1. АЖИЛЛАГЧДАД ХУВЬЦАА ЭЗЭМШҮҮЛЭХ ХӨТӨЛБӨР
Т. Оюун-Эрдэнэ
Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль,
Компьютерийн Техник Менежментийн сургууль,
Хүний нөөцийн удирдлага, 3-р курс
Утас: 99824732. И-мэйл: oyuka_092163@yahoo.com
Удирдсан багш: Л. Цэрэнчимэд
Хураангуй
Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх хөтөлбөр гэдэг нь тухайн байгууллагын ажиллагчдад
компаний өмчийн тодорхой хэсгийг хувьцаагаар дамжуулан эзэмшүүлэх асуудал бөгөөд
үүн дээр үндэслэн ажиллагчдыг тогтвор суурьшилтай, бүтээмжтэй ажиллуулахад гол ач
холбогдол нь оршино. Гадаадын олон орнуудад уг асуудал сонгодог утгаараа хөгжиж
байгаа бөгөөд ихэнх компаниуд нь тус хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлж байгаа
билээ. Уг асуудал бүрэн биелэлээ олохын тулд холбогдох хууль тогтоомж болон хоёрдогч
зах зээлийн хууль эрхзүйн актуудтай нягт уялдах ёстой байдаг. Манай орны хувьд
ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх хөтөлбөр нь харьцангүй шинэ зүйл бөгөөд зарим нэг
хууль эрхзүйн актууд байхгүй болон иргэд уг хувьцааг бусад хувьцаанаас ялгаж ойлгохгүй
байгаа зэрэг асуудлаас шалтгаалан хэрэгжилтийн түвшин бага байгаа явдал
ажиглагдаж байна. Манай орны хувьд зах зээлийн эдийн засгийн системээр замнаж,
хоёрдогч зах зээлийг хөгжүүлэхэд эргэлт буцалтгүй орсон бол уг асуудлыг хэрэгжүүлэх
нь зайлшгүй юм. Иймд энэ асуудлыг монголд хэрэгжүүлэх боломж байгаа эсэх, түүний ач
холбогдлыг харуулахад миний энэхүү эрдэм шинжилгээний ажлын зорилго оршино.
Түлхүүр үг. Тогтвор суурьшил, хүний нөөц, итгэмжлэлийн сан, өмчлөл, хууль эрхзүй

2. Оршил
Юуны өмнө бид бүхэн ажилчдын эзэмшлийн хувьцааг бусад төрлийн хувьцаанаас ялгаж
үзэх хэрэгтэй юм. Ажилчдын хувьцааг зөвхөн ажиллагчид хоорондоо арилжаалах ёстой.
Үүнээс гадна тухайн байгууллагын ажиллагчид компаний хувьцааг бусад хувьцаа
эзэмшигчдээс олгох нөхцлийн хувьд харьцангүй хямд үнээр хөнгөлөлттэй худалдаж авдаг.
Мөн хувьцааг ажиллагчид эзэмшүүлснээр байгууллагын мөнгөн урсгал эрчимжиж, ашиг
орлого өсөж бизнесийн цар хүрээгээ тэлэх өргөн боломж нээгдэхээс гадна тухайн ажилтан
хэдий чинээ их хөдөлмөрлөнө, төдий чинээ хувьцаа эзэмшлийн хувь хэмжээ өсөж,
компанид өөрийн хүчин зүтгэл, бодит чадварыг шудрагаар үнэлүүлэх систем бүрэлдэн
тогтох учиртай. Мөн ажиллагчдын хувьд тэдний нийгмийн асуудал, ирээдүйн амьдралын
баталгаандр томоохон хувь нэмэр болох юм. Компани зөвхөн гадны хувьцаа эзэмшигчдэд
хувьцаагаа төвлөрүүлэх нь тухайн компанид ашиг орлогоо өсгөх л үндсэн үр дүнг үзүүлнэ.
Харин ажиллагчид хувьцаа эзэмшүүлэх хөтөлбөрийг хэрэгжүүлснээр ашиг орлого өсөн
нэмэгдэхээс гадна байгууллагын хамгийн чухал нөөц болох ажиллах хүчний чадвар
чадамж, хүчин зүтгэлийг бүрэн дайчлан ажиллуулж
хөдөлмөрийн бүтээмжийг
дээшлүүлэх, нөгөө талаар тухайн ажилтны бие хүний хувьд өсөж хөгжих боломжийг олгох
зэрэг давуу талтай юм.
Ажиллагчид хувьцаа эзэмшүүлэх хөтөлбөрийг хэрэгжүүлсний үр дүнд бий болох гол үнэт
зүйл бол байгууллагын зүрх болсон чадварлаг ажилчдыг тогтвор суурьшилтай, хамгийн
өндөр бүтээмжтэй ажиллуулах зорилго бүхий хүний нөөцийн бодлогын шинж чанартай
асуудал юм.
Уг асуудал монгол орны хувьд харьцангуй шинэ зүйл бөгөөд 1990-ээд оны дунд үеэс
судлагдаж эхэлсэн бөгөөд энэ чиглэлээр судлаачдын тоо харьцангуй цөөн байгаа билээ.
Бусад оронд сонгодог утгаараа хэрэгжиж байгаа байдал манай орны хувьд төдийлөн
ажиглагдахгүй байна. Үүнд нөлөөлж буй хамгийн гол хүчин зүйл нь энэ чиглэлийн
хүрээнд боловсруулагдсан хууль эрхзүйн актууд байхгүй байгаа, мөн иргэд уг хувьцааны
бусад хувьцаанаас ялгагдах ялгаа, давуу талыг нь төдийлэн сайн таньж мэдээгүй зэрэг
асуудлууд байгаа юм.
1. Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх хөтөлбөр, ò¿¿íèé àãóóëãà, ìºí ÷àíàð
Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх хөтөлбөр гэдэг нь çàõ çýýë õºãæñºí îðíóóäàä ажиллагчид
ажил олгогч компаний хувьцааг урт хугацаагаанд эзэмшүүлэх боломж олгодог, нарийн
төлөвлөгөөтэй, өргөн хүрээг хамарсан ойлголт юм. [1] Энэхүү хөтөлбөрийн мөн чанар нь
түүнийг хэрэгжүүлсний үр дүнд ажиллагчид, компани болон улс орны эдийн засгийн
хувьд бий болох ач холбогдлоор илэрхийлэгдэнэ. [1] Үүнд:
Ажиллагчдын хувьд:
- Мөнгөн орлого нэмэгдэнэ. (ноогдол ашиг авах, ханшийн зөрүүнээс ашиг олох гэх
мэт)
- Хөдөлмөрийн бүтээмж дээшлүүлэх ач холбогдолтой. (өмч эзэмшсэнээр
ажиллагчдын сэтгэлгээ өөрчлөгдөнө)

3. -
Хувьцаа эзэмшигчийн эрхийг эдэлнэ. (хуралд оролцох, санал өгөх, ногдол ашиг
авах, мэдээлэл авах)
-
Ирээдүйн амьдралыг баталгаатай болгох нэг эх үүсвэр болно.
- Сайн ажилладаг ажилчдыг урамшуулж, компанид хувьцаа эзэмших эрхээр шагнах
Компанийн хувьд:
- Компаний ирээдүйн өсөлтөд чухал үүрэг гүйцэтгэх ажиллагчдыг татаж ажиллуулах,
авч үлдэх, байгууллагадаа тогтвор суурьшилтай ажиллуулах
- Бүх ажиллагчдад өмчлөгчийн сэтгэлгээг бий болгох
- Өмчлөлийн тогтвортой бүтцийг бий болгох
- Хөрөнгийн төвлөрлийг багасгах
-
Үр ашигтай хөрөнгийн илүү өргөн хуваарилалт
-
Том, жижиг аль ч компанид хэрэгжүүлж болно.
-
Бизнесийг хүлээн авч эзэмших, эсвэл бүтцийн өөрчлөлт хийхэд тус дөхөм үзүүлж
чадна.
-
Ажиллагчид удирдлагын хоорондын харилцааг сайжруулж компанийн үйл
ажиллагааг дээшлүүлэх боломжтой.
-
Тухайн компани татварын хөнгөлөлт, урамшуулал эдлэх боломжтой.
-
Өмч хувьчлал, өрсөлдөөний дарамт, ажиллагчдын итгэл найдвар, горьдлого зэрэг
зах зээлийн эрэлт хэрэгцээнд хариу өгөх
Улс орны эзийн засгийн хувьд:
- Эдийн засгийн шинэчлэлтийг дэмжин, идэвхижүүлэхэд тусладаг
- Бизнесийн нэгжүүдэд нэгэн нийтлэг урамшуулал бий болгох
- Хоёрдогч зах зээлийн үйл ажиллагааг эрчимжүүлж, шинэ түвшинд гаргах
1.1 Ажиллагчид хувьцаа эзэмшүүлэх хөтөлбөрийн үндсэн бүтэц [2]:
 Итгэмжлэлийн сан байгуулна. Хууль тогтоомжоор хүлээн зөвшөөрөгдсөн энэхүү
сан ажиллагчдын өмнөөс хөрөнгө эзэмшинэ.
 Уг сангийн үйл ажиллагааг бичгээр үйлдсэн төлөвлөгөөгөөр зохицуулна.
 Ажилтан бүр итгэмжлэлийн санд өөрийн данстай байна.
- Цалинд тэнцүүлсэн хэмжээгээр дансанд хандив оруулна.
- Ажилтан хувьцаа худалдаж авсан тохиолдолд компани нэмэлт хувьцаа өгнө.
 Итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч ажиллагчдын өмнөөс хөрөнгийг удирдана. Ажиллагсад
өөрийн дансанд байгаа хувьцаагаар санал өгөх эрхийг итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчид
олгоно.

4. 1.2Өмчлөл+ Оролцоо [2]
Ажиллагсад өөрсдийн ажилтай нь холбоотой асуудлаар шийдвэр гаргах явцад тогтмол
оролцож, хувь нэмэр оруулах хүсэлт тавих, оруулсан хувь нэмэрт нь анхаарал тавих,
ажиллагчдыг мэдээлэл, нөөц, ур чадвараар хангаж, аль болох олон шийдвэр өөрсдөөр нь
гаргуулах зэрэг ажиллагчдыг оролцуулах үр дүнтэй “оролцогчийн сэтгэлгээ”-г бий
болгодог. Компанийн өмчлөлийг ажиллагчдын оролцоотой хослуулбал статистикийн
хувьд компанийн үйл ажиллагаанд хамгийн их ахиц гаргадгийг янз бүрийн судалгаа
тогтмол харуулж байна. Зөвхөн өмчлөл эсвэл оролцоо дангаараа хангалтгүй юм.
Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлвэл санхүүгийн сонирхол цаашид дэвших эрмэлзлэл бий
болно. Энэ бол удирдлагын сорилт, мөн өрсөлдөх давуу талыг ашиглах тодорхой боломж
юм. Үүнтэй уялдуулан зохион байгуулалтын шинэ уялдаа холбоог бий болгох хэрэгтэй
юм. Үүнийг бий болгохын тулд доорх зүйлсийг хооронд нь баланслах хэрэгтэй болдог.
•
Эрсдэл
•
Шагнал
•
Эрх мэдэл
•
Үүрэг хариуцлага
•
Эрх мэдэл
• Бие даасан байдал
Зураг 2. Зохион байгуулалтын уялдаа холбоо, балансжуулалт
1.3 FC- VC аргачлалд ESOP-ийн хэрэглээ
Аливаа байгууллагын урт хугацаанд өрсөлдөх чадвартайгаар оршин тогтнохын нэг
шалтгаан нь тухайн байгууллага зардлыг оновчтой түвшинд барьж ашиг орлогыг өндөр
түвшинд хүргэхийг эрмэлзэх зорилгын биелэлт байдаг. Энэ утгаараа байгууллагын
тогтмол зардлыг хувьсах зардалд шилжүүлэх нь хамгийн тохиромжтой хувилбар байдаг.
Үүнийг хэрэгжүүлэх арга замын нэг нь “Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх ” асуудал
байдаг.
1.4 Сангийн санхүүжилтын аргууд [3]
1
2
3
4
Бэлэн мөнгөөр санхүүжүүлэх
Үнэт цаас гаргах замаар санхүүжүүлэх
Компаний баталгаагаар банкнаас зээл авч санхүүжүүлэх
Ажиллагчид өөрийн эх үүсвэрээр сангийн хөрөнгийг бүрдүүлэх
Бэлэн мөнгөөр санхүүжүүлэх
- Хувьцаат компани 1 сая долларын үнэлгээтэй гэж үзье.
- Компани нь ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх сан байгуулж, түүнд 100,000
долларын бэлэн мөнгөний төлбөр хийнэ.
- Энэ төлбөрийг компаний татвар ногдуулах орлогоос хасна.

5. -
АХЭС энэ бэлэн мөнгөөр компаний хувьцааг өнөөгийн өмчлөгчдөөс худалдан авна.
Худалдаж авсан хувьцааг цалингийн хэмжээг суурь болгон ажиллагчдын дансанд
хуваарилна.
Үнэт цаас гаргах замаар санхүүжүүлэх
- Хувьцаат компани 1 сая долларын үнэлгээтэй гэж үзье.
- Хувьцаат компани нь АХЭС-г байгуулж 100,000 долларын үнэлгээтэй хувьцааг
шинээр гаргаж санд байрлуулна.
- Эдгээр хувьцааг цалингийн хэмжээг суурь болгон ажиллагчдын дансанд
хуваарилна.
- Хувьцааны үнийн дүнг компаний татвар ноогдуулах орлогоос хасна.
Компаний баталгаагаар банкнаас зээл авч санхүүжүүлэх
- ХК нь АХЭС байгуулж, энэ сан компаний баталгаагаар зээл авна.
- АХЭС энэ зээлийн хөрөнгөөр санд хувьцааг төвлөрүүлж түүнийгээ ажиллагчиддаа
хуваарилна.
- Мөн банк шууд зээл олгож болох бөгөөд компани энэ зээлийн хөрөнгийг АХЭС-д
дамжуулан зээлдүүлнэ.
2. Гадаад орнуудад “Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх хөтөлбөр”-ийн хэрэгжилт
Зах зээл хөгжсөн орнуудад ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх хөтөлбөрийн агуулга гол
шинж чанарын хураангуйг хүснэгтийн болон матрицийн аргаар шинжлэв.
[хүснэгт1,2,3,4] Үүсч хөгжиж ирсэн түүхэн он жилүүдийн хугацаанд энэхүү үйл
ажиллагаа сонгодог утгаа алдалгүй улам бүр шинэчлэгдэн сайжирч байгаа нь
судалгааны явцаас ажиглагдаж байна. АНУ-ын 15 мянган компаний ажиллагсад ямар
нэг хэлбэрээр хувьцаа эзэмшдэг бөгөөд ихэнх хувилбар нь “Ажиллагчдад хувьцаа
эзэмшүүлэх сан”/ итгэмжлэлийн сан/ байдаг. Мөн олон оронд ажиллагчдын хувьцаа
эзэмшүүлэх үйл ажиллагааг дэмжсэн тодорхой хуулиуд байдаг бөгөөд сүүлийн 20
гаруй жилд уг үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэгч компаний тоо сая саяар нэмэгдсээр байгаа
билээ. [ 4 ]

6. Зураг 1. Ажиллагчдад хувьцаа эзэмших хөтөлбөрийг
хэрэгжүүлэгч АНУ-ын компаниуд
2.1 Улс орнууд АХЭС- г дэмжиж буй байдал [4-10]
Улс
АНУ
Дэмжиж буй хэлбэр







Нэгдсэн
Вант Улс






Орос

Компаний төлбөрийг татвараас чөлөөлөх
Ажиллагчдын нийт цалингийн 25 хүртэл хувь
Ажиллагчдад ноогдуулах татварыг тухайн сан хөрөнгө хуваарилах
хүртэл хойшлуулах
Зээл авсан Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх санд хийх төлбөр илүү
өндөр хязгаартай
Дараа нь Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх сангийн үндсэн төлбөрийг
татвараас чөлөөлөх
Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх сангийн хувьцаанд олгох ноогдол
ашгийг татвараас чөлөөлөх
Хувьцаа эзэмшигчдийн Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх санд
худалдаж буй хувьцааны борлуулалтанд ноогдуулах татварыг
хойшлуулах
Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх санг санхүүжүүлэх механизмыг
батлах
Компаний төлбөрийг татвараас чөлөөлөх
Ажиллагчдын хувьцааны хадгаламжийн хөтөлбөрийг урамшуулах
Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх санд хувьцаа худалдаж буй хувьцаа
эзэмшигчдэд ноогдуулах татварыг хойшлуулах
Хувьчлалд оролцож буй ажиллагчдад хөнгөлөлт үзүүлэх
Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх сангийн хувьчлалаар дотоодын
автобусны олон компанийг хувьчилсан
Ваучерийн хувьчлалд явуулах 2 үндсэн хэлбэр:
- 1,25%-ийг үнэгүй, 10%-ийг хөнгөлөлттэй, 5%-ийг
удирдлагад, 55%-ийг тасалбарын дуудлага худалдаанд
оруулж 2,51%-ийг ажиллагчдад, 29%-ийг тасалбарын
дуудлага худалдаанд оруулж, 20%-ийг стратегийн хөрөнгө
оруулагчдад

7. 



Чили
10000 дунд , том үйлдвэрийн 66 гаруй хувийг хувьчилсны үр дүнд
ажиллагчид хувьцааны дийлэнх хэсгийг эзэмших болсон.
Жижиг хувьчлалын үнэ хаялцуулах худалдаанд ажиллагчид 30%-ийг
худалдан авах давуу эрх олгосон
Ихэнх тохиолдолд ажилчид ялсан
Хэтэрхий нүсэр дотоод хяналттай холбоотой асуудал, өмчийн эрхийг
хамгаалах явдал хангалтгүй.



Египет
Словен
Ямайка
Унгар
Польш
Ажиллагчдын хувьцааны 5-10%-д хөнгөлөлт үзүүлсэн
Ажиллагчид хувьцаа худалдан авахад ажилгүйдлийн тэтгэмжийн 50
хүртэл хувийг зээлэх боломж олгосон
Компани ажиллагчдыг алдагдалд оруулахгүй байхын тулд
ажилгүйдлийн тэтгэмжийн төлбөрийг баталгаажуулсан
Хувьцаа эзэмшигч ажиллагчдын холбоог байгуулсан / ХЭАХ/
ХЭАХ-ны урамшууллын төлбөрийг татвараас чөлөөлсөн
Төрийн өмчийн аж ахуй нэгжийн хөрөнгийг холдинг компанид
шилжүүлсэн
 Ажиллагчдад урт хугацаанд хөнгөлөлттэй нөхцлөөр зарж
борлуулсан
 20% нь үнэгүй хувьцаа, 20%-ийг хөрөнгө оруулалтын санд, 10%-ийг
үндэсний хөрөнгө оруулалтын санд, 40%-ийг ажиллагчдад эсвэл
олон нийтэд зарж борлуулсан
 Хувьцаа авах ажилчдад үзүүлэх төрөл бүрийн татварын
урамшуулал
 Корпорацид үзүүлэх татварын хөнгөлөлт
 Зээлдүүлэгчид үзүүлэх урамшуулал
 Бага хүүтэй 15 жилийн хугацаатай зээл
 Хөрөнгийн үнийг үндэслэн 2%, 15% эсвэл 25%-ийн урьдчилсан
төлбөр. Төлбөрийн 20 хүртэл хувийг аж ахуй нэгжийн албан
татвараас чөлөөлөх
 Том компаниудад ажиллагчдын эзэмших хувьцаанд 20%-ийн
хязгаар тогтоох, хувьцаанд 50%-ийн хөнгөлөлт үзүүлэх
 Татан буугдах компанийг ажиллагчдад нь хувьчлан авах . Энэ бол
хувьчлалын хамгийн түгээмэл арга байсан.
Хүснэгт 1. Улс орнууд АХЭС- г дэмжиж буй байдал



Үүний зэрэгцээ тухайн улс орон бүрийн ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэхтэй холбогдсон
үйл ажиллагааны гол чухал гэсэн үзүүлэлтүүдийг матрицын шинжилгээнд ашиглаж,
тухайн улс орон хэр хэмжээний далайцтайгаар үйл ажиллагааг явуулж байгааг, мөн
нийтлэг хэрэгжүүлж байгаа үйл ажиллагааг өөрийн оронд хэрэгжүүлэх боломжтой эсэхийг
тодорхойлохыг зорьсон болно. Мэдээж улс орон бүр өөрийн онцлогт тохируулан
боловсруулсан гэдгийг анхаарч үзэх нь зүйтэй юм.

8. №
Бодлого
Улс орон
Ажилчдад
хувьцаа
эзэмшүүлэх
хөтөлбөрийг
хуулиар
хуульчилсан
эсэх
Төрийн зүгээс
урамшуулах
бодлого / татварын
хөнгөлөлт,
чөлөөлөлт/
комп
ани

Хөтөлбөр,
журам
боловсруу
лсан эсэх
Төрийн
өмчийн
хувьчлалд
“esop ”-ийг
ашигласан
эсэх
1
Австрали

ажил
тан

зээл
дэгч
-

-
2
Болив


-
-


3
Канада





-
4
Чили
-


-

-
5
Хятад



-

-
6
Египет
-




-
7


-
-


8
Эль
сальвадор
Франц


-
-

-
9
Унгар

-
-
-

-
10 Энэтхэг






11 Ирланд



-


12 Ямайк





-
13 Польш


-
-

-
14 ОХУ



-

-
15 Словен


-
-


16 Испани






17 Тринидад ба
-

-
-

-

9. Тобаго
18 Нэгдсэн вант
улс
19 АНУ












Хүснэгт 2. Улс орны харьцуулсан матриц 1
№
Бодлого
Итгэм
жлэли
йн сан
бий
эсэх
Ажилчдад хувьцаа
эзэмшүүлэх хэлбэр
Хямдр
алтай
үнээр
Үнэ Эрхий
гүй н
бичиг
Ажилчдад хувьцаа
олгох хэлбэр
Урам
шуула
х
Цалинг
суурь
болгож
Тэгш
хэмжээ
тэй
Гүйц
этгэл
1
Улс орон
Австрали
-

-
-
-

-

2
Болив
-

-

-
-
-

3
Канада
-




-
-

4
Чили


-
-
-

-
-
5
Хятад


-


-


6
Египет
-

-



-

7
-


-


-
-
8
Эль
сальвадор
Франц



-



-
9
Унгар
-
-
-



-
-
10
Энэтхэг






-

11
Ирланд


-
-



-
12
Ямайк
-

-



-

13
Польш




-

-

14
ОХУ






-
-

10. 15
Словен

-
16
Испани

17
Тринидад
ба Тобаго
 Нэгдсэн
1 вант улс
19
-

-



-
-


-
-










-
-


АНУ
-


-





-

Хүснэгт 3. Улс орны харьцуулсан матриц 2
№
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Бодлого
Улс орон
Австрали
Болив
Канада
Чили
Хятад
Египет
Эль сальвадор
Франц
Унгар
Энэтхэг
Ирланд
Ямайк
Польш
ОХУ
Словен
Испани
Тринидад ба
Тобаго
Нэгдсэн вант улс
АНУ
Ажиллагчид
хоорондоо
хувьцааг
арилжих боломж











Менежерүүдэд
Ажилтны хувьцаа
худалдан авах
эзэмших
хязгаарлалт тавих хязгаарлалт


-


Хүснэгт 4. Улс орны харьцуулсан матриц 3




-

11. Дээрх матриц шинжилгээнээс харахад ихэнх улс орнуудад “ Ажиллагчдад хувьцаа
эзэмшүүлэх хөтөлбөр”-ийг зохицуулж, дэмжсэн хууль эрхзүйн актуудтай байдаг байна.
Төрийн зүгээс хувьцаа эзэмшигч ажилтан болоод ажил олгогч тухайн компани мөн
түүнчлэн тэдэнд уг хувьцааг эзэмшүүлэхэд хөрөнгө оруулалт хийсэн зээлдүүлэгч нарт
хүртэл татварын олон төрлийн хөнгөлөлт, урамшууллыг тогтоож өгсөн байдаг. Ихэнх улс
орон энэхүү хөтөлбөрийг “Итгэмжлэлийн сан”-г байгуулж хэрэгжүүлсэн байх бөгөөд
ажиллагчдад хувьцаа худалдахаас эхлээд олгох хүртэлх бүхий л үйл ажиллагаа
ажилтнуудад чиглэж чадсан байх бөгөөд ажиллагчид хоорондоо хувьцааны арилжааг хийж
ханшны зөрүүнээс ашиг олох боломжийг бүрэн бүрдүүлж өгсөн. Гэвч зарим цөөн тооны
улсад ажиллагчдын хувьцаа эзэмшилтэд хязгаарлалт тогтоож нийт хувьцааны таваас дээш
хувийг нэг ажилтан эзэмшихийг хориглосон заалт болон удирдах түвшний ажилтнуудад
хувьцаа олгохгүй байх зэрэг заалтуудыг оруулсан байдаг байна
3. Монголд “Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх хөтөлбөр”-ийн хэрэгжилт , түүний
онцлог
Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх асуудал нь манай орны хувьд харьцангуй шинэ зүйл
юм. Энэ чиглэлээр судалгаа явуулдаг цөөн тооны судлаачид байдаг бөгөөд зарим
компаниуд өөрсдийн байгууллага дээр нэвтрүүлэхээр ажиллаж байгаа. Гэвч гадаадын
орнуудад хэрэгжиж байгаа шиг сонгодог утгаар нь нэвтрүүлэн ажиллаж байгаа компаниуд
цөөн тооны байна. Хэрэгжилтийн түвшин бага байгаад нөлөө үзүүлж байгаа дараах хэдэн
хүчин зүйл байна.
 Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэхтэй холбогдсон хууль эрхзүйн актууд байхгүй
 Үүнээс шалтгаалсан компаний удирдлагын болгоомжлол
 Иргэд уг хувьцааны талаарх мэдээлэл хомс
Эдгээрээс хамгийн их нөлөө үзүүлж байгаа үзүүлэлтийг дараах диаграмаас тодорхой харж
болно
хууль эрхз?йн
акт
компаний
болгоомжлол
мэдээлэл хомс
Зураг 2. Хэрэгжилтэнд нөлөөлж буй хүчин зүйлс
Үүнээс харахад хууль эрхзүйн акт гол саад бэрхшээл болж байгаа тул энэ үзүүлэлт дээр
анхаарлаа хандуулах шаардлагатайг нотолж байна.
3.1 Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй компаний судалгаа

12. Одоогийн байдлаар дараах компаниуд үйл ажиллагаандаа ажилчиддаа хувьцаа эзэмшүүлэх
асуудлыг тусгасан байна. Тэдгээрийг уг үйл ажиллагааны хэрэгжилтийн байдлаар нь
томьёолон тусгалаа.
№
1
2
3
4
5
Компаний нэр
Хас групп
Зоос банк
Монинжбар ХК
Хэрэгжиж буй байдал
Байгууллагын нийт ажиллагчдын 43% хамрагдсан
Зөвхөн удирдлагын зарим ажиллагчид хамрагдсан
Зөвхөн удирдлагын зарим ажиллагчид хамрагдсан,
судалгааны түвшинд
Голомт банк
Судалгааны түвшинд
Мсs – Спирт бал бурам
Судалгааны түвшинд
Хүснэгт 5. Компаниудын харьцуулсан судалгаа
Эдгээр 5 байгууллага нь монголын топ аж ахуй нэгжүүд байх ба эдгээрээс 3 нь банк
санхүүгийн байгууллагын статустай байна. Бусад байгууллагуудаас харьцангуй өндөр
түвшинд хүргэж чадсан ХАС банкны жишээн дээр дараах судалгааг хийж хүрсэн үр дүн,
ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлж эхэлснээр ажиллагчид тогтвор суурьшилтай ажиллаж
чадаж байгаа эсэхийг тодруулахыг зорилоо.
Хас групп нь дараах шаардлагыг хангасан ажиллагчдад хувьцаа эзэмших эрх олгодог.
Үүнд:
- Тухайн байгууллагад 1-2 жил ажилласан байх
- Ажлын гүйцэтгэлийн түвшин өндөр байх /60%-иас дээш/
Хувьцаагаа хөнгөлөлттэй үнээр ажиллагчдад эзэмшүүлдэг бөгөөд албан тушаалын
зэрэглэлээс шалтгаалан эзэмшүүлэх тоо хэмжээг өөр өөрөөр тогтоосон байна.
2003 он
2004 он
2005 он
2006 он
Хөнгөлөлтийн хувь 90%
70%
50%
100%
хэмжээ
Хувьцаа
11
242
эзэмшигчдийн тоо
Хүснэгт 6. Хувьцаа эзэмшүүлэх үйл явц
2007 он
100%
548
Зэрэглэл 1
Зэрэглэл 2
Зэрэглэл 3
Зэрэглэл 4
Зэрэглэл 5
100ш
300ш
400ш
500ш
1000ш
Хүснэгт 7. Албан тушаалын зэрэглэлд оногдох хувьцааны хэмжээ
Нийт ажиллагчдын 50% нь хувьцаа эзэмшдэг бөгөөд компаний нийт хувьцааны 12%-ийг
эзэмшиж байгаа. Хөнгөлөлттэй үнээр авсан хувьцааны өртгийг мөнгөн төлбөрөөр биш
хөдөлмөрөөр тооцож суутгадаг. Хөнгөлөлттэй үнээр хувьцаа эзэмшигч болсон тохиолдолд
3 жил тогтвор суурьшилтай ажиллах гэрээ байгуулдаг. Анх ажиллагчид хувьцаа

13. эзэмшүүлэх хөтөлбөрийн хүрээнд итгэмжлэлийн санд 11,000,000$ -ийн хөрөнгө оруулалт
хийсэн бөгөөд үйл ажиллагаа явуулж эхэлснээс 5 жилийн хугацаанд 635.000.000$ болж
157%-иар өсгөж чадсан байна.
Хас банкны ажиллагчдаас уг үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж байгаатай холбогдуулан үр дүн
нь хэр өгөөж өгч байгааг судалсан болно.
Асуулт
Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх үйл
ажиллагаанд
хамрагдсанаар
таны
орлогод өөрчлөлт орсон уу?
Тийм
Үгүй
Графикаар
80
60
67%
33%
40
асуулт1
20
0
тийм
Таны өмнөх үеийн ойлголт уг үйл
ажиллагаа
хэрэгжүүлсний
дараа
эерэгээр өөрчлөгдсөн үү?
үгүй
80
60
75%
25%
40
асуулт2
20
0
тийм
Та ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх
асуудлыг зөв зүйтэй зүйл гэж үздэг үү?
үгүй
100
80
60
94%
16%
асуулт 3
40
20
0
тийм
үгүй
Хүснэгт 8. Хас банкны жишээн дээрх судалгааны үр дүн
4. Монгол улсад “Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх хөтөлбөр”-ийг сайжруулах
санал, зөвлөмж
Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж эхлэхэд дараах хэдэн зүйлийг
анхааралдаа авах хэрэгтэй.
Санал 1. Улс төр хууль эрхзүйн хүрээнд:
-
 Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх сангийн эрхзүйн орчныг бүрдүүлэх
Монгол улсын компаний тухай хуультай уялдаа холбоотой байх
Бүх ажилчид хамрагдсан, эсвэл хэсэгчлэн хамрагдсан сан байгуулах эрхзүйн
орчныг бүрдүүлэх

14.  Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх сангийн үйл ажиллагааг зохицуулах дүрэм
боловсруулах
- Хувьцааг хуваарилах
- Бүртгэл хөтлөх, мэдээллийг нээлттэй болгох
- Санал өгөх, төлөөлөх эрх
- Ажиллагчид хувьцааг зарж борлуулах журам гэх зэргийг тусгах
 Итгэмжлэл хүлээх хариуцлага, хувьцаа эзэмшигчдийн эрхийг хамгаалах
Санал2. Татварын хөнгөлөлт,урамшууллын хүрээнд
 Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх сангийн төлбөрийг аж ахуй нэгжийн татвараас
чөлөөлөх
- Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх санд хийх төлбөрийн хэмжээгээр
татварыг хөнгөлөх
- Хувьцааг олгох, эсвэл хувьцааг худалдах үнийг хөнгөлөхөд үйлчилнэ.

Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх сангийн орлогыг хуваарилах хүртэл
ажиллагчдыг татвараас чөлөөлөх
 Хувьцааг эзэмших опционы хувьд энэ эрхийг хэрэгжүүлэх хүртэл татвар
ноогдуулахгүй байх.
 Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх сангийн хувьцаанд төлсөн ногдол ашгийг
татвараас чөлөөлөх
 Ажиллагчдын компаний хувьцааг эзэмшиж буй хувь хэмжээг үндэслэн аж ахуй
нэгжийн орлогын албан татварыг хөнгөлөх
Санал 3. Зээлийн дэмжлэгийн хүрээнд
 Ивээн тэтгэж буй корпорацуудад Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх сангийн
зээлийн баталгаа гаргахыг зөвшөөрөх
 Хувьцаа худалдан авахад ажиллагчдад зээлийг хүртээмжтэй болгож буй
компаниудыг татвараас чөлөөлөх
 Банкуудын хувьд Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх сан, эсвэл ажиллагчдын бусад
итгэмжлэлийн сангуудад олгосон зээлийн хүүгийн орлогод ногдуулах татварыг
хөнгөлөх
 Ажиллагчдын эзэмшилтэй компаниудад хамгийн бага урьдчилсан төлбөр хийж
төрийн өмчийн аж ахуй нэгжийг урт хугацаанд түрээслэхийг зөвшөөрөх
 Аижллагчдын хувьцаа худалдан авах зээлийг буцааж төлөх хугацааг сунгах
 Ажиллагчдад хувьчлалаар хувьцаатай болох зээлийн барьцаа болгож засгийн
газрын тэтгэвэр, эсвэл ажилгүйдлийн тэтгэмжийг ашиглах боломж олгох
 Ажиллагчдын хувьцаа худалдан авах зээлд хөнгөлөлттэй хүүгийн хувь хэмжээ
тогтоох
Санал 4. Аж ахуй нэгжийн түвшинд:

15.  Эрхзүйн стандарт, үйл ажиллагааны удирдамж бий болгох
Үндсэндээ бүх орон тооны ажиллагчдыг хамарсан Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх сан
байгуулах хэрэгтэй. Гэхдээ эхний ээлжинд удирдах албан тушаалтан гэх зэргээр албан
тушаалын эрэмбийн дараалал хувьцааг эзэмшүүлэх нь оновчтой байдаг. Сайн ажиллагчдыг
урамшуулах мөн мотиваци өгөх зорилгоор тодорхой тооны хувьцааг эзэмшүүлэх нь
удирдлагын сонгодог арга барил болох юм. Удирдлагаас хэрэгжүүлэх хөтөлбөр ( хувьцаа
эзэмших эрх, тодорхой тоо хэмжээтэй хувьцаа олгох гэх мэт)
 Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх санг удирдах итгэмжлэлийн сангийн стандарт
бий болгох
Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх сан ажиллагчдын эрх ашгийг чанд хангаж ажиллах
нөхцлийг бүрдүүлэх нь чухал юм. Үүний нэг чухал зүйл нь “итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч”
юм. Уг итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч нь гадны байгууллага (тухайлбал, банк эсвэл
итгэмжлэлийн компани) эсвэл тухайн компаний хүмүүс байж болно. Бие даасан эсвэл
бусад ( компаний ТУЗ)-ын удирдлага доор ажиллаж болно. Итгэмжлэлийн хатуу
стандартын дагуу Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх сангийн эзэмшиж буй хөрөнгийн
захиран зарцуулалтыг хянах үүрэг хүлээдэг.
 Хувийн компанид үнэлгээ хийх стандарт боловсруулах
 Компаний удирдах журам бий болгох, цөөн хувийг эзэмшиж байгаа хувьцаа
эзэмшигчдийг хамгаалах
 Ажиллагчдын өөрсдийн татварын өмнөх орлогоор АХЭС-аас хувьцаа худалдаж
авах боломж олгох
 Итгэмжлэлийн санд урт хугацаа (ерөнхийдөө 3-5 жил) –нд хадгалагдаж буй
ажиллагчдын хувьцааны хуваарилалтанд ноогдуулах татварын хувь хэмжээг
бууруулах
 Стратегийн хөрөнгө оруулагчдад үнэ хаялцуулан худалдахын өмнө ажиллагчдад
хувьцааг хөрөнгийн үнэ буюу дансны үнээр худалдан авахыг зөвшөөрөх
Дүгнэлт
Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх хөтөлбөр нь манай орны хувьд хөгжлийнхөө эхэн
шатанд явж байна гэж хэлж болно. Энэ асуудал нь дээрх судлагдсан байдлаас харахад
ихээхэн ач холбогдолтой гэдэг нь харагдаж байна. Аливаа улс орны хөгжил цэцэглэлтийн
гол цөм нь аж ахуй нэгж байгууллагын хөгжил дэвшлээс шууд хамааралтай байдаг.
Байгууллагыг амжилтанд хөтлөх нэг жим бол “Ажилчдад хувьцаа эзэмшүүлэх
хөтөлбөрийг ” хэрэгжүүлэх асуудал юм. Бизнесийн байгууллагын амжилт нь тэнд
ажиллаж буй хүмүүсийн мэдлэг чадвар, хөгжил болон тогтвор суурьшил зэргээс голлон
шалтгаалдаг нь нэгэнт нотлогджээ. Тохирсон хүнийг тохирсон албан тушаалд нь олж
ажиллуулах нь энэхүү амжилтын үндэс болдог байна.
Тиймээс ч зарим судлаачид
“ Тухайн компанийг түүний ажилчдаар дүгнэдэг” гэж үзсэн байна Байгууллагын хөдөлгөгч
хүч болсон ажиллагчдадаа компаний өмчийн тодорхой хэсгийг эзэмшүүлснээр
ажиллагчдад тухайн компаний эзний сэтгэлгээ аяндаа төлөвшиж үүнийг даган
хөдөлмөрийн бүтээмж дээшлэх гол үндэс суурь болж өгөх учиртай юм. Нөгөөтэйгүүр

16. манай орон 1990 оноос Ардчиллын зам мөрт эргэлт буцалтгүй орж, зах зээлийн эдийн
засгийн системийн тусламжтайгаар хөгжлийнхөө баганыг босгосон учраас “Ажилчдад
хувьцаа эзэмшүүлэх асуудал” биелэлээ олох нь гарцаагүй юм. Мэдээж уг асуудал бодит
биелэлээ олж, сонгодог утгаараа хэрэгжихэд Монголчууд биднээс их зүйлийг шаардана,
тэр бүрийд бид гадаад орны туршлагыг сайтар судалж өөрийн орны хөрсөнд тохируулан
буулгах, илүү оновчтой ямар шийдэл байж болохыг бодлогын чанартай боловсруулан
хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Одоогийн байдлаар энэхүү асуудлын мөн чанарыг ойлгосон
зарим нэг компаниуд болон хоёрдогч зах зээлийн төлөөлөл болох Монголын Хөрөнгийн
Биржээс энэ асуудалд анхаарал хандуулж байгаа нь талархууштай байна. Хамгийн чухал
нь “Ажиллагчдад хувьцаа эзэмшүүлэх хөтөлбөр”-ийн хэрэгжилтийн түвшин бага байхад
нөлөөлж буй хууль эрхзүйн актуудыг нарийн чанд боловсруулж, хоёрдогч зах зээлийн
хамгийн гол бүтээгдэхүүн болох хувьцаа тэр тусмаа ажиллагчдад эзэмшүүлж буй
хувьцааны талаарх мэдээллийг иргэдэд хүртээмжтэй болгох зэрэг асуудлуудыг нэн
тэргүүний зорилгоо болгох ажиллах хэрэгтэй байна.
Ашигласан ном, хэвлэл, âåá ñàéò
1. Corey Rosen, Karen M. Young Understanding Employee Ownership. 2003 он 15-32х
2. Corey Rosen, Jonh case, Martin Staubus.Equity Employee Ownership is good for
business. 2005 он 21-26 х
3. Монголын Хөрөнгийн Бирж, сэтгүүл. 2004 он 9-12 х.
4. www.nceoglobal.org
5. www.proshare.org/esop
6. www.esopdirect.com
7. www.esop-canada.com
8. www.esopcanada.org
9. www.mse.mn
10. www. Aeoa.org
11. Sourse Journey R. Gates and Jamal Saghir, “ESOPS objectives, Design Options and
international Experience”
Зохиогчийн тухай. Тогоогийн Оюун-Эрдэнэ. Орхон аймгийн Баян-Өндөр сумын “Баян-Өндөр
цогцолбор” сургуулийг төгссөн. Одоо Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургуулийн Компьютерийн Техник
Менежментийн сургуульд Хүний нөөцийн удирдлага мэргэжлээр 3 дахь жилдээ суралцаж байна. Удирдсан
багш Л. Цэрэнчимэд. Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууллийн Компьютерийн Техник Менежментийн
сургуулийн Төрийн захиргаа, Хүний нөөцийн тэнхимын багш, магистр