Μια περιήγηση στο καμάρι της Ορθοδοξίας, την Αγία Σοφία.

1. Το καμάρι της ορθοδοξίας
Έναν περίπου αιώνα
ήταν η πιο μεγάλη
και πιο επιβλητική
βασιλική της
Χριστιανοσύνης
ΡΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗ ΣΟΦΙΑ
Τμήμα: Β3
Μάθημα: Ιστορία
3ο Πρότυπο Λύκειο Ιλίου

2. ΓΕΝΙΚΑ

3. ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ
Ο ναός βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη
της Τουρκίας, δίπλα από τα στενά
του Βοσπόρου.
Το σημείο που επιλέχτηκε για να
ανοικοδομηθεί ο ναός δεν ήταν τυχαίο,
καθώς θα γινόταν αντιληπτός σε κάθε
επισκέπτη που θα κατευθυνόταν
από την Προποντίδα προς τη νέα
πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη.
Σε αυτό το σημείο είχαν κτιστεί
και στο παρελθόν διάφοροι
χριστιανικοί και αρχαιότεροι ναοί.

4. Η ΑΡΧΙΚΗ ΙΔΕΑ
Μετά τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης στις 11
Μαϊου 330 μ.Χ. , η ανέγερση ενός ναού αφιερωμένου
στη Σοφία του Θεού υπήρξε τμήμα ενός ευρύτερου
προγράμματος οικοδόμησης γύρω από το Μέγα
Παλάτι.

5. AΦΙΕΡΩΜΕΝΟΣ ΣΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟ
Η εκκλησία αφιερώθηκε σε Αυτόν
που ο Απόστολος Παύλος αποκαλεί
«Σοφία του Θεού» -τον Θεό Λόγο
δηλαδή και δεύτερο πρόσωπο
της Αγίας Τριάδος, τον Χριστό.
Η εορτή της εκκλησίας τελούνταν
κάθε 25 Δεκεμβρίου, ημέρα που
μνημονεύεται η «Γέννηση και
η Ενανθρώπιση του
Σωτήρος Χριστού»
Παρόλα αυτά, ο ναός έχει
ταυτιστεί περισσότερο με
την Παναγία.

9. ΠΡΩΤΗ
ΦΑΣΗ
Ο Μ. Κωνσταντίνος
ξεκίνησε να χτίζει
έναν ναό αφιερωμένο
στη Σοφία του Θεού,
ο οποίος όμως
ολοκληρώθηκε από
τον διάδοχό του
Κωνστάντιο Β΄ το 360.
Κάηκε το 404 μ.Χ.
ΔΕΥΤΕΡΗ
ΦΑΣΗ
Ξαναχτίστηκε
το 415 μ.Χ. από
τον Θεοδόσιο Β΄.
Πυρπολήθηκε όμως
το 532 μ.Χ. κατά
τη διάρκεια της
«Στάσης του Νίκα».
ΤΡΙΤΗ-ΤΕΛΙΚΗ
ΦΑΣΗ
Η τελική μορφή
δόθηκε από τον
Ιουστινιανό, το 532.

10. Η ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ
• Όλα ξεκίνησαν από έναν εμπρησμό. Στις αρχές
του 532, κατά τη διάρκεια της περίφημης
«Στάσης του Νίκα», μια ομάδα επαναστατών
έκαψε ορισμένα βυζαντινά κτίρια ανάμεσα στα
οποία περιλαμβανόταν και ο μεγάλος καθεδρικός
ναός
ή «Μεγάλη Εκκλησία» όπως ονομαζόταν .
Μέσα σε λίγες εβδομάδες ο Βυζαντινός
αυτοκράτωρ Ιουστινιανός Α' αποφάσισε να κτίσει
μια καινούργια βασιλική πάνω στα ερείπια του
παλαιού ναού, η οποία επρόκειτο να ξεπεράσει
οτιδήποτε άλλο είχε οικοδομηθεί μέχρι τότε.
• Ο αυτοκράτορας ήθελε ο ναός να
αντικατοπτρίζει το μεγαλείο της πόλης στην
οποία ήταν χτισμένος. Λέγεται πως για την
κατασκευή του χρειάστηκαν 320 κεντηνάρια
χρυσού, τα οποία υπολογίζονται να είχαν κόστος
γύρω στα 2,5 δισεκατομμύρια ευρώ
• Οι αρχιτέκτονες, Ανθέμιος και Ισίδωρος, αποπεράτωσαν ένα
από τα πιο επιβλητικά και εντυπωσιακά μνημεία της
Χριστιανικής Εκκλησίας σε ολόκληρο τον κόσμο. Ποτέ πριν
δεν είχε ανεγερθεί ένας τρούλος τέτοιων διαστάσεων,
βασιζόμενος απολύτως σε μαθηματικούς υπολογισμούς.
• Ξεκίνησε να ανεγείρεται το 532 και εγκαινιάσθηκε στις
27 Δεκεμβρίου του 537

12. ΕΓΚΑΙΝΙΑ
Όταν το έργο ολοκληρώθηκε, τα
εγκαίνια πραγματοποιήθηκαν από τον
αυτοκράτορα Ιουστινιανό και τον
πατριάρχη Μηνά. Σύμφωνα με το θρύλο,
ο Ιουστινιανός αναφώνησε «Δόξα τω
Θεώ τω καταξιώσαντί με τοιούτον έργον
επιτελέσαι. Νενίκηκά σε, Σολομόν!»
θέλοντας έτσι να εκφράσει το θαυμασμό
του για το μνημείο το οποίο ήταν πιο
θαυμαστό από τον Ναό του
Σολομώντα στα Ιεροσόλυμα. Στα
"θυρανοίξια" της Αγιάς Σοφιάς που
ακολούθησαν συμμετείχαν πλήθη λαού
από ολόκληρη τη Βυζαντινή
αυτοκρατορία.

13. Η Αγια Σοφιά χωρίς μιναρέδες και με χριστιανικό σταυρό στον τρούλο,
σε ελληνικό χαρτονόμισμα του 1923

15. ΑΝΘΕΜΙΟΣ & ΙΣΙΔΩΡΟΣ
ΑΝΘΕΜΙΟΣ
Ένας από τους αρχιτέκτονες της Αγίας
Σοφίας. Σπούδασε μηχανική και
μαθηματικά. Ακόμα ήταν γλύπτης και
ζωγράφος και είχε κάνει πειράματα με
πιεσμένο ατμό.
Η καταγωγή του ήταν απ' τη Μικρά Ασία.
ΙΣΙΔΩΡΟΣ
Ένας από τους αρχιτέκτονες που
ανέλαβαν την κατασκευή της Αγίας
Σοφίας. Εκτός από αρχιτέκτονας ήταν
επίσης μαθηματικός και μηχανικός.
Η καταγωγή του ήταν από τη Μίλητο.

16. Οι ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ του 6ου αιώνα
Οι εκκλησίες μέχρι τότε χτίζονταν με βάση δύο ρυθμούς.
Βασιλική Με τρούλο
Οι ναοί που ήταν μακριά
ορθογώνια κτήρια (βασιλικές).
Οι ναοί που ήταν κυκλικά κτήρια
με θολωτή στέγη (περίκεντρο).

17. • Η ιδιαιτερότητα του μνημείου βρίσκεται στο πρωτότυπο
αρχιτεκτονικό σχέδιο, ( βασιλική με τρούλο) το οποίο αποτελεί
μια ευφυή σύλληψη για τη δημιουργία ενός τεραστίων
διαστάσεων κτίσματος, που όμως διατηρεί την αρμονία και
ισορροπία των όγκων του. Μερικά μεγέθη είναι ίσως ενδεικτικά
για να μας δώσουν μία εικόνα των διαστάσεων του, π.χ. η
απόσταση από την είσοδο του κυρίως ναού μέχρι την αψίδα είναι
περίπου 80 μέτρα και το ύψος του κτηρίου μέχρι την κορυφή του
τρούλου 62 μέτρα.
• Πρωτοτυπία του σχεδιασμού αλλά και σημαντικό επίτευγμα
υπήρξε η στέγαση του ναού με έναν πελώριο τρούλο, ύψους 13,8
και διαμέτρου 32 μέτρων, ο οποίος στηρίζεται ανατολικά και
δυτικά σε δύο τεταρτοσφαίρια- δηλαδή σε δύο θολωτές
κατασκευές σχήματος ενός τετάρτου σφαίρας- και σε δύο
μεγάλα τόξα στη βόρεια και νότια πλευρά. Στη βάση του
ανοίγονται 40 παράθυρα δημιουργώντας την εντύπωση πως δεν
αποτελεί τμήμα του κτηρίου, αλλά, όπως χαρακτηριστικά
αναφέρει και ο Προκόπιος, πως αιωρείται σαν χρυσή σφαίρα από
τον ουρανό.

18. Οι διαστάσεις και το ύψος στο οποίο χτίστηκε ο
τρούλος, χάρισαν στην Αγία Σοφία τον χαρακτηρισμό
«8ο θαύμα του κόσμου».
Ο όλος Ναός αποτελείται από τα εξής μέρη:
• Αίθριο: Υπαίθρια μαρμαρόστρωτη και περίστυλη
αυλή
• Έξω και κυρίως νάρθηκας
• Κύριος Ναός: χωρίζεται σε τρία κλίτη
(στοές θα λέγαμε σήμερα)

19. Στο προαύλιο του ναού λέγεται
πως υπήρχε κρήνη, στην οποία
ανεγράφετο η καρκινική φράση
«ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ
»
(νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν,
δηλ. ξέπλυνε τις αμαρτίες σου
και όχι μόνο το πρόσωπό σου).
Η φράση αυτή, αν αναγνωσθεί ανάποδα
(από δεξιά προς τα αριστερά)
αποδίδει τις ίδιες λέξεις και επομένως
και το αυτό νόημα.

21. ΕΝΑΣ ΘΡΥΛΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΤΗΣ
Από την παράδοση της Ανατολικής Θράκης παίρνουμε το παρακάτω
θρύλο:
Όταν ο βασιλιάς στην Πόλη αποφάσισε να χτίσει την Αγιά-Σοφιά,
κανείς τεχνίτης δεν μπόρεσε να του φέρει ένα σχέδιο που να του
αρέσει . Μια φορά ο βασιλιάς πήγε να ακούσει τη λειτουργία στην
εκκλησία . Εκεί που έπαιρνε το αντίδωρο από το χέρι του Πατριάρχη,
αυτό έπεσε κάτω. Τότε βλέπει μία μέλισσα να φεύγει με το αντίδωρο
στο στόμα.
Βγάζει τότε διαταγή ο βασιλιάς να τρυγήσουν όλα τα μελίσσια για να
βρουν το αντίδωρο . Αυτό το βρήκε ο πρωτομάστορας, που σε μια
κυψέλη είδε αντί για κερήθρα μια πανώρια εκκλησιά πελεκητή και στην
αγία τράπεζά της το αντίδωρο.
Την είχε φτιάξει η μέλισσα με τη χάρη του αντίδωρου . Αυτή την
εκκλησία παρουσίασε ο πρωτομάστορας και με αυτό το σχέδιο
έφτιαξαν την Αγια-Σοφιά.

23. ΨΗΦΙΔΩΤΑ
• Στο εσωτερικό του ναού, όλα τα βλέμματα
μαγνητίζονταν από τα αξιοθαύμαστα ψηφιδωτά και
τις ξεχωριστές τοιχογραφίες που τον στόλιζαν. Από
τα ψηφιδωτά, κάποια έχουν διασωθεί και μένουν να
θυμίζουν το άλλοτε σημαντικό κέντρο της
Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Οι τοιχογραφίες όμως είχαν από νωρίς καταστραφεί,
καθώς το Ισλάμ καταδικάζει ως βλασφημία την
απεικόνιση του ανθρώπινου σώματος.
• Την περίοδο των Σταυροφοριών και μετέπειτα με
την μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί, το
1453, πραγματοποιήθηκαν σημαντικές
καταστροφές. Οι περισσότερες
αγιογραφίες ασβεστώθηκαν.
Ο γιός του Ιωάννη Β’ Κομνηνού και της
αυτοκράτειρας Ειρήνη της Ουγγαρίας, Αλέξιος
Κομνηνός.

24. Η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα με τον Αυτοκράτορα Ιωάννη Β’
Κομνηνό και την αυτοκράτειρα Ειρήνη της Ουγγαρίας.
Αυτοκράτειρα Ζωή την Πορφυρογέννητη μαζί
με τον Κωνσταντίνο Θ’ Μονομάχο.

25. Η Παναγία στην μέση
με τον Ιησού στα πόδια
της. Αριστερά ο
Μέγας Κωνσταντίνος
τους παραδίδει την
Κωνσταντινούπολη
ενώ δεξιά ο
Ιουστινιανός Α’
τους παραδίδει
την Αγία Σοφία.

27. ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ,
Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ
• Στους πιστούς που επισκέπτονταν τον ναό για να
προσευχηθούν δημιουργείτο η εντύπωση ότι ο
θόλος επέπλεε πάνω από τα κεφάλια τους. Με
μάλλον τετραγωνική πρόσοψη, ο εσωτερικός
χώρος της Αγίας Σοφίας είναι πλημμυρισμένος από
το άπλετο φως που σκορπίζουν τα πολυάριθμα
παράθυρα και αποτελεί την πιο τέλεια
διαμορφωμένη βασιλική στην ιστορία της
αρχιτεκτονικής.
• Εκατό χρόνια πέρασαν μέχρι να ξεπεραστεί η Αγία
Σοφία από τον ναό του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη.
Ο Μιχαήλ Άγγελος, που επέβλεψε την κατασκευή
του, δημιούργησε έναν ακόμη μεγαλύτερο και
υψηλότερο τρούλο.

28. ΤΟ ΓΑΛΑΖΙΟ ΤΖΑΜΙ ΩΣ ΜΕΤΡΟ ΣΥΓΚΡΙΣΗΣ
Σε μικρή απόσταση από τη βασιλική της Αγίας Σοφίας, βρίσκεται το Γαλάζιο Τζαμί, το οποίο παρέχει στους
επισκέπτες της Κωνσταντινουπόλεως τη δυνατότητα να συγκρίνουν τα πρώτα δείγματα βυζαντινής
αρχιτεκτονικής με τις μεταγενέστερες μουσουλμανικές προσπάθειες. Ο σουλτάνος Αχμέτ, επιθυμώντας να
ξεπεράσει την επιβλητικότητα του μοναδικού Χριστιανικού ναού, ανέθεσε στις αρχές του 17ου αιώνα στους πιο
σπουδαίους Οθωμανούς κτίστες να ανεγείρουν ένα τζαμί με τρούλο εξ ίσου επιβλητικό, το οποίο ονομάστηκε
Γαλάζιο Τζαμί ή Τέμενος Σουλτάν Αχμέτ. Στην πραγματικότητα ο τρούλος του Γαλάζιου Τζαμιού είναι ελαφρώς
μικρότερων διαστάσεων, αλλά η πρόσοψη του είναι σίγουρα επιβλητική, ίσως ακόμη πιο αρμονική σε σύγκριση
με την Αγια Σοφία.
Αγία Σοφία Γαλάζιο Τζαμί

29. ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΑΡΟΔΟ
ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

30. • Οι σταδιακές καταστροφές του ορθόδοξου στοιχείου του
ναού, ξεκίνησαν το 1204, με τις Σταυροφορίες. Εκείνη την
περίοδο και μέχρι το 1261, ο ναός έγινε Ρωμαιοκαθολικός,
ενώ μετά την Άλωση της Πόλης το 1453, ο ναός απέκτησε 4
μιναρέδες και έγινε μουσουλμανικό τέμενος.
• Περίπου την ίδια εποχή, το 1453, ο Οθωμανός αυτοκράτωρ
κατέκτησε την Κωνσταντινούπολη. Η πόλη μετονομάστηκε
στην τουρκική γλώσσα Ιστανμπούλ και ο καθεδρική ναός
της Αγίας Σοφίας μετατράπηκε σε τζαμί, γνωστό ως
τέμενος Αγιασοφιά. Γύρω από τον τρούλο της προστέθηκαν
τέσσερις μιναρέδες, ενώ πλάκες που περιείχαν
αποσπάσματα από το Κοράνι σε χρυσή γραφή κοσμούσαν
πλέον τον εσωτερικό χώρο της.
• Περίπου 5 αιώνες μετά, το τέμενος μετατράπηκε
σε μουσείο από τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, σε μία
προσπάθεια εκσυγχρονισμού της Τουρκίας. Πενήντα χρόνια
μετά, και συγκεκριμένα στις 6 Δεκεμβρίου του 1985,
η UNESCO, ανακήρυξε την Αγία Σοφία ως Μνημείο της
Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

31. • Ο Κεμάλ Ατατούρκ, ο ιδρυτής της
σύγχρονης Τουρκίας, απαγόρευσε την
ισλαμική χρήση του ναού το 1934 και τον
μετέτρεψε σε μουσειακό χώρο.
• Όμως πρόσφατα, την απόφαση αυτή
της UNESCO επέλεξε να αψηφήσει
το Συμβούλιο Επικρατείας της Τουρκίας,
δίνοντας την δυνατότητα μετατροπής του
μεγάλου αυτού συμβόλου της ορθόδοξης
πίστης, σε λατρευτικό χώρο του
Ισλαμισμού. Με την σύμφωνη γνώμη
του Τούρκου Προέδρου, Ταγίπ Ερντογάν,
στις 10 Ιουλίου του 2020 η Αγία Σοφία, που
μέχρι τότε λειτουργούσε αμιγώς ως
μουσείο, έγινε και επισήμως τζαμί, με την
πρώτη μουσουλμανική προσευχή της
24ης Ιουλίου
να σηματοδοτεί αυτή την αλλαγή.

32. ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ
ΓΕΓΟΝΟΤΑ
Ο ναός αυτός φιλοξένησε κάποιες από τις
πιο σημαντικές σελίδες της ορθόδοξης
πίστης, όπως την πρώτη ψαλμωδία
του Ακάθιστου Ύμνου το 626, μετά την νίκη
των Βυζαντινών επί των Αβάρων και των
Περσών, αλλά και
την κίνηση που έθεσε σε εφαρμογή
το Σχίσμα των Δύο Εκκλησιών όταν στις 16
Ιουλίου του 1054, ο απεσταλμένος του
Πάπα, καρδινάλιος Ουμβέρτος, τοποθέτησε
επιδεικτικά
τη Βούλα Αφορισμού του πατριάρχη Μιχαήλ
Κηρουλάριου στην Αγία Τράπεζα του ναού.

33. ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΑ
«Η εκκλησία αποτελεί το πιο μεγαλειώδες θέαμα…
Αγγίζει τα ύψη του ουρανού και δεσπόζει ανάμεσα
στα γειτονικά σπίτια σαν ένα αγκυροβολημένο
πλοίο…
Χαρακτηρίζεται από απερίγραπτη ομορφιά,
υπερτερώντας σε μέγεθος αλλά και αρμονία…»
« Η Αγία Σοφία δεν
είναι δυνατόν να
περιγραφεί
από άνθρωπο»
Στέφανος τού Νόβγκοροντ

34. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΒΙΒΛΙΟ
1. 100 θαύματα του κόσμου, εκδόσεις Καρακώτσογλου
ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ
1. Βικιπαίδεια, ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια. Λήμμα. Αγία Σοφία
(Κωνσταντινούπολη). Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο:
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%B3%CE%AF%CE%B
1_%CE%A3%CE%BF%CF%86%CE%AF%CE%B1_(%CE%9A%
CF%89%CE%BD%CF%83%CF%84%CE%B1%CE%BD%CF%8
4%CE%B9%CE%BD%CE%BF%CF%8D%CF%80%CE%BF%CE
%BB%CE%B7). Τελευταία ενημέρωση 6 Φεβρουαρίου 2024.
2. Αποστόλης Αγγελόπουλος, Το Βυζαντινό κράτος, μια δύναμη που
μεγαλώνει. Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο:
http://daskalosa.eu/history_e/history_e_c15.html
3. Ιστορικό της Αγια-Σοφιάς. Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο:
https://medium.com/@dashferrari18/exploring-the-majestic-
beauty-of-hagia-sophia-a-must-visit-for-history-enthusiasts-
b132ea8e11bf
4. Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης, Αφιέρωμα: Αγία Σοφία – Μέρος
πρώτο: Οι τρεις Αγίες Σοφίες. Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο:
https://www.topontiki.gr/2020/08/08/afieroma-agia-sofia-meros-
proto-i-tris-agies-sofies/
5. Πρώτο Θέμα, Ιουστινιανός: Ένας σπουδαίος αυτοκράτορας του
Βυζαντίου. Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο:
https://www.protothema.gr/stories/article/867816/o-agnostos-
ioustinianos-mesa-apo-tin-apokrufi-istoria-tou-prokopiou/
6. Αγιά-Σοφιά και Μπλε Τζαμί: η απόκρυφη ιστορία. Διαθέσιμο στον
δικτυακό τόπο:
https://www.emystras.com/post/%CE%B1%CE%B3%CE%B9%C
E%AC-%CF%83%CE%BF%CF%86%CE%B9%CE%AC-
%CE%BA%CE%B1%CE%B9-
%CE%BC%CF%80%CE%BB%CE%B5-
%CF%84%CE%B6%CE%B1%CE%BC%CE%AF-%CE%B7-
%CE%B1%CF%80%CF%8C%CE%BA%CF%81%CF%85%CF%
86%CE%B7-
%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%
B1
7. Βικιπαίδεια, ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια. Λήμμα. Νίψον ανομήματα,
μη μόναν όψιν. Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο:
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CE%AF%CF%88%CE%B
F%CE%BD_%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%AE%
CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1,_%CE%BC%CE%B7_%CE
%BC%CF%8C%CE%BD%CE%B1%CE%BD_%CF%8C%CF%88
%CE%B9%CE%BD Τελευταία ενημέρωση 4 Φεβρουαρίου 2024.

35. 8. Τα ψηφιδωτά και οι αγιογραφίες της Αγίας Σοφίας που
ετοιμάζονται να “εξαφανίσουν” οι Τούρκοι. Διαθέσιμο στον
δικτυακό τόπο: http://www.mixanitouxronou.gr/ta-psifidota-kai-
oi-agiografies-tis-agias-sofias-poy-etoimazontai-na-quot-
exafanisoyn-quot-oi-toyrkoi/
9. Η 4η Σταυροφορία και η πρώτη άλωση της
Κωναταντινούπολης. Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο:
https://www.sansimera.gr/articles/246
10. Ακάθιστος Ύμνος – Το αριστούργημα της βυζαντινής
υμνογραφίας για τη Θεοτόκο. Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο:
https://www.tanea.gr/2019/04/12/greece/akathistos-ymnos-to-
aristourgima-tis-vyzantinis-ymnografias-gia-ti-theotoko/
11. «Η Αγία Σοφία δεν είναι δυνατόν να περιγραφεί από άνθρωπο».
. Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο:
https://simeiakairwn.wordpress.com/2017/09/26/%CE%B7-
%CE%B1%CE%B3%CE%AF%CE%B1-
%CF%83%CE%BF%CF%86%CE%AF%CE%B1-
%CE%B4%CE%B5%CE%BD-
%CE%B5%CE%AF%CE%BD%CE%B1%CE%B9-
%CE%B4%CF%85%CE%BD%CE%B1%CF%84%CF%8C%C
E%BD-%CE%BD%CE%B1-
%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%B9/
12. Plans of Hagia Sophia. Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο:
https://www.pallasweb.com/deesis/hagia-sophia-building-
plans.html
13. Exploring the Majestic Beauty of Hagia Sophia: A Must-Visit
for History Enthusiasts. Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο:
https://medium.com/@dashferrari18/exploring-the-majestic-
beauty-of-hagia-sophia-a-must-visit-for-history-enthusiasts-
b132ea8e11bf
14. Αγία Σοφία: Η ιστορία πίσω από τον ναό – ορόσημο της
Χριστιανοσύνης. Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο:
https://www.monopoli.gr/2022/02/23/istories/san-
simera/559851/agia-sofia-i-istoria-piso-apo-ton-nao-orosimo-tis-
xristianosynis/
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (συνέχεια)