1. “ЭРДМИЙН ШУВУУ” УРАЛДААНД
МОНГОЛ УЛСЫН ЖДҮ-ИЙН ХӨГЖЛИЙН ИНДЕКС
ШУТИС-ийн Мэдээлэл Холбооны Технологийн сургууль
Илтгэгч: Бямба овогтой Цэрэнчунт
Харилцаа холбооны менежментийн 4-р курс
Удирдагч: Б.Цэцгээ МХУЭЗ-ийн багийн профессор, ШУ-ы доктор
Хураангуй
Улс орны эдийн засаг, ажил эрхлэлтэд чухал байр суурь эзэлдэг, хөгжлийн суурь
болох ЖДҮ нь хувьчлал, шинэчлэлтэд гол үүрэг гүйцэтгэхийн дээр нөөцийг дахин
хуваарилж амжилтанд хүрэх гол хүчин зүйл болно. Шинэчлэлийн өнөө үед Монгол
улсын ЖДҮ-ийн хөгжлийн түвшинг үнэлэх шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна.
Монгол улсын ЖДҮ-ийн хөгжлийн индексийг тооцоолсноор ЖДҮ-ийн талаарх
хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг хангах, ЖДҮ-ийг хөгжүүлэхэд чиглэсэн санхүүгийн
дэмжлэгийн үндэслэлийг гаргах, хуулийн хэрэгжилтийг хянах ач холбогдолтой
болно. Хөгжлийн өнөөгийн байдал, SWOT шинжилгээнүүдийг хийн ЖДҮ-ийн
хөгжлийн индексийг сайжруулах зөвлөмж, дүгнэлт гаргав.
Түлхүүр үг: жижиг дунд үйлдвэр, хөгжлийн индекс, үйлдвэрлэл, ажил эрхлэлт,
ажлын байр
1

2. АГУУЛГА
Оршил
1
Нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн үзүүлэлт
2
Хууль эрх зүйн орчин
3
ЖДҮ-ийн хөгжлийн өнөөгийн байдал
4
ЖДҮ-ийн хөгжлийн индекс
Дүгнэлт
Ашигласан материал
2

3. Оршил
Улс орны эдийн засаг, ажил эрхлэлтэд чухал байр суурь эзэлдэг, хөгжлийн суурь
болох ЖДҮ нь хувьчлал, шинэчлэлтэд гол үүрэг гүйцэтгэхийн дээр нөөцийг дахин
хуваарилж амжилтанд хүрэх гол хүчин зүйл болно.
Шинэчлэлийн өнөө үед Монгол улсын ЖДҮ-ийн хөгжлийн түвшинг үнэлэх
шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна.
Монгол улсын ждү-ийн хөгжлийн индексийг тооцоолсноор ждү-ийн талаарх
хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг хангах, ждү-ийг хөгжүүлэхэд чиглэсэн санхүүгийн
дэмжлэгийн үндэслэлийг гаргах, хуулийн хэрэгжилтийг хянах ач холбогдолтой
болно. Эцсийн үр дүн бодитой байх үндсэн шалгуур нь судалгааны мэдээлэл
цуглуулах ажил байдаг. Бид судалгааг улаанбаатар хотын 9 дүүрэг болон 21 аймаг,
сумдад ОУ-ын аргачлалыг ашиглан гүйцэтгэлээ. ЖДҮ-ийн хөгжлийн өнөөгийн
байдал, чиг хандлагын судалгааны үндсэн дээр үндсэн шалгуур үзүүлэлтүүдийг
тогтоон тоон мэдээллийг цуглуулж мэдээллийн сан бүрдүүлсэн.
1. Нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн үзүүлэлт
Монгол Улс засаг захиргааны нэгжийн хувьд 320 сум бүхий 21 аймаг, 9 дүүрэг
бүхий нийслэл Улаанбаатарт нийтдээ 742.3 мянган өрхтэй, 2780.8 мянган хүн амтай
байна.
Улсын хэмжээнд нийт хүн амын тоо 2010 онд 2780.8 мянга болж, өмнөх оныхоос
45.0 мян.хүн буюу 1.8 хувиар өслөө. Нийт хүн амын 48.6 хувь нь эрэгтэйчүүд, 51.4
хувь нь эмэгтэйчүүд байна. Хүйсийн харьцаа буюу 100 эмэгтэйд ногдох
эрэгтэйчүүдийн тоо 95 байна.
Нийт хүн амын 14.5 хувь нь баруун бүс, 20.72 хувь нь хангайн, 7.2 хувь нь зүүн, 16.5
хувь нь төвийн бүс, 41,4 хувь Улаанбаатар хотод суурьшиж байна.
Улаанбаатар хотруу шилжих хөдөлгөөний урсгал их байгаа нь нийслэл хотын хүн ам
хурдтай өсөх нөхцөл болж байна. Хотын нэг хавтгай дөрвөлжин километр нутаг дэвсгэрт
ногдох хүний тоо 2010 оны байдлаар 245 болж, 2008 оныхоос 7.4 хувь, 2009 оныхоос 3.5
хувиар тус тус нэмэгджээ. 2010 оны байдлаар улсын хэмжээнд нийт хүн амын 63.3 хувь
буюу 1760.4 мян.хүн хот, суурин газар амьдарч байна.
2010 оны байдлаар улсын хэмжээнд 742.3 мян.өрх, түүний 62.5 хувь нь хотод, 37.5 хувь нь
хөдөөд байгаа бөгөөд улсын дунджаар нэг өрхөд 3.7 хүн ногдож байна.
2009 онд эдийн засгийн идэвхтэй хүн ам 1137.9 байгаагийн 88.4 хувь ажиллагсад,
11.6 хувь нь ажилгүйчүүд байсан бол 2010 онд эдийн засгийн идэвхтэй хүн ам 1147.1
байгаагийн 90.1 хувь ажиллагсад, 9.9 хувь нь ажилгүйчүүд болжээ. Улсын хэмжээнд
эдийн засгийн идэвхтэй хүн амын хувь 41.3 хувь байгаагийн баруун бүсэд 5.4,
хангайн бүсэд 6, төвийн бүсэд 5.1 пунктээр дээгүүр байгаа бол зүүн бүсэд 1.2,
Улаанбаатарт 7 пунктээр доогуур байна.
2010 онд хөдөлмөрийн насны хүн амын тоо 159 мянгаар буюу 9.3 хувиар нэмэгдэж
хөдөлмөрийн насны хүн амд эзлэх эдийн засгийн идэвхтэй хүн амын хувийн жин
3

4. буюу ажиллах хүчний оролцооны түвшин 61.6 хувь болсноор, өмнөх оныхоос 5.2
пунктээр буурав.
Ажиллагчдыг эдийн засгийн үйл ажиллагааны салбараар авч үзэхэд 33.5 хувь нь
ХАА, ойн аж ахуй, загас барилт, ан агнуурын салбарт, 14.1 хувь нь бөөний болон
жижиглэн худалдааны салбарт, 8.3 хувь нь боловсролын салбарт, 7.4 хувь нь тээвэр
ба агуулахын үйл ажиллагааны салбарт, 6.3 хувь нь боловсруулах үйлдвэрлэлийн
салбарт ажиллаж байна.
Хүн амын насны бүтцийн нийгэм, эдийн засгийн үр нөлөөг хүн амын ачаалал гэдэг
үзүүлэлтээр хэмждэг. Хүн амын ачаалал улсын хэмжээнд 45 хувь байна.
Хөдөлмөрийн насны хүн амын эзлэх хувийн жин нийт хүн амын 70 орчим хувийг
эзэлж байна.
2010 оны байдлаар ажилгүйдлийн түвшин улсын хэмжээнд 9.9 хувь бол уг үзүүлэлт
Улаанбаатар хотод 8.7 хувь, баруун бүсэд 10.1 хувь, хангайн бүсэд 11.9 хувь, төвийн
бүсэд 9.3 хувь, зүүн бүсэд 10.5 хувь байна. Ихэнх аймгуудад ажилгүйдлийн түвшин
буурч байгаа боловч манай улсын хүн амын ядуурлын индекс 0.065, хүн амын 36.1
хувь нь ядуурлын шугамаас доогуур, энэ шугамаас доогуур ангилалд байгаа хүн
амын 15.8 хувь нь ажил эрхэлдэг, 2.2 хувь нь амьжиргааны доод түвшнээс доогуур
түвшинд амьдарч байна. 20.7 хувь нь ядууралд өртөх магадлалтай байна.
2010 оны ядуурлын хамралтын хүрээ улсын хэмжээнд 39.2 хувь, ядуурлын
гүнзгийрэлт 11.3 хувь, ядуурлын мэдрэмж 4.6 хувь болов. Ядуурлын түвшин хотод
32.2 хувь, харин хөдөөд 47.8 хувь болж өмнөх оныхтой харьцуулахад хотод 1.6
пунктээр өсч, харин хөдөөд 1.9 хувиар буурсан байна.
Ядуурлын хамралтын хүрээг бүс нутгаар авч үзвэл Хангайн бүсэд 51.9 хувь, Баруун
бүсэд 51.1 хувь, Зүүн бүсэд 40.6 хувь, Төвийн бүсэд 29.3 хувь байна. Ядуурлын
хамралтын хүрээ 2010 онд хөдөөд 54.2 хувь, сумын төвд 38.8 хувь, аймгийн төвд
36.2 хувь, нийслэл хотод 29.8 хувьд хүрч хэрэглээний дундаж хэмжээ нь нь ядуу
хэсгийн 20 хувийнхаас 5.3 дахин их болж хүн амын хэрэглээний тэгш бус байдал
хэвээр байна. Хотын хүн амын дундаж хэрэглээ улсын дунджаас 10.5 хувиар,
хөдөөгийн хүн амын дундаж хэрэглээнээс 27.0 хувиар дээгүүр байна.
МХЗ-ыг хэрэгжүүлэх зорилтот түвшинд хүрэхэд ядуурлын хамрах хүрээ төдийлөн
буурч харагдахгүй байна. Ядуурлын энэ үзүүлэлтэд макро эдийн засгийн дараах 3
хүчин зүйл нөлөөлж байна:
•
•
орлогын тэгш бус хуваарилалт нэмэгдэж байгаа
ЗГ-аас явуулж буй төсвийн болон ядуурлыг бууруулахад чиглэсэн бодлогын
ташаарал
• Дэлхийн санхүүгийн хямралын нөлөө.
Ядуурал, ажилгүйдлийн улмаас хэрэглэгчдийн худалдан авах чадвар суларч байна.
2011 оноос ядуурлын хамрах хүрээ улам бүр хүрээгээ тэлэх магадлалтай бөгөөд үүнй
эсрэг бодлогын арга хэмжээнүүдийг одооноос эхлэн хэрэгжүүлэх шаардлагатай
байна.
4

5. 2010 онд Монгол улсын бүх төрлийн тээврээр 29.4 сая т ачаа, 250.7 сая хүн
тээвэрлэж нийт ачаа эргэлт 34.5, зорчигч эргэлт 6.1 хувиар өссөн. Нийт ачаа
эргэлтийн 84.8 хувийг төмөр зам, 15.1 хувийг автозам, 0.1 хувийг иргэний агаарын
тээвэр, нийт зорчигч эргэлтийн 36.2 хувийг төмөр зам, 43.9 хувийг автозам, 19.9
хувийг иргэний агаарын тээвэр эзэлж байна. Тээсэн ачаа 2010 онд 18.9 хувь,
зорчигчдын тоо 7.8 хувиар тус тус өслөө.
Холбооны салбарт шинэ технологи эрчимтэй нэвтрэн 2010 онд 1000 хүн тутамд
ногдох суурин телефон цэгийн тоо 52, үүрэн телефон хэрэглэгчдийн тоо 918 болж,
10 хүн тутмын 9 нь үүрэн телефон хэрэглэж байна.
Үүрэн холбооны хэрэглэгчдийн тоо жил бүр нэмэгдэж 2010 онд 2.5 саяд хүрсэн нь
өмнөх онтой харьцуулахад 14.7 хувиар, сансрын холбооны хэрэглэгчдийн тоо 674өөс 773-д хүрч, суурин утасны цэгийн тоо 143.2 мянгад хүрлээ. Кабелийн телевизийн
сүлжээ 120.6 мянган хэрэглэгчид холбогдсон байна.Шуудангийн үйлчилгээний
салбар 2010 онд 744.0 мян.ш бичиг, захидал, илгээмжийг явуулж, 10.6 сая ш тогтмол
хэвлэлийг үйлчлүүлэгчдэд хүргэсэн нь өмнөх оныхоос бичиг, захидал, илгээмжийн
тоо 10.4 хувиар өсч, тогтмол хэвлэлийг хүргэх үйлчилгээ 6.8 хувиар буурчээ.
Эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлт болох ДНБ 2010 онд оны үнээр 8255.1 тэрбум төг,
2005 оны зэрэгцүүлэх үнээр 4154.0 тэрбум төг болж, өмнөх оныхоос оны үнээр 25.3
хувиар, зэрэгцүүлэх үнээр 6.1 хувиар тус тус өслөө.
Дэлхийн санхүү, эдийн засгийн хямралын нөлөөгөөр 2009 онд улсын зарим
салбаруудад, тухайлбал, барилгын салбарт 49 хувь, худалдааны салбарт 27 хувь,
санхүүгийн салбарт 20 хувийн уналтууд бий болж эдийн засгийн өсөлт 1.3 хувьтай
байсан ч 2010 онд барилгын салбар 38 хувь, худалдаа 23 хувь, тээврийн салбар 16
хувиар өссөнөөр эдийн засаг огцом сэргэж өсөлт 6.1 хувь болсон. ХАА-н салбар
өмнөх онтой харьцуулахад 17 хувиар буурсан нь зудны гамшиг, ХАА-н салбарын
экспортын бууралттай холбоотой байлаа.
ДНБ-ий энэ өсөлт нь Улаанбаатарт 12 хувь, төвийн бүсэд 5 хувийн өсөлт, баруун бүс
13 хувь, зүүн бүс 10 хувь, хангайн бүс 2 хувийн бууралттай холбоотой байна.
5

6. Зураг 1. ДНБ салбарын бүтцээр, хувь
Улсын ДНБ-ий хэмжээ 2010 онд зэрэгцүүлэх үнээр 4153.9 тэрбум төгрөг болж,
өмнөх оныхоос 6 хувиар өссөн өсөлтөд бөөний болон жижиглэн худалдааны 23.4
хувь, үйлчилгээний салбар, боловсруулах аж үйлдвэрийн салбарын 11.3 хувь, уул
уурхай, олборлох салбарын 6.3 хувийн өсөлт голлон нөлөөлжээ.
Эцсийн ашиглалтын аргаар тооцсон ДНБ-ий хэмжээнээс харахад ДНБ-ий өсөлтөд
эцсийн хэрэглээ болон нийт хуримтлал нэмэгдсэн нь нөлөөлсөн байна.
Хүснэгт 1
ДНБ
Эцсийн хэрэглээ
Нийт хуримтлал
Цэвэр экспорт
ДНБ, эцсийн ашиглалт
ДНБ, сая төг
2009
2010
6568.4
8420.7
4781.5
5726.1
2265.3
3484.8
-478.3
-790.2
бүтэц, хувиар
2009
2010
100.0
100.0
72.8
68.0
34.5
41.4
-7.3
-9.4
ДНБ-д эцсийн хэрэглээ 68.0 хувь, хөрөнгийн нийт хуримтлал 41.4 хувь, цэвэр
экспорт (-9.4) хувь болж, өмнөх оныхоос эцсийн хэрэглээ 4.8 пункт, цэвэр экспорт
2.1 пунктээр буурч, харин хөрөнгийн нийт хуримтлал 6.9 пунктээр өссөн байна.
Хөрөнгийн нийт хуримтлал 2010 онд өмнөх оныхоос нэмэгдсэн нь ДНБ-ий бүтцийг
нилээд өөрчиллөө.
Инфляци 2008 онд 30 гаруй хувьд хүрснээ дэлхийн санхүү эдийн засгийн хямралаас
болж эрэлт буурч, дэлхийн түүхий эдийн үнэ огцом буурснаар 2009 онд буурсан.
Хэрэглээний үнийн индекс улсын хэмжээнд 2009 онд 104.2 байснаа 2010 онд 113
болж, 8.8 пунктээр өсжээ. Энэ нь төсвийн тэлэлттэй холбоотой байна. Инфляцийн
жилийн дундаж түвшин 2010 онд 10.1 хувь болж, өмнөх оныхоос 2.1 пунктээр өсчээ.
Инфляцийн түвшин харьцангуй бага, ханш тогтвортой байгаад эдийн засаг 2010 онд
6.1 хувиар өссөн ч ядуурал, ажилгүйдлийн түвшин ЖДҮ-ийн хөгжилд бэрхшээл
болж эдийн засгийн өсөлтийн үр шимийг хангалттай хүртэж чадахгүй байна.
2005 оны зэрэгцүүлэх үнээр 2009 онд 339.2 тэрбум төгрөг, 2010 онд 310.8 тэрбум
төгрөгний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжоо алдсан байна. Энэ алдагдлын 8.38
хувь нь баруун бүс, 53.6 хувь нь хангайн бүс, 24 хувь нь төвийн бүс, 7.6 хувь нь зүүн
бүс, 6.34 хувь нь Улаанбаатар хотод ногдож байна. Хангайн болон төвийн бүсүүдийн
алдагдсан боломж өндөр байгаа нь тус бүсүүд дэх ажилгүйдлийн түвшин өндөр,
үйлдвэрлэл бага байгаатай холбоотой юм.
2010 онд нэг хүнд ногдох ДНБ-ий хэмжээ 1609.8 мянган төгрөг байсан бол жилд
алдсан боломжоо нэмэхэд нэг хүнд ногдох ДНБ-ий хэмжээ 1730.2 мянган төгрөгт
хүрч болох байсан байна.
Хувийн хэвшилд бүтээгдсэн нэмэгдэл өртөг 2010 онд ДНБ-ий 73.4 хувийг эзэлж,
өмнөх оныхоос 0.4 пунктээр нэмэгдсэн байна. ХАА, боловсруулах үйлдвэр, барилга,
6

7. бөөний болон жижиглэн худалдаа, харилцаа холбоо, санхүүгийн салбарын 94-100
хувь нь хувийн сектор эзэлж байна.
Зураг 2. Нийт эдийн засаг дахь хувийн секторын эзлэх хувийн жин, бүсээр
Эдийн засагт хувийн секторын эзлэх хувийн жин улсын хэмжээнд 74.3 хувиас 73.4
хувь болж 0.9 пунктээр баруун бүс болон Улаанбаатараас бусад бүсүүдийн 2-4
пунктээр буурсантай холбоотой байна. Баруун бүсийн хувийн секторын хувийн
жингийн өсөлт нь бүсийн аймгуудын 2.7-5 пунктын өсөлтөөр бий болжээ.
2. Хууль эрхзүйн орчин
УИХ-ын 52 дугаар тогтоолыг үндэслэн Засгийн газрын 2008 оны 12 дугаар сарын 24
өдрийн 64 тоот тогтоолоор Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдын эрхлэх
асуудлын хүрээнд Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг-Жижиг, дунд үйлдвэрийн
газар шинээр байгуулагдсан.
ЗГ-аас МХЗ, тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөр, бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал
болон эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих, ядуурлыг бууруулах стратеги зэрэг баримт
бичгүүдэд ЖДҮ-г хөгжүүлэх талаар тусган арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлж
байна.
Судалгаагаар орон нутагт ЖДҮ-ийг хөгжүүлэхэд хамгийн их саад учруулж байгаа
хууль тогтоомжуудад ААНОАТ-ын тухай хууль, НӨАТ-ын хууль, ААН байгуулах,
тусгай зөвшөөрөл авах хууль, журмууд, лиценз зөвшөөрөл, үл хөдлөх хөрөнгийн
үнэлгээний тухай хууль тогтоомжууд орж байна.
3. ЖДҮ-ийн хөгжлийн өнөөгийн байдал
2009-2010 онд улсын хэмжээнд ЖДҮ-ийн нийт бүтээгдэхүүн 2005 оны зэрэгцүүлэх
үнээр 1297.4-1113.7 тэрбум төгрөгт хүрч 14.2 хувиар буурчээ. Энэ нь Говьсүмбэр
аймгийн ЖДҮ-ийн нийт бүтээгдэхүүн 29 хувь, Сүхбаатар аймагт 17.7 хувийн
өсөлтөөс гадна улсын хэмжээнд бусад үлдсэн бүх аймаг, хотод 2-35 хувийн
бууралттай гарсантай холбоотой байна.
7

8. Бүсийн дүнгээр нийт ЖДҮ-ийн нийт бүтээгдэхүүний 11.5 хувийг баруун, 23.2
хувийг хангай, 19.5 хувийг төв, 7.5 хувийг зүүн бүс, 38.2 хувийг нийслэл
Улаанбаатар хотод тус тус үйлдвэрлэсэн нь өмнөх онтой харьцуулахад баруун болон
хангайн бүсэд тус бүр 0.9 пунктээр буурсан бол бусад бүсэд 0.6-1 пунктээр өсчээ.
Баруун бүсийн ЖДҮ-ийн борлуулалтын 26.2 хувийг Увс, 22.5 хувийг Баян-Өлгий,
23.4 хувийг Ховд, 13-14 хувийг Говь-Алтай, Завхан аймгууд эзэлж байгаа бол
хангайн бүсийн ЖДҮ-ийн нийт борлуулалтын 40 хувийг Орхон аймаг, 17 хувийг
Хөвсгөл, 14 хувийг Өвөрхангай, 8-10 хувийг Архангай, Булган, Баянхонгор аймгууд,
төвийн бүсийн борлуулалтын 35.2 хувийг Сэлэнгэ, 24.8 хувийг Дархан-Уул аймаг, 12
хувийг Өмнөговь, 11 хувийг Төв, 2-7 хувийг Дорноговь, Дундговь, Говьсүмбэр
аймгууд, зүүн бүсийн борлуулалтын 49.8 хувийг Дорнод, 34 хувийг Хэнтий, 15.9
хувийг Сүхбаатар аймаг эзэлж байна.
Улсын хэмжээнд 500 мянган төгрөг хүртэл борлуулалттай ЖДҮ-ийн тоо нийт ЖДҮийн 4.7 хувь, 500 мянгаас 1 сая төгрөг хүртэл борлуулалттай 3.6 хувь, 1-5 сая
төгрөгийн борлуулалттай 20.3 хувь, 5-10 сая төгрөгийн борлуулалттай 23.6 хувь, 1050 сая төгрөгийн борлуулалттай 25.7 хувь, 50-100 сая төгрөгийн борлуулалттай 8.8
хувь, 100 саяас дээш 1,5 тэрбум хүртэл төгрөгийн борлуулалтын орлоготой ЖДҮийн тоо 16.6 хувийг тус тус эзэлж байна.
ЖДҮ-ийн тоо 2009-2010 онд 32.1-33.5 мянгад 4.2 хувиар өссөн. Энд хангайн бүсийн
ЖДҮ-ийн тоо 5.5 хувь, төвийн бүс 6.5 хувь, Улаанбаатар хотод 4.8 хувь өссөн бол
баруун бүсэд 0.8 хувь, зүүн бүсэд 8 хувиар буурчээ. ЖДҮ-ийг байршлын хувьд авч
үзвэл нийт ЖДҮ-ийн 72.1 хувь нь Улаанбаатар хотод, 10.2 хувь нь төв, 8.1 хувь нь
хангайн, 6.5 хувь нь баруун, 3 хувь нь зүүн бүсэд үйл ажиллагаа явуулж байна.
Зураг 3. ЖДҮ-ийн тоо, бүсээр
Нийт ЖДҮ-ийн тоонд эзлэх 10 хүртэлх ажиллагсадтай бичил ЖДҮ-ийн тоо 91.1
хувь, 10-49 хүртэлх ажиллагсадтай жижиг ЖДҮ-ийн тоо 5.1 хувь, 50-200 хүртэлх
ажиллагсадтай дунд ЖДҮ-ийн тоо 2.8 хувийг тус тус эзэлж байна.
8

9. Нийт бичил ЖДҮ-ийн 72.8 хувь нь Улаанбаатар хотод, 9.6 хувь нь төвийн бүс, 7.6
хувь нь хангайн бүс, 6.5 хувь нь баруун бүс, 3.4 хувь нь зүүн бүсэд ногдож байгаа
бол нийт жижиг ЖДҮ-ийн 59.1 хувь нь Улаанбаатар хотод, 14.1 хувь нь төвийн бүс,
12.6 хувь нь хангайн бүс, 10.2 хувь нь баруун бүс, 4 хувь нь зүүн бүсэд, нийт дунд
ЖДҮ-ийн 64 хувь нь Улаанбаатар хотод, 12.5 хувь нь төвийн бүс, 9.9 хувь нь
хангайн бүс, 10.3 хувь нь баруун бүс, 3.3 хувь нь зүүн бүсэд байршиж байна.
ЖДҮ-ийн тоо, бүтцээр
Бүсийн дүнд эзлэх хувь
Баруун бүс
Хангайн бүс
Төвийн бүс
Зүүн бүс
Улаанбаатар
Улсын дүнд эзлэх хувь
Бичил
Жижиг
Дунд
Бичил
Жижиг
Дунд
86.7
86.3
87.7
90.1
92.6
12.1
12.6
11.3
9.1
6.6
1.3
1.0
1.1
0.8
0.8
6.5
7.6
9.6
3.4
72.8
10.2
12.6
14.1
4.0
59.1
10.3
9.9
12.5
3.3
64.0
10 хүртэлх ажиллагсадтай бичил бизнес эрхлэгчид баруун бүсийн нийт ЖДҮ-ийн
86.7 хувь, хангайн бүсийн 86.3 хувь, төвийн бүсийн 87.7 хувь, зүүн бүсийн 90.1 хувь,
Улаанбаатар хотын 92.6 хувийг, жижиг бизнес эрхлэгчийн тоо нийт ЖДҮ-ийн 12.1
хувь, хангайн бүсийн 12.6 хувь, төвийн бүсийн 11.3 хувь, зүүн бүсийн 9.1 хувь,
Улаанбаатар хотын 6.6 хувийг эзэлж байгаагаас харахад бичил ЖДҮ-ийн тоо
дийлэнх хувийг эзэлж байна.
Зураг 4. ЖДҮ-ийн зах зээлийн хүрээ, хувь
Дээрх зургаас харахад зах зээлийн 69.8-93 хувийг тухайн аймаг орон нутаг, 4.4-28.4
хувийг хөрш болон нийслэл хотод, үлдсэн 1.8-5.5 хувийг экспортод бараа
үйлчилгээгээ борлуулж байна. Тухайн аймагтаа зүүн бүсийн аймгууд, хөрш
аймгуудад төвийн бүсийн аймгууд ихээхэн хувийг борлуулдаг хандлагатай байна.
Нийт үйл ажиллагаа явуулж буй ЖДҮ-үүдийн 70.3 хувь нь тогтвортой, 29.7 хувь нь
зогсонги үйл ажиллагаатай байна.
9

10. Зураг 5. Орон нутгийн ЖДҮ-ийн үйл ажиллагааны тогтвортой байдал, хувь
Зогсонги байгаа үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааны чиглэлээр авч үзвэл, 24 хувь нь
хүнс, 27 хувь нь хөнгөн үйлдвэр, 16 хувь нь барилга, 10 хувь нь худалдаа, үйлчилгээ,
13 хувь нь мал аж ахуй, газар тариалан эрхлэгчид байна.
Эдгээр нь ихэвчлэн улирлаас хамаарч байгаа ч зогсонги байгаа шалтгааны 51 хувь нь
эргэлтийн хөрөнгийн дутагдал, 10 хувь нь бараа бүтээгдэхүүний зах зээл дээрх эрэлт
буурсан, 9 хувь нь түүхий эдийн эд материалын үнэ, 13 хувь нь түүхий эдийн олдоц,
7 хувь нь зардлын өсөлт, 10 хувь нь ажлын байрны стандартын хангалтгүй байдал
нөлөөлсөн зэрэг болно.
Хүчин чадал ашиглалтын хувь бусад бүстэй харьцуулахад хамгийн өндөр нь баруун
болон төвийн бүсийн аймгууд бөгөөд тэдгээрийн 73-75 хувь нь хүчин чадлаа 50-иас
дээш хувиар хүчин чадлаа бүрэн ашиглаж байна. Хангайн бүсийн хувьд ЖДҮүүдийн 44 хувь, төвийн бүсэд 26 хувь, зүүн бүсэд 43 хувь, Улаанбаатар хотод 41
хувь нь хүчин чадлынхаа 50 хүртэлх хувийг ашиглаж байна.
Зураг 6. Хүчин чадал ашиглалтын хувь
Хүчин чадлаа бүрэн ашиглаж чадахгүй байгаа шалтгаанд 28.6 хувь нь эргэлтийн
хөрөнгийн дутагдал, 7.94 хувь нь техник, технологийн хоцрогдол, 15 хувь нь зах зээл
10

11. бага, 10 хувь нь мэргэжилтэй боловсон хүчний хомсдол, 20 хувь орчим нь улирлын
чанартай зэрэг шалтгаануудыг дурджээ.
2010 онд ЖДҮ-т ажиллагсдын тоо 2009 онтой харьцуулахад 3 хувиар өсчээ. Баруун
бүсэд 1.6 хувь, хангайн бүсэд 3.1 хувь, төвийн бүсэд 7.7 хувь, Улаанбаатар хотод 2.4
хувь өсч, зүүн бүсэд өсөлт гараагүй байна.
ЖДҮ-т ажиллагсад нийт ажиллах хүчний 12.9 хувийг эзэлж байгаа ба УБ хотод нийт
ажиллагсдын 23.3 хувь, баруун бүсэд 7.4 хувь, хангайн бүсэд 6.1 хувь, зүүн бүсэд
6.9 хувь, төвийн бүсэд 9.1 хувь тус тус ногдож байна.
Нийт ЖДҮ-т ажиллагсдын тоонд эзлэх 10 хүртэлх ажиллагсадтай бичил ЖДҮ-т
ажиллагсад 45.3 хувь, 10-49 хүртэлх ажиллагсадтай жижиг ЖДҮ-т ажиллагсад 16.7
хувь, 50-200 хүртэлх ажиллагсадтай дунд ЖДҮ-т ажиллагсад 20.7 хувийг тус тус
эзэлж байна.
Нийт бичил ЖДҮ-т ажиллагсдын 65.3 хувь нь Улаанбаатар хотод, 12.3 хувь нь
төвийн бүс, 9.4 хувь нь хангайн бүс, 8.6 хувь нь баруун бүс, 4 хувь нь зүүн бүсэд
ногдож байгаа бол нийт жижиг ЖДҮ-т ажиллагсдын 59.7 хувь нь Улаанбаатар
хотод, 13.6 хувь нь төвийн бүс, 12.3 хувь нь хангайн бүс, 10.4 хувь нь баруун бүс, 4
хувь нь зүүн бүсэд, нийт дунд ЖДҮ-т ажиллагсдын 65.3 хувь нь Улаанбаатар хотод,
11.6 хувь нь төвийн бүс, 11 хувь нь хангайн бүс, 9.2 хувь нь баруун бүс, 3 хувь нь
зүүн бүсэд ажиллаж байна.
ЖДҮ-үүдийн 14.1 хувь нь хөдөлмөрийн бирж, 20.8 хувь нь сургууль төгсөгчид, 22.8
хувь нь өөрсдөө сурган, 18.4 хувь ажилгүйчүүдээс хүний нөөц бүрдүүлдэг гэсэн
байна.
Судалгаагаар үйлдвэрлэгчдэд тулгарч байгаа саад бэрхшээлүүдэд санхүүжилтын
асуудал, эргэлтийн хөрөнгийн дутагдал, техник, технологийн асуудал, зардлын өсөлт
зэрэг нь хамгийн өндөр хувьтай байна. Түүнчлэн хөнгөлттэй зээлийн олдоц,
санхүүжилтын, зээлийн хүүгийн хэмжээ, дэд бүтцийн хөгжил, шимтгэл хураамжийн
төлбөр, тоног төхөөрөмжийн болон түрээсийн зардлууд зэрэг нь их хүндрэл
учруулдаг байна.
Бид дээр судалсан дотоод, гадаад орчны шинжилгээнээс бүсүүдийн ЖДҮ-ийн
хөгжилд дараах SWOT шинжилгээг хийв.
ЖДҮ-ийн салбарын SWOT шинжилгээ
ДАВУУ ТАЛ / STRENGTHS
МУ-ын ЗГ-аас ЖДҮ-г дэмжих стратеги,
бодлого, хууль, тогтоомж, хөтөлбөрүүдийг
хэрэгжүүлж байна.
Улс төрийн болон эдийн засгийн тогтвортой
байдал
2008 оны 12-р сард ЖДҮ-ийн газар шинээр
бий болсон.
ЖДҮ-г хөгжүүлэх төрийн бодлого, дэмжлэг
Макро эдийн засгийн өсөлт тогтвортой
СУЛ ТАЛ / WEAKNESSES
ЖДҮ-ийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн
экспортод болон ДНБ-д эзлэх хувь бага
ЖДҮ эрхлэгчдийн мэргэжлийн болон
удирдлагын ур чадвар дутмаг
Бизнес эхлэхэд ажлын байр болон тоног
төхөөрөмжинд
хөрөнгө
оруулахад
хүндрэлтэй
Өрсөлдөөн бага, чанарын талаарх мэдлэг
дутмаг
11

12. бөгөөд ЖДҮ-ийн салбарын эерэг чиг
хандлага
Хүн амын үйлдвэрлэл эрхлэх ур чадвар
харьцангуй өндөр
ЖДҮ-ийн тоо тогтвортой өсөж байна.
ЖДҮ-г дэмжих сангаас үйлдвэрлэгчдэд
тоног төхөөрөмжид зориулсан зээл, жижиг
зээл, лизингийн үйлчилгээ үзүүлж байна.
ЖДҮ-үүд нь зах зээлийн өөрчлөлт
шинэчлэлтэд дасан зохицох уян хатан,
хөрвөх чадвартай
ЖДҮ хөгжсөнөөр шинэ ажлын байрууд бий
болох
Тухайн зах зээлд маш хурдан дасан зохицох
Уян хатан зохион байгуулалтын бүтэц,
бизнесийн үр ашигтай байдал
Хөдөлмөрийн чадварлаг нөөц
Байгалийн чанартай нөөц
Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ харьцангуй
хямд
Төвийн бүсийн аймгуудад дэд бүтэц сайн
хөгжсөн
ЖДҮ-үүд нь шинэ техник, технологийг
нэвтрүүлж байна
Маш бага зардлаар шинэ олон ажлуудыг
эхлүүлдэг
ЖДҮ-н үйл ажиллагааны тусламжтайгаар
аймаг, сумдын хөгжил хөгжсөн
Аж
үйлдвэрийн
бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээний хөгжил
Банкны салбарын хурдацтай хөгжил
Мэдээлэл, харилцаа холбооны технологийн
хурдацтай хөгжил
Буурч байсан ажлын байрыг нэмэгдүүлэхэд
ЖДҮ чухал үүрэг гүйцэтгэсэн
Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг дагасан
удирдлагын нау-хау
Хямд нөөцүүд, өндөр түвшиний зах зээлийн
багтаамж
Татварын урамшууллын систем
ЖДҮ-ийн дэд бүтэц /мэдээллийн зөвлөлгөө
өгөх төв, лизингийн үйлчилгээ, бизнес
инкубатор, технопарк, г.м/
Зээлийн баталгааны сан
БОЛОМЖ / OPPORTUNITIES
Орон нутгийн хөгжил улам бэхжих
Бизнесийн сайн орчинг бүрдүүлэх
ЖДҮ нь шинэ технологи нэвтрүүлэх, илүү
хурдтай инноваци хийх, зардлаа бууруулах
боломжоор хангагдах
Хүчин чадлын болон санхүүгийн чадавхийн
өсөлт
Гадаадаас олон талын ач холбогдолтой
хөрөнгө оруулалтыг татах
Орон нутгийн тааламжтай газар зүйн
байрлал
4 улирал нь аялал жуулчлал хөгжихөд
тааламжтай
Ажиллах хүч хямд
Засаг захиргааны байгууллагын үйл
ажиллагаа хэтэрхий хүнд сурталтай,
сунжирсан хугацаа их авдаг
Орон нутгийн зах зээлийн эрэлт бага
ЖДҮ-ийн
албан
ёстой
найдвартай
статистик
тоо
баримт
маш
бага,
дутагдалтай, огт байхгүй гэж болно.
Орон нутгийн ЖДҮ-ийн хөгжил сул
Зарим бүсэд дэд бүтцийн хөгжил сул
Нийгмийн
сэтгэхүйн
доройтол,
хэт
бэлэнчлэх сэтгэлээ
Зээлийн эргэн төлөлтийн хугацаа, зээлийн
батлан даалт хангалтгүй
Орон нутгийн ядуурал, үндэсний болон бүс
нутгийн уялдаа холбоо сул
Хөгжлийн талаарх орон нутгийн үзэл
бодлын дутмаг байдал
Өндөр татварын дарамт
Зах зээлийн өөрчлөлтөд мэдрэмж сул
R&D, HRD –д зориулагдсан санхүүгийн
нөөц бололцоо байхгүй
Маркетинг, менежментийн ур чадвар,
туршлагын хоорондын зөрүү
Хуучны том компаниуд нь ЖДҮ-д тэдний
нийлүүлэгч байх боломжийг бүрдүүлдэггүй,
зөвшөөрдөггүй
Бизнесийн
байгууллага,
судалгааны
хүрээлэн, агентлаг хоорондын хамтын
ажиллагаа, холбоо муу
Хөдөөгийн хүн амын худалдан авах чадвар
сул
Зах зээлийн өөрчлөлтөд дасан зохицох нь
удаан
Өндөр үнэ, өндөр түрээсийн зардал
Эрс тэрс уур амьсгал
АЮУЛ ЗАНАЛ / THREATS
Хүн амд ядуурал ихсэх
Хөрш зэргэлдээ орнуудаас хууль бус үйл
ажиллагаа нэвтэрч улс төр, эдийн засгийн
тогтвортой байдалд заналхийлэх
Авилгал, хээл хахууль, хүнд суртал нь
ЖДҮ-ийн хөгжилд чөдөр тушаа болох
Орон
нутагт
дэг
журам
зөрчсөн
мөргөлдөөн, сөргөлдөөн үүсэх
Баян ядуугийн ялгаа маш их болох
Шударга бус өрсөлдөөн бий болох
Дотоод зах зээлийн хамгаалалт
Эдийн засаг, менежмент, нягтлан бодох
бүртгэлийн нау-хау алдагдах
Өндөр татварын дарамт ихсэх
12

13. Урд болон хойд хөрш орнуудтай хамтарсан
бизнес эрхлэх боломжтой
Газрын тосны нийлүүлэгч болох боломжтой
ЖДҮ-ийн
чанартай
бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээг экспортлох
Хүн ам нэмэлт орлогын эх үүсвэртэй болох
ЖДҮ-г хөгжүүлснээр эдийн засгийн
хямрал, дампуурал, ажилгүйдэл зэрийг
бууруулах боломжтой
Экспортын хэмжээ нэмэгдэх
UNDP, UNECE –ийн тусламжтайгаар
үйлдвэрлэгчдийг
техникийн
дэмжлэг
туслалцаагаар хангах
Орон нутгийн хадгалалтын сүлжээ агуулах
агент байгуулах
Орон нутагт програм хангамж болон
мэдээллийн сүлжээг бий болгох
ЖДҮ-ийн хөгжлийн индексийг хэрэглэх,
татварын хөнгөлөлт үзүүлэх
Төрийн байгууллагын хүнд суртлыг үгүй
хийх
Өндөр
технологийг
нэвтрүүлэх,
нутагшуулах
Бүтээгдэхүүний
чанарын
удирдлагыг
идэвхижүүлэх, бий болгох
Олон улсын зах зээлд гарах
ЖДҮ том компанийн гэрээт үүрэг
гүйцэтгэгч болох
Хил дамнасан хамтын ажиллагааг бий
болгох, бэхжүүлэх
Үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, сайжруулахад
чиглэсэн сургалт, боловсролын системыг
бүрдүүлэх
Аж
үйлдвэрийн
бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээний хөгжил
Аж үйлдвэрийн кластер байгуулах
Сайн мэргэжилтэн, менежментийн ур
чадварыг сайжруулах
Хууль зүйн тогтворгүй байдал
Эрчим хүч болон түүхий эд материалын
үнийн өсөлт бий болох
Санхүүгийн болон татварын тогтворгүй
байдал
Зээлийн хүү өсөх
Эхлэлтийн болон үйл ажиллагааны зардал
өсөх
Санхүүгийн хямрал, улс төрийн тогтворгүй
байдал, эсвэл түүхий эдийн үнийн өсөлтөөс
шалтгаалан олон улсын зах зээлд эрэлт
буурах
Үндэсний /орон нутгийн/ эдийн засгийн
зогсонги байдал үүсэх
ЖДҮ-т оруулах хөрөнгө оруулалт багасах
Үйл ажиллагааны өндөр зардал нь ЖДҮийн салбарын өрсөлдөөнт байдлыг үгүй
хийх
Бизнесийн таагүй уур амьсгалаас болон
гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт/ хөрөнгө
оруулагчийг түлхэх
Үйлдвэрлэлийн нөөцийн нийлүүлэлтийн
тогтворгүй байдал
Хүн амын ихэнх нь төлбөрийн чадваргүй
болох,
ЖДҮ-ийн дэмжих хамгийн гол нөхцөл нь санхүүжилт юм. Гэвч урт хугацааны
бизнесийн зээл олгож чадахгүй байгаа нь үйлдвэрлэлийг бус худалдаа үйлчилгээг
дэмжих хөшүүрэг болж байна.
Судалгаагаар урт хугацаатай бага хүүтэй банкны зээл үйлдвэрлэгчдийг дэмжиж
чадна гэж 17 хувь нь үзэж байгаа ч шаардлагатай санхүүжилтийн 30.4 хувийг
банкны зээлээр хийхээр болжээ. Төслийн зээл 13 хувь, банк бус хөнгөлөлттэй зээл
40 хувь, зээлийн баталгаат сан 9 хувь, ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх сан 23 хувь, сумдад
үйлдвэрлэл хөгжүүлэх сан 9, тоног төхөөрөмжийн лизинг 15 хувь, гадаадын шууд
хөрөнгө оруулалт 7 хувь, хувьцаа гаргах 2 хувь тус тус эзэлж байна.
13

14. Зураг 7. Санхүүжилтийн зохистой хэлбэр
Санхүүжилтын эх үүсвэрийг бүсээр авч үзвэл, Улаанбаатар болон хангайн, зүүн
бүсүүд 35 хувь, баруун ба төвийн бүсүүд 25-30 хувийг төслийн зээлээр, төвийн бүс
42 хувь, Улаабаатар хот 36 хувь, баруун болон зүүн бүсүүд 23 хувь, хангайн бүс 17
хувийг банкны зээлээр санхүүжүүлнэ гэсэн байна.
Судалгаагаар нийт үйлдвэрлэгчдийн 20.8 хувь нь 10 сая хүртэлх, 30.2 хувь нь 11-50
сая хүртэлх, 17.6 хувь нь 51-100 сая хүртэлх, 15.6 хувь нь 101-500 сая хүртэлх, 11
хувь нь 501 саяас 1 тэрбум хүртэлх, 4.79 хувь нь 1 тэрбумаас дээш төгрөгийн
санхүүжилт тэдний үйл ажиллагааг дэмжинэ гэж үзжээ. Санхүүжилтын зориулалтыг
харвал 33 хувь нь техник технологид, 25.4 хувь нь эргэлтийн хөрөнгийг
нэмэгдүүлэхэд, 34 хувь нь ажлын байр талбай, 4 хувь нь маркетинг, борлуулалт, 1.5
хувь нь өр зээлэнд тус тус зарцуулахаар төлөвлөжээ.
4. ЖДҮ-ийн хөгжлийн индекс
Олон улсын хэмжээнд ЖДҮ-ийн хөгжлийн түвшинг ихэвчлэн ДНБ болон ажил
эрхлэлтэнд оруулж буй хувь нэмрээр тодорхойлдог. ЖДҮ-ийн хөгжил тухайн улс
орны хөгжлийн түвшин, орлогоос хамаарч харилцан адилгүй байна, тухайлбал,
дундаж орлоготой улс орнуудын хувьд ДНБ-ий 40 хувь, ажил эрхлэлтийн түвшний
58 хувийг бүрдүүлдэг байна. ЖДҮ-ийн хувь нэмрийг дээрх хоёр үзүүлэлтээс гадна
нийт ААН-д эзлэх хувь, экспортын орлогод эзлэх хувь зэрэг үзүүлэлтүүдээр тооцож
болдог байна. Бид НҮБ-ын эдийн засгийн хорооны баталсан аргачлалын дагуу
ЖДҮ-ийн хөгжлийн индексийг дараах шалгуур үзүүлэлтүүдээр тооцооллоо:
•
Нэг хүнд ногдох ДНБ
•
Нийт эдийн засаг дахь хувийн секторын эзлэх хувийн жин
•
ДНБ-д эзлэх ЖДҮ-ийн хувь
•
Нийт ажиллах хүчин эзлэх ЖДҮ-ийн салбарт ажиллагчдын хувь.
14

15. Зураг 8. ЖДҮ-ийн хөгжлийн индекс
Улсын хэмжээнд 2009 онд ЖДҮ-ийн хөгжлийн индекс 40.8 байсан бол 2010
онд 34.1 болжээ. Энэ нь уул уурхайн салбарын өсөлтөөр ДНБ-ий огцом өсөлттэй
холбоотойгоор ЖДҮ-ийн ДНБ-д эзлэх хувийн жингийн бууралтаас шалтгаалжээ.
ЖДҮ-ийн хөгжлийн индексийг бүсээр авч үзвэл, баруун бүсэд индекс 2010
онд өмнөх онтой харьцуулахад 2, хангайн бүсэд 3.4, төвийн бүсэд 3.9, зүүн бүсэд 1,
Улаанбаатарт 13.5-аар тус тус буурсан байна. Энэ бууралт нь аймгуудын нэг хүнд
ногдох ДНБ-ий бууралттай холбоотой байна.
ЖДҮ-ийн хөгжлийн индексийг өндөр гаргахын тулд:
• ЖДҮ-ийн нийт бүтээгдэхүүнийг нэмэгдүүлэх улмаар ДНБ-д эзлэх хувийг
ихэсгэх
• Нийт эдийн засаг дахь хувийн секторын эзлэх жин нэмэгдүүлэх
• ЖДҮ-ийн ажиллагсдын тоог нэмэгдүүлэх улмаар нийт ажиллах хүчинд эзлэх
хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх шаардлагатай.
Үүний тулд бичил төдийгүй ялангуяа жижиг дунд хэмжээний үйлдвэрүүдийг
түлхүү байгуулах, тэдгээрийг дэмжснээр ЖДҮ-ийн хөгжлийн индексийн үзүүлэлт
сайжрах юм. Дараах зөвлөмжийг санал болгож байна:
• ЖДҮ-ийн хөгжлийн индексийн судалгааг 2-3 жил тутамд хийх.
• ЖДҮ-ийн бодлогын индексийг ОУ-ын стандартын дагуу тооцоолж ЖДҮ-ийг
хөгжүүлэх хууль тогтоомжуудын хэрэгжилтийг хянах
• Бизнесийн таатай орчныг бий болгох, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих, гааль,
татварын болон бусад хөнгөлөлтүүдийг бий болгох
• Дэд бүтцийг хөгжүүлэх
• Үйлдвэрлэл, технопаркийг дагасан ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх
• Дэвшилтэт техник, технологи, ноу-хау нэвтрүүлэх, мэдлэгийн багтаамж ихтэй
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх
• Өртөг шингээсэн, импортыг орлох, экспортод чиглэсэн үйлдвэрлэлийг
хөгжүүлэх
• Үйлдвэржүүлэлтийн бүсчилсэн бодлогыг боловсруулан хэрэгжүүлэх,
үйлдвэрлэлийн хоршилт, төрөлжилтийг бий болгох шаардлагатай байна.
15

16. ДҮГНЭЛТ
Улс орны эдийн засаг, ажил эрхлэлтэд чухал байр суурь эзэлдэг, хөгжлийн суурь
ЖДҮ нь хувьчлал, шинэчлэлтэд гол үүрэг гүйцэтгэхийн дээр нөөцийг дахин
хуваарилж амжилтанд хүрэх гол хүчин болно.
Бид ЖДҮ-ийн хөгжлийн индексийн тодорхойлохын тулд Монгол улсын ЖДҮ-ийн
хөгжлийн өнөөгийн байдал, тулгамдаж буй асуудлууд, хөгжлийн чиг хандлагын
талаар санал асуулга явуулж үр дүнг нэгтгэлээ.
Судалгааны аргачлалын дагуу бид ЖДҮ-ин индексийг тодорхойлох шалгуур
үзүүлэлт тус бүрээр судалгаа явуулж ЖДҮ-ийн бизнесийн гадаад, дотоод орчны
шинжилгээ хийлээ.
Судалгааны ажлын эхний хэсэгт нийгэм, элийн засгийн хөгжлийн өнөөгийн байдлыг
үнэлэн дүгнэлээ.
Улсын хэмжээнд нийт хүн амын тоо 2010 онд өмнөх оныхоос 1.8 хувиар өсч нийт
хүн амын 14.5 хувь нь баруун бүс, 20.72 хувь нь хангайн, 7.2 хувь нь зүүн, 16.5 хувь
нь төвийн бүс, 41,4 хувь Улаанбаатар хотод суурьшиж байна. 2010 оны байдлаар
улсын хэмжээнд 742.3 мян.өрх, түүний 62.5 хувь нь хотод, 37.5 хувь нь хөдөөд байгаа
бөгөөд улсын дунджаар нэг өрхөд 3.7 хүн ногдож байна.
2010 онд эдийн засгийн идэвхтэй хүн ам 1147.1 байгаагийн 90.1 хувь ажиллагсад, 9.9
хувь нь ажилгүйчүүд болжээ. Улсын хэмжээнд эдийн засгийн идэвхтэй хүн амын
хувь 41.3 хувь байгаагийн баруун бүсэд 5.4, хангайн бүсэд 6, төвийн бүсэд 5.1
пунктээр дээгүүр байгаа бол зүүн бүсэд 1.2, Улаанбаатарт 7 пунктээр доогуур байна.
2010 онд хөдөлмөрийн насны хүн амын тоо 159 мянгаар буюу 9.3 хувиар нэмэгдэж
хөдөлмөрийн насны хүн амд эзлэх эдийн засгийн идэвхтэй хүн амын хувийн жин
буюу ажиллах хүчний оролцооны түвшин 61.6 хувь болсноор, өмнөх оныхоос 5.2
пунктээр буурав. Хүн амын насны бүтцийн нийгэм, эдийн засгийн үр нөлөөг хүн
амын ачаалал гэдэг үзүүлэлтээр хэмждэг. Хүн амын ачаалал улсын хэмжээнд 45 хувь
байна. Хөдөлмөрийн насны хүн амын эзлэх хувийн жин нийт хүн амын 70 орчим
хувийг эзэлж байна.
Манай улсын хүн амын 36.1 хувь нь ядуурлын шугамаас доогуур, энэ шугамаас
доогуур ангилалд байгаа хүн амын 15.8 хувь нь ажил эрхэлдэг, 2.2 хувь нь
амьжиргааны доод түвшнээс доогуур түвшинд амьдарч байна. 20.7 хувь нь ядууралд
өртөх магадлалтай байна. Хүн амын хэрэглээний тэгш бус байдал хэвээр байгаа ба
хотын хүн амын дундаж хэрэглээ улсын дунджаас 10.5 хувиар, хөдөөгийн хүн амын
дундаж хэрэглээнээс 27.0 хувиар дээгүүр байна.
16

17. Энд макро эдийн засгийн орлогын тэгш бус хуваарилалтын өсөлт, ЗГ-аас явуулж буй
төсвийн болон ядуурлыг бууруулахад чиглэсэн бодлогын ташаарал, дэлхийн
санхүүгийн хямралын нөлөө үзүүлж байна. Ядуурал, ажилгүйдлийн улмаас
хэрэглэгчдийн худалдан авах чадвар суларч 2011 оноос ядуурлын хамрах хүрээ улам
бүр хүрээгээ тэлэх магадлалтай бөгөөд үүнй эсрэг бодлогын арга хэмжээнүүдийг
одооноос эхлэн хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.
Дэлхийн санхүү, эдийн засгийн хямралын нөлөөгөөр 2009 онд улсын зарим
салбаруудад уналтууд бий болж эдийн засгийн өсөлт 1.3 хувьтай байсан ч 2010 онд
эдийн засаг огцом сэргэж өсөлт 6.1 хувь болсон. ДНБ-ий энэ өсөлт нь Улаанбаатарт
12 хувь, төвийн бүсэд 5 хувийн өсөлт, баруун бүс 13 хувь, зүүн бүс 10 хувь, хангайн
бүс 2 хувийн бууралттай холбоотой байна.
Инфляцийн түвшин харьцангуй бага, ханш тогтвортой байгаад эдийн засаг 2010 онд
6.1 хувиар өссөн ч ядуурал, ажилгүйдлийн түвшин ЖДҮ-ийн хөгжилд бэрхшээл
болж эдийн засгийн өсөлтийн үр шимийг хангалттай хүртэж чадахгүй байна.
Судалгааны хоёрдугаар хэсэг болох ЖДҮ-ийн хөгжлийн өнөөгийн байдал, хөгжлийн
чиг хандлагын судалгааг хийж SWOT шинжилгээ хийлээ.
Судалгаанаас харахад аймгууд нь нөөц бололцоо, зах зээлийн багтаамж, дэд бүтцийн
хөгжлөөрөө ялгаатай тул үйлдвэржүүлэлтийн бүсчилсэн бодлогыг боловсруулан
хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.
Түүхий эдийн харьцангуй боломжийн нөөцтэй ч зах зээлийн багтаамж бага,
боловсруулах аж үйлдвэрийн хөгжил муугаас нэмүү өртөггүй эцсийн бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэж байна. Түүнчлэн өртөг өндөр, ашигт ажиллагааны төвшин бага,
үйлдвэрлэл эрхлэх сэтгэлгээ сул, эргэлтийн хөрөнгө, техник технологийн
дутагдалтай байдгаас гадна санхүүжилтийн асуудал ба зах зээлийн эрэлттэй
холбоотойгоор зогсонги байдалтай байгагаас 2010 онд ЖДҮ-ийн нийт бүтээгдэхүүн
14.2 хувиар буурч, ДНБ-ий дөнгөж 26-ийг эзэлж байна.
ЖДҮ-ийг дэмжих хууль эрхзүйн зохистой орчинг бүрдүүлэх, үйлдвэрлэгчдийг
нэмүү өртөгийн сүлжээгээр нь дэмжих, үйлдвэрлэлийн болон нийгмийн зохистой
дэд бүтцийг бий болгох, татварын хөнгөлөлт чөлөөлөлт, хөрөнгө оруулалтыг түлхүү
хийх, дэвилтэт техник, технологийг нэвтрүүлэх, дэд бүтцийг сайжруулснаар эдийн
засгийн, үйлдвэрлэлийн тодорхой цогц, харилцан уялдаатай бүсчилсэн бодлого
боловсруулж үйлдвэрлэлийн хоршилт, төрөлжилтийг бий болгох, экспортонд
чиглэгдсэн, импортыг орлох, мэдлэгийн багтаамж ихтэй гэх мэт бүтээгдэхүүнээр нь
төрөлжүүлэх ажлыг үе шаттайгаар зохион байгуулах шаардлагатай байна.
Судалгааны гуравдугаар хэсэг болох ЖДҮ-ийн хөгжлийн индекс тооцоолох хэсэгт
бид ЖДҮ-ийн хөгжлийн индексийг тооцоолох олон улсын аргачлалыг авч үзээд
Монгол улсын ЖДҮ-ийн хөгжлийн индексийг бүх аймаг, хот, бүсээр тооцоолон
гаргаж харьцуулсан дүгнэлт хийлээ.
17

18. Ашигласан материал
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
“МУ-ын ЖДҮ-ийн хөгжлийн индекс” судалгаа, ХХААХҮЯ, ЖДҮХС, 2011
Монгол Улсын статистиктикийн эмтхгэл 2010 он
Doing business 2011 www.worldbank.org
SME Policy Index 2009, Progress in the Implementation of the European Charter
for Small Enterprises in the Western Balkans
Dr. Antal Szabó, “The Development of the SME Sector in the EU Accession
Countries in Central and Eastern Europe” UNECE, Jeneva 2002
Zijad Dzafic, “A comparative analysis of obstacles obstructing the development of
SME in Bosnia and Herzegovina and countries of the Western Balkans” Tuzla,
2006
“Үйлдвэржүүлэлтийн судалгаа” тайлан, GTZ Бүс нутгийн эдийн засгийг
дэмжих хөтөлбөр, 2009
ЖДҮ эрхлэгчдийн зээл, зээлийн барьцаа хөрөнгийн талаарх судалгаа, GTZ
Бүс нутгийн эдийн засгийг дэмжих хөтөлбөр, 2009
“Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн хөгжил, санхүүжилтийн байдал” судалгаа,
Монгол банк, 2011
18