχνουν τον
τρόπο χρήσης των ωφέλιμων αυτών
γνώσεων (π.χ. η πολιτική φιλοσοφία). Τις
τέχνες και τις επιστήμες αυτές τις ονομάζει
καθοδηγητικές (ἐπιτάττουσαι) και στη
συνέχεια τις χαρακτηρίζει ηγεμονικότερες
(ἡγεμονικωτέραις), γιατί, αφού αυτές
αποσκοπούν στο κατεξοχήν αγαθό, από τη
φύση τους είναι ανώτερες από τις άλλες και
έχουν τον ρόλο να τις καθοδηγούν.

32. E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 32
Η παραπάνω ιδέα τονίζεται με δύο αντιθέσεις:
αἱ ποιοῦσαι
ἕκαστον τῶν ἐν τῷ
βίῳ
πλεονεκτημάτων
ἐπιστῆμαι
αἱ χρώμεναι
ταύταις
αἱ ὑπηρετοῦσαι αἱ ἐπιτάττουσαι

33. E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 33
Ο Αριστοτέλης εξηγεί την ιδέα αυτή στα
Ηθικά Νικομάχεια. Αναφέρει πως κάθε πεδίο
γνώσης (ἐπιστήμη) έχει ως σκοπό (τέλος)
την επίτευξη ενός συγκεκριμενου αγαθού.
Ανάλογα με το αγαθό στο οποίο
αποβλέπουν, γίνεται η ιεράρχηση τεχνών
και επιστημών. Κάθε τέχνη υποτάσσεται σε
κάποια άλλη η οποία αποσκοπεί σε ένα
αγαθό που είναι αξιολογικά ανώτερο.
(χαλινοποιητική – ιππευτική– στρατηγική).
Και έτσι καταλήγει: στο υπέρτατο αγαθό το
οποίο μπορεί να πετύχουν οι άνθρωποι με
τις πράξεις τους αποσκοπεί η ανώτερη
επιστήμη στην ιεραρχία τεχνών και
επιστημών: αυτή είναι η Πολιτική.

34. Με άλλα λόγια, ο Αριστοτέλης θεωρεί πως ο
άνθρωπος οφείλει να υποτάξει όλες τις
επιμέρους γνώσεις σε μια κεντρική
καθοδήγηση, προκειμένου να συγκλίνουν
όλες στην επίτευξη ενός κεντρικού στόχου (τὸ
κυρίως ὂν ἀγαθόν). Αυτή την καθοδήγηση
πάνω στις επιμέρους επιστήμες μόνο η
φιλοσοφία μπορεί να την ασκήσει.
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 34
Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ. 24
Ποιες είναι οι διαφορετικές λειτουργίες που εκπληρώνουν μέσα
στην κοινωνία οι διάφορες επιστήμες; Ποιον ξεχωριστό ρόλο
ανάμεσα σ’ αυτές επιφυλάσσει ο Αριστοτέλης στη φιλοσοφία;

35.  Εἰ τοίνυν μόνη ἡ τοῦ κρίνειν ἔχουσα τὴν ὀρθότητα
καὶ ἡ τῷ λόγῳ χρωμένη καὶ ἡ τὸ ὅλον ἀγαθὸν
θεωροῦσα, ἥτις ἐστὶ φιλοσοφία, χρῆσθαι πᾶσι καὶ
ἐπιτάττειν κατὰ φύσιν δύναται, φιλοσοφητέον ἐκ
παντὸς τρόπου, ὡς μόνης φιλοσοφίας τὴν ὀρθὴν
κρίσιν καὶ τὴν ἀναμάρτητον ἐπιτακτικὴν φρόνησιν
ἐν ἑαυτῇ περιεχούσης.
 Γιατί η φιλοσοφία είναι η μόνη
κατάλληλη για την καθοδήγηση των
επιμέρους πεδίων γνώσεων;
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 35

36. E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 36
Για να δικαιολογήσει ο Αριστοτέλης τη θέση του πως η φιλοσοφία είναι
η μόνη κατάλληλη για την καθοδήγηση των επιμέρους πεδίων
γνώσεων, προβάλλει τρία ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της
χρησιμοποιώντας τις επιθετικές μετοχές ἔχουσα, χρωμένη, θεωροῦσα.
ἔχουσα
• Έχει ως οπλισμό της την ικανότητα ορθής κρίσης
• ἡ τοῦ κρίνειν ἔχουσα τὴν ὀρθότητα / τὴν ὀρθὴν κρίσιν /
ἀναμάρτητον φρόνησιν.
χρωμένη
• Για την επίτευξη του στόχου της χρησιμοποιεί τη λογική (ἡ
τῷ λόγῳ χρωμένη) – και μάλιστα τον ορθό λόγο- εφόσον
στα χαρακτηριστικά της είναι και η ορθοκρισία.
θεωροῦσα
• Διαθέτει την ικανότητα της συνολικής θεώρησης του αγαθού, δηλαδή
μπορεί να συλλάβει ολοκληρωμένα και με ακρίβεια το αγαθό στο οποίο
αποσκοπεί ο άνθρωπος, όχι γιατί αποτελεί μέσο για την επίτευξη ενός
επόμενου σκοπού, αλλά επειδή είναι ο απώτατος σκοπός και η τελική
κατάληξη του ανθρώπινου βίου. Το αγαθό αυτό είναι η εὐδαιμονία.

37. 1ηπροκείμενη2ηπροκείμενη
 Εἰ τοίνυν μόνη […] χρῆσθαι πᾶσι καὶ ἐπιτάττειν κατὰ
φύσιν δύναται (έχει τη μορφή υποθετικής πρότασης).
 Να χρησιμοποιεί όλες τις άλλες γνώσεις και να τις
κατευθύνει σύμφωνα με τη φύση τους μπορεί μόνο
εκείνη η ακριβής γνώση που:
Α) διαθέτει την ικανότητα της ορθής κρίσης και
Β) χρησιμοποιεί τη λογική και
Γ) έχει την ικανότητα θέασης του αγαθού στο σύνολό του
 ἥτις ἐστί φιλοσοφία
 Η φιλοσοφία είναι εκείνη η ακριβής γνώση
που διαθέτει τα χαρακτηριστικά αυτά.
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 37
συμπέρασμα
•Φιλοσοφητέον ἐκ παντός τρόπου
•Πρέπει με κάθε τρόπο να φιλοσοφούμε.
•Συμπέρασμα με δεοντολογικό χαρακτήρα

38. Ο δεοντολογικός χαρακτήρας των συλλογισμών
 Οι δύο συλλογισμοί έχουν ένα
χαρακτηριστικό που ήταν πολύ κοινό
στην αρχαιοελληνική σκέψη και στο
οποίο ασκήθηκε κριτική από τη
νεότερη φιλοσοφία: ενώ οι
προκείμενες είναι προτάσεις
περιγραφικές, το συμπέρασμα έχει
δεοντολογικό χαρακτήρα.
 Το χαρακτηριστικό αυτό
ονομάστηκε φυσιοκρατική πλάνη.
Οι προτάσεις του «πρέπει» δεν
παράγονται με λογική αναγκαιότητα
από τις προτάσεις του «είναι».
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 38

39. Πώς συνδέεται η διαίρεση της ψυχής που κάνει ο
Αριστοτέλης με τον ηγεμονικό χαρακτήρα της
φιλοσοφίας έναντι των τεχνών και των επιμέρους
επιστημών;
 Κατά τον Αριστοτέλη, στο κέντρο της
ανθρώπινης φύσης είναι η λογική.
 Έτσι, στις δύο παραγράφους του
αποσπάσματος διακρίνεται η αρχή πως η
λογική έχει ηγεμονικό ρόλο στην ψυχή και
τη ζωή του ανθρώπου, καθώς κατευθύνει τις
πράξεις του. Η αρχή αυτή συνδέεται με τη
διάκριση των μερών της ψυχής που έκανε ο
Αριστοτέλης.
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 39

40. Τα σχετικά με την τριμερή διάκριση
της ψυχής κατά τον Αριστοτέλη
βρίσκονται στην εισαγωγή στα
Ηθικά Νικομάχεια (Βιβλίο
Φιλοσοφικός Λόγος σελ. 139)
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 40
Πριν από όλα όμως ο Αριστοτέλης χρειαζόταν να κάνει μια σημαντικότατη διάκριση. Ας
παρακολουθήσουμε πώς οδηγήθηκε στη διάκριση αυτή: Η ψυχή του ανθρώπου, είπε ο
Αριστοτέλης, αποτελείται κατ’ αρχήν από δύο μέρη, από το λόγον ἔχον μέρος και από το
ἄλογον (με δική μας διατύπωση: ο άνθρωπος ως ζωντανός οργανισμός λειτουργεί με δύο
τρόπους: α) με βάση τη λογική του, β) με τρόπους που δεν έχουν καμιά απολύτως σχέση
με το λογικό του). Η αρχική όμως αυτή διμερής “διαίρεση” κατέληξε σε μια τριμερή
“διαίρεση”, αφού ο Αριστοτέλης διέκρινε τελικά α) ένα καθαρά ἄλογον μέρος της ψυχής, β)
ένα καθαρά λόγον ἔχον μέρος της, και γ) ένα μέρος που μετέχει και του ἀλόγου και του
λόγον ἔχοντος μέρους της ψυχής. Το πρώτο, είπε, έχει σχέση με τη διατροφή και την
αύξηση του ανθρώπινου οργανισμού και άρα δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με την
αρετή. το τρίτο (ο ίδιος το ονόμασε ἐπιθυμητικόν) έχει σχέση με τις αρετές που
περιγράφουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου (ηθικές αρετές), ενώ το δεύτερο, που αφορά
απόλυτα και καθαρά το λογικό μας, έχει σχέση με τις διανοητικές μας αρετές (με τη σοφία
λ.χ. ή τη φρόνηση). Έτσι, ο Αριστοτέλης κατέληξε να διακρίνει τις ανθρώπινες αρετές σε
ηθικές και διανοητικές.

41. E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 41
Αρχική διμερής
διαίρεση
Τριμερής
διαίρεση
Τα συναισθήματα που βιώνουν
οι άνθρωποι σχετίζονται με το
επιθυμητικό, δηλαδή το μέρος
της ψυχής που μετέχει και του
ἀλόγου και του λόγον ἔχοντος
μέρους της ψυχής. Το
ἐπιθυμητικόν υπακούει στον
έλεγχο και την καθοδήγηση του
λογικού μέρους της ψυχής.

42. E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 42
Στο επίκεντρο, στον πυρήνα της ανθρώπινης φύσης
βρίσκεται ο ορθός λόγος. Αυτό συνδέεται και με τη θέση του
πως μόνο η φιλοσοφία έχει ηγεμονικό ρόλο έναντι των
τεχνών και των επιμέρους επιστημών.
Χάρη στη φιλοσοφία ο άνθρωπος μπορεί να υποτάξει όλες
τις επιμέρους γνώσεις σε μία κεντρική καθοδήγηση,
προκειμένου να συγκλίνουν όλες στην επίτευξη αυτού του
αγαθού (τὸ κυρίως ὂν ἀγαθὸν), που είναι η εὐδαιμονία.

43. Η τελολογική διάσταση της αριστοτελικής διδασκαλίας
Κεντρική στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη είναι η έννοια του τέλους (=της
ολοκλήρωσης, της επίτευξης του ύψιστου σκοπού ενός όντος). Ο
Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι «ἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτην». Καθετί που
υπάρχει επιτελεί ένα συγκεκριμένο ἔργον, έχει έναν φυσικό προορισμό.
1η παράγραφος: ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι οι άνθρωποι είμαστε
εφοδιασμένοι από τη φύση με όργανα-μέσα που έχουν ως σκοπό την
διασφάλιση του βίου τους.
2η παράγραφος: ο Αριστοτέλης αναφέρει πως η φιλοσοφία έχει την
ικανότητα της συνολικής θεώρησης του κατεξοχήν αγαθού. Δηλαδή
θεωρεί ότι ο ανθρώπινος βίος τείνει προς ένα απώτερο σκοπό
(εὐδαιμονία).
Παραπέρα, θεωρεί ότι είναι αναγκαίο να προσδιοριστεί ο απώτερος
σκοπός στον οποίο ο ανθρώπινος βίος πρέπει
να τείνει.
Τέλος, θεωρεί πως κάθε πεδίο γνώσης
από τη φύση του υπηρετεί την
πραγμάτωση κάποιου
σκοπού.
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 43

44. Mε ποιον τρόπο η φιλοσοφία λειτουργεί ευεργετικά στην
καθημερινή ζωή;
 Ο Αριστοτέλη στο Μετά τα Φυσικά (ενότητα 1) υποστήριξε πως η
φιλοσοφία δε συνδέεται και δε δεσμεύεται από καμιά άμεση
χρηστικότητα και την επιδιώκει ο άνθρωπος για την ίδια τη γνώμη
που αποκτά.
 Στο απόσπασμα από τον Προτρεπτικόν πρὸς Θεμίσωνα τονίζει
ότι οι άνθρωποι πρέπει να ασχολούνται με τη φιλοσοφία, γιατί αυτή
είναι απολύτως χρήσιμη και ωφέλιμη γι αυτούς, αφού αφορά σε
κάθε δραστηριότητα και σε κάθε έκφανση της ζωής τους.
 Η θέση του αυτή συνδέεται με την άποψη του πως στον πυρήνα
της ανθρώπινης φύσης βρίσκεται ο ορθός λόγος. Η φιλοσοφία
καθιστά ικανό αυτόν που ασχολείται με αυτήν να έχει ορθοκρισία,
να εμπιστεύεται και να χρησιμοποιεί αποτελεσματικά τον ορθό
λόγο και να συλλαμβάνει ολοκληρωμένα και με ακρίβεια το αγαθό
που δεν αποτελεί μέσο για την επίτευξη ενός επόμενου σκοπού,
αλλά είναι ο απώτατος σκοπός και η τελική κατάληξη του
ανθρώπινου βίου.
E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 44

45. E. Παππά - 53ο ΓΕΛ Αθηνών 45
Μείνετε
συνδεδεμένοι …
ακολουθεί η 3η
ενότητα!