6. Ο τάφος της κρίσεως.
Λευκάδια (Μίεζα),
αρχές 3ου αι. π.Χ.
Στον τάφο της κρίσεως στη Μίεζα
(τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ.),
[Τάφος της Κρίσεως,1] αριστερά και
δεξιά της εισόδου του τάφου στέκονται
τέσσερις μεμονωμένες μορφές [Τάφος
της Κρίσεως, 1α], που όμως αποτελούν
τμήματα ενιαίας σύνθεσης που
διακόπτονται από την παρεμβολή των
ημικιόνων και του ανοίγματος του
τάφου.
Το θέμα της απεικόνισης είναι η κάθοδος
του νεκρού στον Άδη με τη συνοδεία του
Ερμή [Τάφος της Κρίσεως, 3]. Οι κριτές
Ραδάμανθυς [Τάφος της Κρίσεως, 2] και
Αιακός θα αποφασίσουν για την τύχη του
νεκρού, αν δηλαδή θα σταλεί στο νησί
των Μακάρων ή στα Τάρταρα. Ο Αιακός,
γιος του Δία και της νύμφης Αίγινας,
κρίνει όσους προέρχονται από την
Ευρώπη, ο Ραδάμανθυς, καρπός του Δία
και της Ευρώπης, όσους έρχονται από την
Ασία, ενώ στη διαιτησία του Μίνωα
καταλήγουν οι δύσκολες κρίσεις (Πλ.,
Γοργίας 523e-524a). Εδώ κύριος κριτής
του νεκρού είναι ο Αιακός.
8. Ο τάφος της Κρίσεως.
Στους τέσσερις πίνακες απεικονίζονται
ο νεκρός, ο Ερμής, ο Αιακός και Ραδάμανθυς
9. Πλατωνική θεωρία
• Ο Σωκράτης πίστευε ότι το καλόν συμπίπτει
με το αγαθόν, ενώ αμφότερα συμπίπτουν με
το ωφέλιμον
• για τον Σωκράτη, η Αισθητική (το καλόν, το
κάλλος) και η Ηθική (το αγαθόν) δεν είναι
παρά οι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος: της
ωφελιμότητας.
10. Πλάτων
• Ο Πλάτων (429-374 π. Χ.), όπως και οι
Πυθαγόρειοι, θεωρεί ότι η μίμηση είναι μια
μεταφυσική, αλλά και μια ανθρώπινη
διαδικασία, η οποία διαδραματίζει καθοριστικό
ρόλο στην επίλυση των δύσκολων (φιλοσοφικών)
προβλημάτων, όπως είναι η καταγωγή και η
δημιουργία του αθάνατου μακρόκοσμου και του
θνητού, αισθητού μικρόκοσμου καθώς και η
φύση των κόσμων, των Ιδεών, της αρετής, της
τέχνης, κτλ.
11. Πλατωνική θεωρία
Στη θεωρία του Πλάτωνα, τα έργα τέχνης (π.χ. η
δυσδιάστατη ζωγραφική απεικόνιση ενός προσώπου)
θεωρούνται ως σκιώδεις, ατελείς μιμήσεις των
αισθητών αντικειμένων, (π.χ. ενός τρισδιάστατου
θνητού, υπαρκτού προσώπου), τα οποία με τη σειρά
τους είναι σκιώδεις, ατελείς μιμήσεις των αθάνατων
Ιδεών.
Ο καλλιτέχνης μιμείται τον αισθητό κόσμο, που είναι
μίμημα (είδωλο) του αληθινού κόσμου. Άρα το έργο της
τέχνης είναι «μίμησις μιμήσεως» και ο καλλιτέχνης, ως
«δημιουργός ειδώλων», είναι «τρίτος από της αλήθειας»
(Πλάτων, Πολιτεία, 596e, 597e, 598b, 599d).
12. Πλατωνική θεωρία
Βέβαια, ο Πλάτων στην έννοια της μίμησης δεν δίνει πάντα το ίδιο
περιεχόμενο.
Έτσι στα γραπτά του τη χρησιμοποιεί με αρκετά χαλαρό τρόπο, π.χ. η
γλώσσα μιμείται, δηλαδή εκφράζει τα πράγματα, ο ψευδής λόγος
είναι μίμημα του ψεύδους, που βρίσκεται στην ψυχή, ο αισθητός
κόσμος δημιουργήθηκε από το δημιουργό ως μίμηση του νοητού, ο
άνθρωπος δημιουργήθηκε κατά μίμηση του κόσμου, ο χρόνος
μιμείται την αιωνιότητα, οι ήχοι είναι μιμητές της αιώνιας αρμονίας,
οι νόμοι μιμητές της αλήθειας, οι ανθρώπινες κυβερνήσεις είναι
(κακοί) μιμητές της αληθινής κυβέρνησης, οι ηθικοί άνθρωποι
προσπαθούν να μιμηθούν τους θεούς τους, κ.ο.κ.
(Πλάτων, Πολιτεία 382d, 596, 597e, Νόμοι 713e, Κρατύλος 423e-
424b, 432b-d., Κριτίας, 107b-c, Φαίδρος 252b-c, 253b, Πολιτικός 293e,
297c, 300c, Τίμαιος 38 a, 47b-c, 50c, 80b)
13. αρχέτυπο και μίμηση
• Κάθε παραγωγική δραστηριότητα που έχει ένα
σκοπό και ακολουθεί ένα σχέδιο, για τον
Πλάτωνα, είναι μίμηση.
• Αυτόν τον όρο (ή καλύτερα αυτό το σύμπλεγμα
εννοιών) δεν κατόρθωσε να τον αποσαφηνίσει
και συχνά τον χρησιμοποίησε συνωνυμικά προς
τη μέθεξιν, την ομοίωσιν και την παραπλησία. Ο
Πλάτων θεωρεί απαραίτητο ένα βαθμό σκόπιμης
παραμόρφωσης κατά τη μίμηση, προκειμένου
να επιτευχθεί η απατηλή ομοιότητα με την
αρχετυπική ιδέα, τη μορφήν.
14. Παρθενώνας,
Αθηναϊκή Ακρόπολη
Αυτές οι απόψεις ήταν σίγουρα
γνωστές στους αρχιτέκτονες του
Παρθενώνα, όπου για παράδειγμα, ο
ακρογωνιαίος κίονας έχει
κατασκευαστεί παχύτερος με σκοπό
να φαίνεται ισοπαχής με τους
υπόλοιπους
Μια από τις μεγαλύτερες μελέτες του
Καραθεοδωρή που έγραψαν ιστορία
ήταν για τους κίονες του Παρθενώνα
υπό τον τίτλο «Περί των καμπυλών του
στυλοβάτου του Παρθενώνα και περί
της αποστάσεως των κιόνων αυτών».
Ήταν αυτός που ανακάλυψε ότι οι
μπροστινοί κίονες του Παρθενώνα
έχουν τόξα από κύκλους με ακτίνα
πέντε χιλιομέτρων ενώ οι πίσω κίονες
έχουν ακτίνα δέκα χιλιόμετρα, με
αποτέλεσμα να μοιράζεται καλύτερα
το βάρος πάνω στον κάθε κίονα....
15. Παρθενώνας,
Αθηναϊκή Ακρόπολη
Εκτός από τα εντυπωσιακά μεγέθη εκείνο
που κάνει τον Παρθενώνα μοναδικό είναι
οι λύσεις που δόθηκαν στα διάφορα
τεχνικά προβλήματα καθώς και η
συμμετρία του
Ο κίονας λεπταίνει προς το επάνω τμήμα,
η λέπτυνση όμως αυτή γίνεται μ' ένα
ανόμοιο τρόπο.
Περίπου στο 1/3 του ύψους του
παρουσιάζει μια εξόγκωση η οποία
ονομάζεται ένταση. Με την ένταση
δίνεται η εντύπωση ενός ζωντανού
οργανισμού που "υποφέρει" από το
βάρος που σηκώνει.
Κύριο χαρακτηριστικό του Παρθενώνα
είναι η έλλειψη ευθειών.
Ο στυλοβάτης δεν είναι μια απολύτως
οριζόντια επιφάνεια, αλλά παρουσιάζει
καμπύλωση. Στο μέσο των στενών
πλευρών είναι ψηλότερος κατά 6 εκ. και
στο μέσο των μακρών κατά 11 εκ.
Εκτός από το στυλοβάτη καμπυλώσεις
έχουμε και στο επιστύλιο, στα τρίγλυφα,
στο γείσο και στο αέτωμα.
16. αρχέτυπο και μίμηση
• Για τον Πλάτωνα πίσω από κάθε έργο που θεωρούμε
ωραίο βρίσκεται το αρχέτυπο της ωραιότητας. Το ίδιο
το έργο δεν είναι παρά ο οδηγός που μας φέρνει πάλι
στη μορφήν του ωραίου.
• Η ψυχή μας γνώριζε την ιδανική αυτή ομορφιά, αλλά
με την έλευσή της στον κόσμο την ξέχασε. Αυτό είναι
το δόγμα του Πλάτωνα για την ανάμνησιν.
• Με το στόμα της Διοτίμας στο Συμπόσιο ο Πλάτων μάς
λέει ότι από τη σωματική ομορφιά μπορούμε να
περάσουμε στην πνευματική, κατόπιν στην ομορφιά
των θεσμών, των νόμων και των επιστημών και τέλος
στην ουσιαστική, ακέραιη και αμιγή ομορφιά.
17. Ιδέα και μίμηση
• Ο Πλάτωνας ισχυριζόταν ότι εφόσον η Τέχνη δεν
πραγματώνει τις Ιδέες, τα υπεραισθητά δηλαδή αρχέτυπα
από τα οποία εκρέει ο κόσμος και τα οποία συνιστούν τη
μόνη πραγματική αλήθεια (αν και την πραγματική τους
μορφή δεν γνωρίζουμε), αλλά απλώς αναπαριστά φυσικά
ή τεχνητά αντικείμενα, δεν αποτελεί παρά μια
εξασθενημένη ανάκλαση των Ιδεών.
• Συνεπώς, με ενάργεια φιλοσοφική ορίζει το έργο της
Τέχνης ως μίμηση, όχι απλώς της ζωής, αλλά κάτι
υποδεέστερο, ως μίμηση μιμήσεως, μίμηση δηλαδή
αντικειμένων, πραγμάτων, τα οποία όμως με τη σειρά τους
είναι μίμηση των Ιδεών (εφόσον οι Ιδέες επέχουν θέση
Απόλυτης Αλήθειας, απρόσιτης στους ανθρώπους).
18. Αριστοτέλης
• η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη, γιατί κάθε
φυσικό ον έχει τάση προς την τελειότητα. Από τη
στιγμή δηλαδή που γεννιέται και αυξάνεται,
οδηγείται, ανεξάρτητα από τη θέλησή του, στο
«τέλος», στην τελειότερη μορφή του.
• Αντίθετα, τα έργα τέχνης είναι σταθερά και
αμετάβλητα και δεν τείνουν πουθενά. Ο
Αριστοτέλης αναφέρει : «ο σκοπός και το ωραίο
είναι σε μεγαλύτερο βαθμό παρόντα στη φύση,
παρά στα έργα της τέχνης» (Περὶ ζώων μορίων,
639b, 19-21).
19.
20. Αριστοτέλης
• Ο Αριστοτέλης δέχεται ασφαλώς την πλατωνική ιδέα της αρμονίας
και του μέτρου, αλλά την ερμηνεύει κυρίως με την έννοια της
τάξης: ήταν πραγματικά ένας σοφός, εκ φύσεως φίλος της
ταξινόμησης, που προσπάθησε να ιεραρχήσει τις γνώσεις.
• Η τοιχογραφία του Ραφαήλ Η Σχολή των Αθηνών συμβολίζει
παραστατικά την αντίθεση των δύο θεωριών:
• η μια «ιδεαλιστική», ατενίζει προς τον ουρανό - δηλαδή προς τον
κόσμο των ιδεών -, η άλλη, περισσότερο «υλιστική», δεν
υπερβαίνει το ανάστημα του ανθρώπου.
• Το ωραίο γίνεται λοιπόν προσιτό μέσω των νόμων της λογικής και
της μεθοδικής ταξινόμησης: «Ένα έμψυχο ον ή πράγμα που
απαρτίζεται από διάφορα μέρη μπορεί να είναι ωραίο μόνο
εφόσον τα μέρη του είναι διατεταγμένα σύμφωνα με μια
ορισμένη τάξη» (Ποιητική, VII).
21. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ - ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ (Β 6, 9-10)
Όπως η τέχνη, έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο
μέσον
• Αν λοιπόν κάθε τέχνη εκπληρώνει σωστά το έργο της με αυτόν τον
τρόπο, έχοντας δηλαδή στραμμένο το βλέμμα της προς το μέσον
και κατευθύνοντας προς αυτό τα έργα της (γι’ αυτό και συνηθίζουν
να λένε στο τέλος για τα ολοκληρωμένα έργα ότι δεν είναι δυνατόν
ούτε να αφαιρέσουμε ούτε να (τους) προσθέσουμε τίποτα, γιατί η
υπερβολή και η έλλειψη φθείρουν την τελειότητα, ενώ η
μεσότητα τη διασώζει, και οι καλοί τεχνίτες εργάζονται, όπως
λέμε, έχοντας το βλέμμα τους στραμμένο προς αυτό)˙
• από την άλλη πάλι, αν η αρετή είναι ακριβέστερη και ανώτερη από
κάθε τέχνη, όπως ακριβώς και η φύση, (τότε) θα μπορούσε να έχει
για στόχο της το μέσον. Και εννοώ την ηθική (αρετή)˙ γιατί αυτή
σχετίζεται με τα συναισθήματα
22. Αριστοτέλης και μεσότητα
• Ο Αριστοτέλης συγκρίνει την τέχνη και τη
φύση με την ηθική αρετή. Για να καταλήξει
όμως στη θέση αυτή, πρώτα θα αναφερθεί
στη μεσότητα που υπάρχει στις τέχνες.
• Στην τέχνη: τα κλασικά έργα τέχνης των
αρχαίων Ελλήνων είχαν ως γνώρισμα τη
μεσότητα. Οι αρχαίοι Έλληνες, σε αντίθεση με
τους ανατολικούς λαούς, απέφευγαν και
αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα έργα τους.
23. Η πλατωνική «Ιδέα»
• Η εμπειρία των αισθήσεων για τον Πλάτωνα ήταν από
αβέβαιη έως ψευδής, ενώ αντιθέτως η λογική
διερεύνηση αποκάλυπτε έμφυτη γνώση, ενόραση των
ανάλογων υπερβατικών ιδεών, η οποία προϋπήρχε με
λανθάνουσα μορφή στον νου λόγω της θείας
καταγωγής της ψυχής πριν την ενσάρκωση της.
• Αυτή η νοητική σύλληψη του λογικά αναγκαίου
εκλαμβάνεται ως «ανάμνηση».
• Υψηλότερη ιδέα θεωρούσε την ιδέα του Αγαθού (Ό,τι
είναι ο ήλιος για τον αισθητό κόσμο τούτο είναι η ιδέα
του αγαθού για το νοητό) από την οποία απέρρεαν
όλες οι άλλες.
24. Τέχνη και αλήθεια
• Πλάτων, Πολιτεία (603, a10-b8)
Απέχει πολύ από την αλήθεια η μιμητική τέχνη
και, καθώς φαίνεται, καταφέρνει να τα φτιάχνει
όλα, επειδή καταπιάνεται με ένα μικρό μέρος
κάθε πράγματος και μάλιστα με ένα είδωλό
του.
25. Βλέμμα και Κάλλος
• Πλάτων, Συμπόσιο, 211 e
Φαντάσου τώρα, αν κανενός εδίδετο η χάρις να
αντικρύσει άδολον, καθαρόν, αμιγές, όχι
ανακατωμένον με σάρκας γηίνας και χρώματα
και κάθε άλλην ματαιότητα θνητήν, αλλά αν το
κάλλος το απόλυτον ηδύνατο ν’ αντικρύσει εις
την θείαν μοναδικότητα της μορφής του!
26. Βλέμμα και Κάλλος
• Καλλόν είναι ό,τι μας αρέσει, ό,τι προκαλεί
θαυμασμό ή προσελκύει το βλέμμα.
• Δεν είναι αντιληπτές μόνον μέσω των
αισθήσεων
• Στην περίπτωση του ανθρώπινου σώματος
σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν και οι
ιδιότητες της ψυχής και του χαρακτήρα, που
γίνονται αντιληπτές με τα μάτια του νου
27. Το Κάλλος των καλλιτεχνών
• Ισορροπία μεταξύ ρεαλιστικής απεικόνισης
του Κάλλους και αποδέχονται έναν ειδικό
κανόνα (Κανών), κατ’ αναλογία με τον κανόνα
(νόμος) των μουσικών συνθέσεων.
• Αρμονία
• Κάλλος που εναρμονίζει την ψυχή με το
σώμα, το Κάλλος των μορφών με την
καλοσύνη της ψυχής: Καλοκαγαθία
28. Ο Κανών του Πολυκλείτου
«Ο δορυφόρος» του Πολυκλείτου ή
«Κανών» (440-430 π.Χ.) αποτελεί το
υπόδειγμα των αναλογιών που θα
έπρεπε να έχει η απεικόνιση της
ανδρικής μορφής κατά την όρθια στάση.
Το σώμα παρουσιάζεται σαν να ελίσσεται
γύρω από τον κατακόρυφο άξονα.
Εφαρμόζοντας τη συμμετρία επιτυγχάνει
την ισορροπία μέσα από την αντίρροπη
κίνηση. Το βάρος του σώματος
στηρίζεται στο δεξί σκέλος με το
αντίστοιχο χέρι να πέφτει άτονο προς τα
κάτω. Αντίθετα, το αριστερό σκέλος είναι
χαλαρό -τα δάχτυλα μόλις αγγίζουν το
έδαφος- και στρέφει λοξά προς τα έξω με
το γόνατο τελείως μετωπικό. Το
αντίστοιχο χέρι λυγισμένο έφερε στον
ώμο δόρυ («Ο δορυφόρος»).
Ισοζυγίζοντας αυτές τις αντίρροπες
δυνάμεις, ο γλύπτης έφτασε στην
πραγμάτωση της τέλειας συμμετρίας. Ο
δορυφόρος είναι περισσότερο ογκηρός,
με τετράγωνη φόρμα.
29. Ο «Διαδούμενος» του
Πολυκλείτου
Ελληνιστικό μαρμάρινο αντίγραφο
(100 π.Χ.) που βρέθηκε στη Δήλο. Το
αντίγραφο απομιμείται το έργο του
Πολύκλειτου του 440-420 π.Χ.
Ο γυμνός αθλητής, με το ωραίο
γυμνασμένο σώμα, στην ωριμότητα
της εφηβείας, αποδίδεται σε ένα
πρότυπο τελειότητας από τον γλύπτη,
κατά τη χαλάρωση του ωραίου νικητή,
ενώ δένει το υφασμάτινο διάδημα
(ταινία) στο κεφάλι του.
Άλλοι θεωρούν ότι υπάρχουν
απολλώνεια χαρακτηριστικά και άλλοι
ότι απεικονίζει τον Αλέξανδρο, Πάρι,
ήρωα της ομώνυμης τραγωδίας του
Ευριπίδη (415 π.Χ.) από τον τρωικό
μυθικό κύκλο. Ένας ήρωας θεός.
30. Ο Κανών του Πολυκλείτου
• ρωμαλέο σώμα, μορφή που μόλις έχει εισέλθει από την εφηβεία στην
ωριμότητα (η ιδανική στιγμή ακμής)
• ρεαλιστική και άνετη στάση, που αποδίδει στη μορφή φυσικότητα και
χάρη. (από τη γλυπτική στην πλαστική τέχνη).
• το βλέμμα απομακρύνεται από τον θεατή,
• το πρόσωπο αποκτά έκφραση για να αποδοθεί το ήθος και το πάθος
• μύες και φλέβες, μαλλιά και μισάνοιχτα χείλη, αισθητοποιούν ότι υπάρχει
η πρόθεση να δοθεί στο άγαλμα πνοή ζωής.
• σηματοδοτείται το πέρασμα στην κλασική εποχή: ισορροπία ρεαλιστικής
απεικόνισης – μίμησης και εξιδανίκευσης της αντρικής μορφής (ιδανική
συμμετρία – τέλεια υπολογισμένες αναλογίες)
• δημιουργείται ο «αυστηρός ρυθμός» που θα αναδείξει το ιδεώδες του
μέτρου μέσα από την απλότητα και τη σύνθεση του αθλητικού σώματος
με τη νηφάλια και σοβαρή έκφραση που παραπέμπει στην ψυχική αρετή
(αισθητική εκπλήρωση του ανθρωπιστικού ιδεώδους της κλασικής
εποχής, του «καλού καγαθού» πολίτη).
31. Κνιδία Αφροδίτη,
Πραξιτέλους
Γλυπτοθήκη Μονάχου
Ο Πραξιτέλης ήταν ένας από τους
μεγαλύτερους γλύπτες της αρχαιότητας.
Καταγόταν από την Αθήνα και ήταν ο γιος
του Κηφισόδοτου του Πρεσβύτερου.
Ηταν ο πιο διάσημος των αττικών
γλυπτών του 4ου αιώνα π.Χ.
Η Αφροδίτη της Κνίδου ήταν το
διασημότερο έργο του Πραξιτέλη και το
ωραιότερο άγαλμα της θεάς, σύμφωνα
με όσους το είδαν.
Το μαρμάρινο άγαλμα, αναπαριστούσε
την θεά Αφροδίτη γυμνή, λίγο πριν το
λουτρό της και προσείλκυε, μάλιστα,
αρκετούς για να το δουν και να το
θαυμάσουν. Ήταν η πρώτη απεικόνιση
της γυμνής θηλυκής μορφής σε φυσικό
μέγεθος.
Η παράδοση, ήθελε την ίδια τη θεά
Αφροδίτη να έχει δει το άγαλμα και να
αναρωτιέται, πώς ο Πραξιτέλης την είδε
γυμνή, αφού οι μόνοι θνητοί άνδρες που
την είχαν δει έτσι ήταν ο Πάρις, ο Άδωνις
και ο Αγχίσης.
Το έργο, καταστράφηκε από φωτιά στην
Κωνσταντινούπολη, το 475 μ.Χ.
36. Πλωτίνος
• Τη φιλοσοφική άποψη του Πλάτωνα περί Τέχνης
έρχεται να αντικρούσει με έναν εξαίσιο συλλογισμό ο
μετέχων την ελληνική παιδεία Πλωτίνος. Κατά τον
Αιγύπτιο αυτό σημαντικό φιλόσοφο, η φύση μιμείται
την Ιδέα, όμως η Τέχνη δεν συνιστά μόνο μίμηση
μιμήσεως.
• Ο Πλωτίνος, επηρεασμένος λόγω καταγωγής από το
μυστικισμό της Αιγύπτου, υποστήριξε ότι η Τέχνη,
εκτός από το να μιμείται τη φύση που είναι μίμηση
(ανάκλαση) της Ιδέας, έχει την επιπλέον ιδιότητα ότι
επικοινωνεί απευθείας με την Ιδέα λόγω της
ικανότητας του καλλιτέχνη να επικοινωνεί απευθείας
με την Ιδέα της θεότητας.
37. Πλωτίνος και βυζαντινή τέχνη
Η τέχνη:
δεν είναι μίμηση της πραγματικότητας,
αλλά πραγματοποίηση μιας Ιδέας
που ενυπάρχει στην ψυχή του ανθρώπου,
το κάλλος που προέρχεται από το ΈΝ,
το οποίο είναι ταυτόχρονα απόλυτη ομορφιά,
απόλυτη αλήθεια, απόλυτη καλοσύνη.
38. Πλωτίνος και βυζαντινή τέχνη
• Οι χαρακτηριστικές αντιρεαλιστικές φόρμες της βυζαντινής τέχνης
άρχισαν να δημιουργούνται με την υποχώρηση της κλασικής
αισθητικής.
• Τούτη η αλλαγή φαίνεται ωστόσο πως ήταν ένα γενικότερο
φαινόμενο στην τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας, όπως υποστήριξε
ο Ιταλός ιστορικός τέχνης Ranuccio Bianchi Bandinelli, και όχι
αποτέλεσμα της εμφάνισης του Χριστιανισμού.
• Το θεωρητικό υπόβαθρο της αλλαγής επίσης είναι ριζωμένο στα
φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής και κυρίως στον Νεοπλατωνισμό
του Πλωτίνου (3ος αι.).
• Στις Εννεάδες του, ο Πλωτίνος προωθεί την ιδέα της απόκτησης
ουσιαστικής γνώσης μέσα από την ενορατική προσέγγιση του
άλογου πυρήνα των πραγμάτων, ο οποίος κρύβεται πίσω από τα
εξωτερικά χαρακτηριστικά της ύλης.
39. Πλωτίνος και βυζαντινή τέχνη
Η διαφάνεια των πραγμάτων επιτυγχάνεται,
κατά τον Πλωτίνο, με την εξάλειψη του χώρου,
της προοπτικής, της γραμμής του ορίζοντα, του
στοχευμένου φωτισμού και του όγκου των
μορφών. Τις ίδιες τεχνικές άρχισε να εφαρμόζει
και η χριστιανική τέχνη για να υπερβεί τη
σωματικότητα και την αισθητηριακή σχέση με
τον φυσικό κόσμο.
40.
41.
42. Πλωτίνος και βυζαντινή τέχνη
• Όσο όμως και αν η βυζαντινή τέχνη, αξιοποιώντας και εξελίσσοντας τις τάσεις της εποχής της,
απομακρύνθηκε από τον νατουραλισμό της κλασικής παράδοσης για να προσεγγίσει το νοητό,
ποτέ δεν απέκοψε ολοκληρωτικά τους δεσμούς της με το κλασικό παρελθόν˙ αντίθετα επέστρεφε
συχνά στις κατακτήσεις και τα διδάγματά του, ιδιαίτερα μετά από βαθειές τομές στην ομαλή
εξέλιξή της.
• Έτσι, η ιστορία της βυζαντινής τέχνης είναι διάσπαρτη από «κλασικισμούς», «αναβιώσεις» και
«αναγεννήσεις», που έχουν τα ανάλογά τους σε πολιτικές στρατηγικές προβολής του Βυζαντίου
ως συνεχιστή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
• Εκεί όμως που φαίνονται καθαρά οι οφειλές στην Αρχαιότητα, που φαίνεται ότι «το νέο κρασὶ
χύνεται σε παλαιοὺς ασκούς», είναι στην προσήλωση της βυζαντινής τέχνης στην ανθρώπινη
μορφή, προσήλωση που άντεξε στη σκληρή δοκιμασία της Εικονομαχίας και θεμελιώθηκε το 787
από τη Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο και θεωρητικά στο δόγμα της έλευσης του Θεού στον κόσμο ως
ανθρώπου.
• Στην ισχυρή επενέργεια κλασικών αισθητικών αξιών οφείλεται επίσης το γεγονός ότι το Βυζάντιο,
σε αντίθεση με τη Δύση, απέδωσε συγκρατημένα ακόμα και την ασχήμια της φρίκης και των
σκοτεινών δυνάμεων. Με αυτή την έννοια, η βυζαντινή τέχνη είναι βαθειά ανθρωποκεντρική και
διακρίνεται π.χ. από την ισλαμική τέχνη, που είναι ανεικονική και καλλιγραφική, ή από την
κινεζική, που εστιάζει περισσότερο στο τοπίο.
43. Το Κάλλος ως αναλογία
και αρμονία
Αριθμός και μουσική
Πυθαγόρειοι
Η αναλογία στην αρχιτεκτονική
Μαθηματική αντίληψη του κόσμου
Πλάτων, Τίμαιος ΧΧ
Ανθρωπισμός, Αναγέννηση
Βιτρούβιος
Piero della Francesca (1412-1492)
Andrea Palladio (1508-1580)
Villa Rotonda
44.
45. Andrea Palladio (1508-1580)
Βίλα Κάπρα «Λα Ροτόντα»
• Οι καλλιτέχνες στην Αναγέννηση πίστευαν ότι η τελειότητα
προέρχεται από τη μίμηση της φύσης.
• Σύμφωνα με τον Βιτρούβιο στην αρχιτεκτονική αυτό σήμαινε ότι η
μορφή έπρεπε να καθορίζεται από συγκεκριμένες γεωμετρίες,
ώστε το κτίριο να διέπεται από συμμετρία: συμμετρία με τη
σημερινή σημασία, αλλά και ότι κάθε επιμέρους στοιχείο πρέπει
να διέπεται από τις ίδιες αναλογίες που ορίζουν το σύνολο και
που χρησιμοποιούν μια συνεπή μονάδα.
• Η πρόσοψη οριζόταν από μία μονάδα παρμένη από κάποιο βασικό
στοιχείο, συνήθως τη διάμετρο μιας κολώνας. Κάθε μονάδα
πολλαπλασιαζόταν με συγκεκριμένους αριθμούς που είχαν τις
καταβολές τους στην κλασική θεωρία.
• Η συμμετρία στην αρχιτεκτονική αντηχούσε τις αρχές που όριζαν
τη συμμετρία του ανθρώπινου σώματος.
46.
47.
48. Νεοπλατωνισμός και Αναγέννηση
• Μεμονωμένοι νεοπλατωνικοί και παγανιστικοί πυρήνες επέζησαν
ως τον έκτο αιώνα, οπότε και ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός
έκλεισε με διάταγμα την Ακαδημία της Αθήνας.
• Μετά περίπου εννέα αιώνες το έτος 1439 ο Γεώργιος Γεμιστός
Πλήθων γράφει στη Φλωρεντία το πολύκροτο έργο του:
• «Περί ὧν Αριστοτέλης πρός Πλάτωνα διαφέρεται» που αποτέλεσε
το έναυσμα της διαμάχης πλατωνικών και αριστοτελικών στο
Βυζάντιο και στην Ιταλία.
• Ο πλατωνισμός επιβίωσε υπογείως καθ' όλον τον Μεσαίωνα,
κρυμμένος σε μυστηριακά ρεύματα, έως ότου οι πρωτότυπες ιδέες
του επανανακαλύφθηκαν και σχολιάστηκαν κατά την Αναγέννηση.
• Έτσι ούτε η νεότερη φιλοσοφική σκέψη έμεινε ανεπηρέαστη από
αυτόν. Τα διάφορα φιλοσοφικά συστήματα ή προσπαθούν να
ανατρέψουν τις ιδέες του ή οικοδομούνται πάνω σ' αυτές
εκσυγχρονίζοντάς τες.
49. Νεοπλατωνισμός και Αναγέννηση
• Marcello Ficino, λατ. Marsilius Ficinus (1433 –
1499)
• Ουμανιστής φιλόσοφος
• Μεταφραστής του Πλάτωνα
• Φλωρεντινή Ακαδημία κατά την Ακαδημία
Πλάτωνος
• Cosimo dei Medici – Lorenzo dei Medici
• Sandro Botticelli
50.
51. Νεοπλατωνισμός και Αναγέννηση
• To ενδιαφέρον αναζωπυρόθηκε κατά την
εποχή της Αναγέννησης, ως αποτέλεσμα της
λατινικής μετάφρασης του έργου του
Πλωτίνου από τον Φιτσίνο, ο οποίος
εργάστηκε στους κόλπους της Ακαδημίας της
Φλωρεντίας, η οποία ιδρύθηκε από τον
Κόζιμο των Μεδίκων, κατόπιν σχετικής
εισήγησης του Πλήθωνα.
52. Νεοπλατωνισμός και Αναγέννηση
• Το σύστημα βασίστηκε κυρίως στη διαίρεση της πραγματικότητας
σε τέσσερα επίπεδα, το εν, τον νου, την ψυχή και τον αισθητό
κόσμο τα οποία συνδέονται με μία αδιάσπαστη συνέχεια.
• Η ψυχή διακρίνεται στην κοσμική ψυχή χάρη στην οποία η
απροσδιόριστη ύλη προσέλαβε μορφή, έτσι ώστε να
σχηματισθούν τα αισθητά πράγματα που συγκροτούν τον κόσμο,
και στην ανθρώπινη, η οποία αναφέρεται στη μορφή του σώματος
του φορέα της.
• Αυτός είναι και ο τελικός στόχος της ανθρώπινης ύπαρξης, η
απελευθέρωσή της ψυχής από τα δεσμά της ύλης δηλαδή από
καθετί ορατό και περατό, ώστε να μπορέσει να συγκεντρωθεί
απρόσκοπτα στην απόλυτη πραγματικότητα του αρχικού εν.
• Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσα από μια σειρά εξαγνιστικών
πράξεων και διαλογιστικών ασκήσεων και των αντίστοιχων
μυστικιστικών εμπειριών που αυτές επιφέρουν.
53. Νεοπλατωνισμός και Αναγέννηση
• Τα στάδια που ακολουθεί η ψυχή κατά την πορεία της, όπως
επίσης και ο νους, είναι τα εξής: η μονή, κατά τη διάρκεια της
οποίας οι υποστάσεις του νου και της ψυχής ήταν συγκεντρωμένες
στο εν, η πρόοδος, το στάδιο κατά το οποίο δημιουργείται δι'
απορροής του νου, η ψυχή, και δι'αποροής της ψυχής, ο αισθητός
κόσμος και η επιστροφή, κατά την οποία πραγματοποιείται η
τελική ανάκαμψη στην αρχική κοιτίδα του νου και της ψυχής.
• Αυτό το τριαδικό σχήμα, αποτέλεσε και το πρότυπο, πάνω στο
οποίο βασίστηκε, πολλούς αιώνες αργότερα, η διδασκαλία του
Χέγκελ, ο οποίος επηρεασμένος βαθιά από τη νεοπλατωνική
διδασκαλία, διατύπωσε το δικό του τριαδικό σχήμα διαλεκτικής.
• Ωστόσο δεν ήταν ο μοναδικός φιλόσοφος που επηρεάστηκε από το
νεοπλατωνισμό.
