9

1. Хүн амын байршил, нутагшилт, хотжилт

2.  Хүн амын байршлыг тодорхойлж, нягтшилыг тооцоолох. Жишээ
нь: Аймаг, сум, дүүрэг, хорооны статистикийн мэдээ ашиглана.
 Хүн амын нутагшилтад нөлөөлөх байгаль, нийгмийн хүчин
зүйлийг ангилах.
 Хот, хөдөөгийн хүн амын тоо, хотжилт, хотын ангилал
өөрчлөлтийг дүрслэх, өөрчлөлтөд нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг
тайлбарлах
Зорилго: Монгол улсын хүн амын тархалт байршил, нягтшилыг
тооцох, хотжилт, хотын ангилал түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлийг
тодорхойлно.
Суралцахуйн зорилт: ГЗ9.3в. Монгол орны хот, хөдөөгийн
хүн амын бүтцийг диаграммаар дүрслэх

3. Хүн амын байршил гэж юу вэ?
Нутаг дэвсгэрээр хүн ам тархан суурьшсан байдлыг хүн
амын байршил гэнэ.
Манай орны хувьд хүн амын байршил, нягтшилд тухайн
нутгийн байгалийн нөхцөл, уг нутгийг эзэмдэн суурьшсан
түүхэн онцлог, эдийн засгийн хөгжил зэрэг олон хүчин зүйл
нөлөөлж ирсэн.

4. Хүн амын тархалт, байршилыг бүс нутгаар нь
Баруун бүс
Хүн амын 12,6%
Хангайн бүс
Хүн амын 18,6% Улаанбаатарын
бүс
Хүн амын 46,2%
Зүүн бүс
Хүн амын 6,8%
Төвийн бүс
Хүн амын 15,8%

5. Хүн амын байршил, нягтшилд нөлөөх хүчин зүйл
Тухайн нутгийн байгалийн нөхцөл, нөөц
Хүн ам суурьшсан түүхэн онцлог
Эдийн засгийн хөгжил
Үйлдвэрлэх хүчний байршил
Зам, тээвэр, дэд бүтцийн хөгжил
Хүн амын шилжих хөдөлгөөн

6. Нягтшил гэдэг нь улс, аймаг, сум, багийн хүн амын тоог нутаг дэвсгэрт
нь хуваасан үзүүлэлт бөгөөд 1км2-т ногдох хүн амын тоо гарна.
 Хүн ам өсөн нэмэгдэхийн хэрээр 1км2 –т ногдох хүний тоо өсөж
байна.
 Нягтшилыг тооцохдоо дараах томъёогоор бодож олно. H=M/S
H- хүн амын нягтшил, М-хүн амын тоо, S нутаг дэвсгэрийн хэмжээ

7. Бүс нутгийн хүн амын нягтшилыг тооцож олно уу.
Бүс нутгийн нэр
Нутаг дэвсгэр
(мян. км)
2018 хүн амын
тоо
Нягтшил
(хүн/км)
Баруун бүс 415316 408979 1
Хангайн бүс 384300 604353 1,5
Төвийн бүс 473600 513438 1
Зүүн бүс 286200 220334 0,7
Улаанбаатар 4700 1491375 317
Дархан Уул 3300 105923 32
Орхон 800 105987 132

8. Нийт хүн амын 46 гаруй хувь нь Улаанбаатар хотод, төвийн
бүс нутагт 60 гаруй хувь нь амьдарч байна. Энд байгалийн
нөхцөл харьцангуй сайн, зам тээвэр, дэд бүтэц, үйлдвэр,
үйлчилгээ харьцангуй сайн хөгжсөн.
Нийт нутаг дэвсгэрийн 0,6 хувьтай тэнцэх газар хүн амын 50
гаруй хувь амьдарч байна.
Манай улсын хүн амын байршил маш тэнцвэргүй болсныг
харуулж байна.

9. Хот, хөдөөгийн ялгаатай болон ижил төстэй шинж
Байшин барилгын
төлөвлөлт
Орон сууцны
өндөр, нам
Байгалийн
нөхцөл сайн,
эрхэлж буй ажил
төрөл
Өөрийн
удирдлагатай

10. Хүн амын
нутагшилт
гэдэг нь

11. Монгол улсын хүн амын нутагшилтын нэг хэлбэр
бол хөдөөгийн суурин, тосгон, түүнд оршин
суугчид болох хөдөөгийн хүн ам юм. Хүн амын 32
хүртлэх хувь нь хөдөөгийн хүн ам юм.
Хөдөөгийн
суурин эрхэлж
буй ажил төрлөөс
хамаарч
Хөдөөгийн
байнгын суурин
(сум, багийн төв)
Нүүдлийн буюу
зөөврийн суурин
(Малчдын гэр, майхан,
зөөврийн сууц)

12. Монгол улсын хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хуульд
“тосгон нь 500-15000 оршин суугчидтай хөдөө аж ахуй,
үйлдвэрлэл, аялал жуулчлал, амралт сувилал, тээврийн
худалдаа зэрэг аль нэг нь хөгжсөн өөрийн удирдлага бүхий
суурин” гэж тодорхойлжээ.
Энэ заалтаас үзвэл тосгон түүний оршин суугчдын ажил
эрхлэлтийн байдал, хоорондоо маш их ялгаатай болох нь
тодорхой байна.

13. 1994 онд “Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай
хуулинд “Хот нь 15 мянгаас доошгүй байнгын
оршин суугчидтай, ажил эрхлэгсдийн дийлэнх нь
үйлдвэр, үйлчилгээний салбарт ажилладаг, хот
бүрдүүлэх дэд бүтэц хөгжсөн өөрийн удирдлага
бүхий суурин газар мөн” гэж тодорхойлсон.
Монгол улсад өнөөгийн байдлаар 26 хот байна.
Хотыг дотор нь хүн амын тоо, эдийн засагт
гүйцэтгэж буй үүргээс нь хамааруулан улсын
болон аймгийн зэрэглэлд хуваадаг.

14. № Улсын зэрэглэлтэй хот Аймгийн зэрэглэлтэй хот
1
Бүснутгийнтөвүүдболох
хотууд
Дархан 21 аймгийн төв
Зүүнхараа
Хөтөл
Хархорин
Бор-Өндөр
2 Эрдэнэт
3 Хархорин
4 Зуунмод
5 Чойбалсан
6 Чингис
7 Ховд
8 Улиастай

15. Хотод суурьшсан хүн амын тоогоос хамааран ангилдаг.
Үүнээс үзвэл Монгол улсын хотуудын олонх нь бага, дунд зэргийн хотын
ангилалд багтаж байна.
Дэлхийн түвшинд
20000 хүртэл оршин
суугчидтай хотууд
Бага хот
20000 -
100000 мянга
хүртэл
Дунд хот
100000 -
1 сая хүртэл
Том хот
1 саяас дээш
хүн амтай
хотыг
Саятан хот

16. Манай улсын хүн амын 68% нь хотод, үлдсэн 32% нь
хөдөөгийн тосгон сууринд оршин сууж байна.
68%
32%
Хот, хөдөөгийн суурин
Хот
Хөдөө
НҮБ-ын мэдээлснээр дэлхийн хүн амын бараг 50 гаруй хувь хотод,
үлдсэн хувь нь хөдөөгийн сууринд амьдарч байна.

17. Хотын хүн амын нийт хүн амд эзлэх хувь
буюу хотжилтын үзүүлэлт
№ Аймгуудын нэр Хотжилтын хувь Хотын ангилал
1 Дархан-Уул 83% Том хот
2 Орхон 96% Том хот
3 Говьсүмбэр 73% Дунд
4 Дорноговь 61% Дунд
5 Дорнод 56% Дунд

18. Дугуй диаграммыг хэрхэн байгуулах вэ?
Алхам 1
Алхам 2
Алхам 3
Алхам 4
Тойргоо зурах, тоо хэмжээг
хувь хэмжээнд шилжүүлэх
Жишээ нь: хүн амын тоо
3238479 –3600
408979 – х ?
408979*3600 /3238479=45.40
Транспортерийн шугам
буюу өнцөг хэмжигчтэй
шугам ашиглан өнцгөө
тооцон зурах
Хот, хөдөөг ялгахын тулд
өнгөөр ялган будаж таних
тэмдэг зурах
Дугуй диаграммаа
байгуулсны дараа дүгнэлт
бичих

19. Бүсүүдийн хотжилтын түвшинг дугуй диаграммаар
дүрсэлнэ үү. (Хот, хөдөө тусад нь байгуулах)
№ Байршил Бүсийн нэр 2018 он Байршил Бүсийн нэр 2018 он
1
Хот
Баруун бүс 135,803
Хөдөө
Баруун бүс 273,176
2 Хангай бүс 245,062 Хангай бүс 359,291
3 Төвийн бүс 234,289 Төвийн бүс 279,149
4 Зүүн бүс 91,441 Зүүн бүс 128,893
Бүс тус бүрийг өөр өөр өнгөөр дүрслээрэй.

20. Хотод оршин сууж байгаа хүн амын хувь хэмжээ
Баруун
Хангайн
Төв
Зүүн
ХОТЖИЛТЫН ХУВЬ 2018 ОН

21. Хөдөөгийн тосгон, сууринд оршин сууж байгаа хүн ам
Баруун бүс
Хангайн бүс
Төвийн бүс
Зүүн бүс
ХӨДӨӨ СУУРИН ГАЗАР АМЬДАРЧ БАЙГАА ХҮН АМЫН
ЭЗЛЭХ ХУВЬ 2018 ОН

22. Монгол улсад хот суурингийн хөгжилтэй холбоотой хотжих
үзэгдэл хурдацтай явагдаж байна.
1.Хотод сууж буй хүн амын хувийн жин өсөх
2.100000 дээш хүн амтай хотын тоо, түүний улс орны
хэмжээнд эзлэх байр суурь нэмэгдэх
3.Томоохон хотыг тойрон дагуул хот, тосгон бий болох,
тэдгээр нь цаашдаа бие биетэйгээ нэгдэн нийлж нутаг
дэвсгэрийн хувьд нэгдмэл нэг хотожсон бүс бий болох
үзэгдлийг хотжилт гэдэг.

23. Гэрийн даалгавар
2018 оны аймгуудын мөн өөрийн орон нутгийн хүн амын
хэдэн хувь нь хот болон хөдөө тосгонд амьдарч байна вэ?
Дараах тоон мэдээлэл ашиглан дугуй диаграмм байгуулж
дүгнэлт гаргаж бичнэ үү.
Дүгнэлт гаргахдаа дараах асуултын дагуу хариулж бичнэ үү.
1. Хот, хөдөөгийн суурин хүн амын хэдэн хувь оршин сууж
байна вэ?
2. Хүн амын нягтшилаар хамгийн их ба бага аймгийг
дасгалын зурагт тэмдэглээрэй.
3. Хот, хөдөөгийн сууринд хамгийн их ба бага хүн оршин сууж
аймгийг дасгалын зурагт тэмдэглээрэй.

24. Хот, хөдөөгийн тосгон, сууринд оршин сууж байгаа хүн
амын тоо

26. Анхаарал хандуулсан та бүхэнд баярлалаа.