1. ТЭЭВЭР ЗУУЧЛАЛЫН САЛБАРТ ТӨР БА ХУВИЙН ХЭВШЛИЙН
ТҮНШЛЭЛИЙГ ХӨГЖҮҮЛЭХ НЬ
Удирдсан багш: Доктор Ж.Ганчимэг
Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль,
Компьютерийн Техник Менежментийн сургууль,
Хүний нөөцийн удирдлага, 3-р дамжаа Б.Цэцэндулам
Маркетингийн удирдлага, 3-р дамжаа Д.Баярсайхан
Хураангуй
Өнөөдөр Монгол улсад тээвэр зуучлалын салбарт төрийн зохицуулалт сул
байгаагаас энэ салбараас олж болох хөрөнгө оруулалтуудыг алдсаар байна. Төрөөс
энэ асуудлыг шийдэх дорвитой үйл ажиллагаа явуулахгүй бол зах зээлээс шахагдах
аюул нүүрлээд байна. Олон улсын тээвэр зуучийн төвийг эс тооцвол тээвэр
зуучлалын байгууллагууд нь 100% хувийн өмчийн байгууллагууд байна. Тээвэр
зуучлалын байгууллагуудын нийт хүчин чадлын дэлгэрэнгүй судалгаанаас
(Ж.Ганчимэг, 2008) үзвэл одоогийн тээвэр зуучлалын үйлчилгээ нь орон зайн хувьд
болон зохион байгуулалт үйлчилгээний төрөлжилт, өсөн нэмэгдэх боломжоор маш
хязгаарлагдмал байна. Тухайлбал Монгол улсад тээвэр зуучлалын үйлчилгээ
үзүүлэхээр нийт 106 аж ахуй нэгж зөвшөөрөл авснаас одоогоор 20 гаруй нь
идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь үүний тод илрэл юм. Тиймээс тээвэр
зуучлалыг салбарт төр ба хувийн хэвшлийн түншлэлийг хөгжүүлэх шаардлага
тулгараад байна.
Энэ сэдвийн хүрээнд ТХХТ-ийн хэлбэрээр хөрөнгө оруулах асуудлыг хөндөж байгаа
нь шууд утгаараа үндэсний хэмжээний эсвэл бүсийн хэмжээний томоохон тээвэр
логистикийн үйлчилгээний талаар ярьж байгаа юм. Манай улсад тээвэр логистик
үйлчилгээний төвлөрсөн байгууламж бий болгосон туршлага одоогоор байхгүй тул
хөгжүүлэх олон үзэл баримтлал байж болно.
Түлхүүр үг
Тээвэрлэлт, түнш, эрсдэл, хуваарилалт, логистик, чингэлэг, тээвэр
Оршил
Өнөөдөр өндөр хөгжилтэй болон хөгжиж буй орнуудад төрийн ачааллыг бууруулах,
хөрөнгө оруулалтын үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх, санхүүжилтийн эх үүсвэрийг
нэмэгдүүлэх зэрэг зорилгоор төр ба хувийн хэвшлийн түншлэл (ТХХТ) буюу
институци хоорондын зохицуулалтаар бий болгосон холимог бүтэц бүхий хамтын
ажиллагааны хэлбэрийг сонгон хэрэглэх нь түгээмэл болсон байна. Үүний дотроос
дэд бүтцийн салбарт ТХХТ-ийг өргөн хэрэглэж байна.
Монгол улсын хувьд Засгийн Газрын үйл ажиллагаа, санхүүжилтийн төлөвлөгөөнд
2008-2012 оны хүрээнд хийгдэх нийт хөрөнгө оруулалтын 35 хувийг хувийн хөрөнгө
оруулалт байхаар шийдвэрлэсэн (С.Баярцогт, 2008), мөн Улсын Их Хурлын дэргэд
төр ба хувийн хэвшлийн асуудал хариуцсан түр хороог (УИХ, 2008) байгуулан
ажиллаж байгаа нь төрийн зүгээс ТХХТ-ийг дэмжихэд онцгой анхаарал хандуулж
буйг илэрхийлж байна.

2. Төр ба хувийн хэвшлийн түншлэлийн төрөл, эрсдэлийн хуваарилалт
ÓÈÕ-ä ÒÕÕÒ-èéí àñóóäëààð ò¿ð õîðîî áàéãóóëàãäàí òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãî, ýðõ ç¿éí
îð÷èíã áèé áîëãîõ ÷èãëýëýýð ýð÷èìòýé àæèëëàæ áàéãààãèéí çýðýãöýý, Çàñãèéí ãàçàðò
øèíýýð áàéãóóëàãäñàí ¯íäýñíèé õºãæèë, øèíýòãýëèéí õîðîîíû àæèë ¿¿ðãèéí õóâààðüò íü Òºð
õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëûã õàðèóöóóëàõààð îðóóëñàí áàéíà.
Áèäíèé õºíäºí òàâüæ áóé ÒÕÕÒ-èéí òóõàé àñóóäàë íü òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ç¿ãýýñ ÷ þì
óó, îíîë ñóäàëãààíû òàëààñ íü óã àñóóäàëä õàíäàæ áàéãàà õýðýã îãò áèø, õàðèí ÒÕÕÒ-èéí
òºñºë õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð õ¿ëýýí õàðæ áóé õóâèéí õýâøëèéí ñàëáàðûí áàéð,
ñàíàë õ¿ñýëò, çàõèàëãà, õ¿ñýí õ¿ëýýæ áóé ýðýëò áîëîõ þì.
Ìîíãîëûí Àæèë Îëãîã÷ Ýçäèéí Íýãäñýí Õîëáîî ãèø¿¿ä äýìæèã÷äèéíõýý çàõèàëãààð ÒÕÕÒ-èéí
àñóóäàëä àíõààðàë õàíäóóëàí îëîí òºðëèéí àæèë àðãà õýìæýýã çîõèîí áàéãóóëæ èðñýí áºãººä
õóâèéí õýâøëèéíõíèé îéëãîëòîîð õàìãèéí ýíãèéíýýð òîäîðõîéëáîë “ТÕÕÒ ãýæ òөр, түүний
төлөөллийн байгууллага өөрийн онцгой эрхэд байгаа ажил, үйлчилгээ, үүргээ
шилжүүлэх замаар буюу улс орны нийтлэг эрх ашиг сонирхолд нийцсэн
хөгжлийн томоохон төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхдээ, гадаад дотоодын
хувийн хөрөнгө оруулалтыг
гэрээний үндсэн дээр харилцан ашигтай
тохиролцсон нөхцлөөр түлхүү оруулах замаар тавьсан зорилтоо хэрэгжүүлж,
нийгэм, àðä èðãýä, олон нийтэд өгөөж өндөртөй, сайн үйлс бүтээхэд ил тод
шудàрга, урт хугацаанд хамтран ажиллах албан ёсны эрх зүéò харилцаа”-г хэлнэ
ãýæ áîëîõîîð áàéãàà þì.
ÒÕÕÒ-èéí òºðºë õýëáýðèéí òàëààð: ÒÕÕÒ õýðýãæ¿¿ëæ áóé íèéòëýã ¿íäñýí õî¸ð ãîë àðãà
çàì áàéäàã. ¯¿íä
1. Тºð ººðèéí ìîíîïîëь ýðõ ìýäëýý òîäîðõîé íºõöºë áîëçîëòîéãîîð øèëæ¿¿ëýõ çàìààð øèíý
çàõ çýýë, ýðýëòèéã õóâèéí õýâøëèéíõýíä áèé áîëãîõ,
2. Үíäýñíèé áîëîí óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé òºñºë, õºòºëáºðèéã
õàðèëöàí òîõèðîëöñîí íºõö뺺ð õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëýõ ãýñýí àðãà çàìóóä áàéäàã
áàéíà.
Зураг 1-д ТХХТ-ын хэлбэрүүд тэдгээрт эрсдлийн хуваарилалт
.
ТХХТ –ын механизмын хүрээнд төр ба хувийн сектор нь харилцан үүрэг хүлээсэн
гэрээний үндсэн хөрөнгө оруулалтын асуудлыг шийдэх, эрсдлийг бууруулах
/шилжүүлдэг байна. Ингэснээр төрийн болон хувийн секторын онцлогоос
шалтгаалсан хүндрэл бэрхшээлүүдийг тус тус даван туулах боломж бүрдэж

3. оролцогч талууд нь харилцан ашигтай хамтран ажиллах боломжтой болно. Бүтцийн
хувьд оролцогч талуудын нийлүүлэх хувь, удирдлагад оролцох оролцоо,
хариуцлагын хувьд өөр өөр байх бөгөөд үүнээс шалтгаалан өөр төрлийн гэрээ хийж,
түүнийгээ даган эрсдлээ хуваарилдаг байна.
Хүснэгт №1
ТХХТ –ийн төрлүүд
DB
Зураг төслийг хийх- Барих
OM
Үйл ажиллагаа явуулж- Засвар үйлчилгээг хариуцах
BF
Барих- Санхүүжүүлэх
BFM
Барих- Санхүүжүүлэх- Засвар үйлчилгээг хариуцах
LDO
Түрээслэх-Хөгжүүлэх-Үйл ажиллагаа явуулах
DBO
Зураг төслийг хийх- Барих - Үйл ажиллагаа явуулах
DBFM
Зураг төслийг хийх-Барих–Санхүүжүүлэх-Засвар үйлчилгээг хариуцах
DBFO
Зураг төслийг хийх-Барих–Санхүүжүүлэх-Үйл ажиллагаа явуулах
DBFO
Зураг төслийг хийх- Барих – Санхүүжүүлэх- Үйл ажиллагаа
M
явуулах - Засвар үйлчилгээг хариуцах
BOO
Барих- Эзэмших - Үйл ажиллагаа явуулах
C
Удаан хугацаагаар гэрээлэн үйл ажиллагаа явуулах
Äýýðõ ÒÕÕÒ-èéí õýëáýð¿¿ä íü òîìîîõîí òºñºë õºòºëáºð¿¿ä, íýí ÿëàíãóÿà ¿íäýñíèé áîëîîä á¿ñ
íóòãèéí õýìæýýíèé àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä òºð, õóâèéí õýâøëèéí õîîðîíä èõýâ÷ëýí
õýðýãëýãääýã áà òîõèðîëöîã÷ òàëóóä õàðèëöàí òýãø ýðõ ýäýëæ, áèå áèåý õ¿íäýòãýæ,
òóõàéí òºñëèéí õ¿ðýýíä õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà, õýðýãæ¿¿ëýõ õóãàöàà, õàðèëöààã çîõèöóóëàõ
ýðõ ç¿é, îðîëöîã÷ òàëóóäûí òîõèðîëöñîí ýðñäýë õ¿ëýýõ íºõöºë, áàòëàí äààëò, áàòàëãàà,
ñàíõ¿¿æèëò, áîäëîãûí äýìæëýã, ýðãýí òºëºãäºëò çýðýã îëîí íàðèéí õàðèëöààã òóñãàñàí
áàéäàã.
¯¿íýýñ ãàäíà ÒÕÕÒ-èéí ìåõàíèçìûã ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Аçèéí îëîí îðîí íèéãìèéí ñóóðü
¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò àøèãëàõ çàìààð боловсрол, эрүүлийг хамгаалах, усан хангамж,
ариун цэврийн байгууламж, хатуу хог хаягдлын менежмент, áàãà îâðûí сэргээгдэх
эрчим хүчний õàíãàëò, нийë¿¿лэлт зэрэг суурь үйлчилгээг ñàéæðóóëàí èðãýäýä õ¿ðãýõ
õ¿ðòýýìæèèéã ñàéæðóóëæ áàéãàà òºäèéã¿é ядуурлыг бууруулж, МХЗ-дыг ханган
биеë¿¿лэх íýã áîëîìæ õýìýýí ¿çýæ áàéãàà íü ìàíàé îðíû õóâüä àâ÷ àøèãëàæ áîëîõ ñàéí
òàëóóäûí íýã ãýæ õóâèéí õýâøëèéíõýí ¿çýæ áàéãàà áîëíî.
ÒÕÕÒ-èéã äýìæèõ òàëààð òºðººñ ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð: ÒÕÕÒ-èéí õºãæëèéã
õàíãàõàä òºðººñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýãèéí àðãà õýìæýý, ¿éë÷èëãýý íü øóóä áà øóóä áóñ ãýæ
àíãèëàãääàã áàéíà.

4. Çóðàã 2. ТХХТ –ийн төрлүүд тэдгээрт оролцогч талууд буюу төр ба хувийн
хэвшлийн оролцооны хувь хэмжээ, буюу хөрөнгө оруулалт хариуцлагын
хуваарилалт
Òº ð õóâ è é í õýâ ø ë è é í ò¿í ø ë ýë
Ажил
үйлчилгээний
гэрээ
Менежмент ба
Засвар
үйлчилгээний
гэрээ
Үйл ажиллагаа
үйлчилгээний
концесс
Барьж байгуулах,
үйл ажиллагаа
явуулах,
шилжүүлэх
концесс
Бүрэн хувьчлал
Low
High
Çóðàã 3. ТХХТ-ын төрлүүд, хөрөнгө хариуцлагын хуваарилалт
Çóðãààñ хувийн секторын оролцоо хөрөнгө оруулалт, хариуцах эрсдэл өндөрсөх
тутам түншлэл нь хувьчлалын хэлбэртэй болж төрийн үүрэг нь үйл ажиллагаа
явуулах эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх, хяналт шалгалт хийх, зохицуулах хэлбэр рүү
шилждэг байна. ТХХТ-ын механизмын өөр нэг давуу тал нь төрийн байгууллагын
баталгаатайгаар хөнгөлттэй эсвэл их хэмжээний зээл санхүүжилтийг татах
боломжийг бүрдүүлдэг боловч ТХХТ-ын зориулалтаар авсан зээл, тусламж нь улсын
гадаад өрд бичигддэггүй практик байна. Иймд ТХХТ-ын зээл нь тухайн орны гадаад
өр ба дотоодын нийтийн бүтээгдэхүүний харьцаанд нөлөөлдөггүй тул бусад төрлийн
тэр дотроо нийгмийн хөгжлийн салбарт бусад зээл тусламж авахад хүндрэл
учруулдаггүй. Манай орны зүгээс энэ байдлыг ч сайн судлан хэрэгжүүлэх нөхцөл
үүсч байж болох юм.
ÒÕÕÒ-èéí òºñëèéí õ¿ðýýíä àíõààðàõ ãîë àñóóäëûí òîîíä ýðñäýë, ýðñäëèéí ìåíåæìåíò,
ýðñäëèéí õóâààðèëàëò ç¿é ¸ñîîð îðäîã. ÒÕÕÒ-èéí ýðñäýë õóâààðèëàãäàõ åðºíõèé íºõöëèéã
äîîð ¿ç¿¿ëýâ.
ÒÕÕÒ-èéí äàâóóòàé áîëîí äóòàãäàë òàëóóä: ÒÕÕÒ-èéí õàìãèéí äàâóó áîëîìæ íü òºð
ººðèéí ìýäëèéí òºñâèéí õÿçãààðëàãäìàë õºðºíãèéã õàìãèéí ¿ð àøèãòàé ºñãºí îëîí òºñºë õºòºëáºð
õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã îëãîäãèéí çýðýãöýý òºñ⺺ñ çàðöóóëñàí õºðºí㺠íü ýðãýæ òºëºãäºõ
íºõöºëòýé áîëäãîîðîî èë¿¿ äàâóó òºðä îëãîäîã.
Çóðàã 4. ТХХТ-ийн хэрэгжилтийн явцад илэрдэг ололт, дутагдал
Îëîëòтîé òàë
Ãýðýýò àæèë ¿éë÷èëãýý íü óðò óäààí
õóãàöààíä ¿éë÷ëýõ
Ýðñäýë îíîâ÷òîé õóâааðиëàãääàã
Àëü áîëîõ îëîí òºñºë õýðýãæèõ áîëîìæ á¿ðääýã
ªðòãèéã áóóðóóëæ ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëäýã
Òºðèéí áîëîí õóâèéí õýâøëèéõýí íýã ñîíèðõëîîð
õàìòàðäàã
Ýöñèéí ä¿íäýý òºð ºì÷ëºëèéí ýðõýý õàäãàëàõ
áîëîìæòîé
Äóòàãäàëòàé òàë
Õóâèéí õýâøëýýñ õºðºí㺠îðóóëàëò èõ îðäîã
Òîìîîõîí òºñºëä îðîлöîã÷äûí õàðèëöààíû
ìåõàíèçì õ¿íäýðäýã
Áýëòãýõ, ñóäëàõ, øàëãàðóóëàõ ÿâöàä
õóãàöàà àëäàõ òàëòàé
Îëîí íèéòèéí ø¿¿ìæëýëä ºðòºõ ìàãàäëàë ºíäºð

5. ̺í õóâèéí õýâøèëä õóðèìòëàãäñàí áîëîí áóñàä ÷ºëººòºé õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã òºðèéí
áàòàëãààã¿éãýýð áîñãîí òºñºë õºòºëáºðò îðóóëæ ýðãýæ òºëºõ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ýðñäýë,
òºñëèéí õýðýãæ¿¿ëýõ, àøèãëàõ õàðèóöëàãûã õóâèéí õýâøèë õàðèóöàæ òîãòâîðòîé óðò
õóãàöààíä ¿ð àøèãòàé àæèëëàõ áîëîìæèéã îëãîäãîîðîî õóâèéí õýâøëèéíõíèé äàâóó òàë áîëäîã.
Íýãýíò ÒÕÕÒ-èéí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëýõ òºñëèéí õºðºí㺠îðóóëàëò, çàðäëûí 75 ò¿¿íýýñ
äýýø õóâèéã õóâèéí õýâøèë ººðººð õàðèóöàí ãàðãàæ òºñëèéí öààøäûí õóâü çàÿà, ¿ð ä¿í,
àøèã îðëîãûã õàðèóöàæ ýðñäëýý ¿¿ðäýã ó÷èð òºðèéí àëáàí õààã÷äàä àâëèãà ºãºõ ñîíèðõëîîñ
áàéíãà àíãèä áàéëãàäàã äàâóó òàëòàé.
Салбарын бүтэц, үйл ажиллагааны хүрээ, зохицуулалт, үйлчилгээний үнийн
бодлого
Òýýâðèéí ñàëáàðûí ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí ºíººãèéí ä¿ð òºðõººñ ¿çýõýä ýíý ñàëáàðò
ìåíåæìåíòèéí ÷àäàâõè ñóëàð÷, ñèñòåìèéí óäèðäëàãûí òîãòîëöîî çàäàð÷, ìåíåæìåíòèéí ººð÷ëºëò,
øèíý÷ëýëòèéã õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí îð÷èí óëàì á¿ð
ãëîáàëü÷ëàãäàõûí õèðýýð îëîí óëñûí ò¿âøèíä òýýâðèéí ñàëáàðûí ¿¿ðýã ºñºõ áîëëîî.
Ìîíãîë óëñàä à÷àà ýðãýëòèéí õýìæýý àñàð õóðäàöòàé ºñ÷ áàéãàà íºõöºëä òýýâýðëýëòèéí çàõ
çýýëä òîõèðñîí á¿òýö, òîãòîëöîîã øèíýýð øààðäàæ áàéíà. Ìàíàé óëñàä îëîí óëñûí òýýâýð,
òýýâýð çóó÷ëàë äºíãºæ õºãæèæ ýõýëæ áàéãàà ºíººãèéí íºõöºëä òýýâðèéí ýäèéí çàñàã,
ìåíåæìåíòèéí àñóóäëûã ºðãºí õ¿ðýýòýéãýýð ñóäëàõ øààðäëàãàòàé þì. ªíººäºð Ìîíãîë óëñàä áèå
áèåíýý äóóðàéñàí áèçíåñýýñ äàëä íººöèéí ÷àäàìæ áîëîí îëîí óëñûí ýäèéí çàñàã, õóóëü, ýðõ
ç¿é, ãàäààä õóäàëäààíû ìýäëýãò òóëãóóðëàñàí îëîí óëñûí áèçíåñò øèëæèõ çàéëøã¿é
øààðäëàãà áèé áîëîîä áàéíà.
Тээвэрлэлтийн үе шат. Өнөөдрийн байдлаар Улаанбаатарт өөрийн салбар замтай
160 гаруй аж ахуй /УБ-80, Толгойт-60, Амгалан 20/ аж ахуйн нэгжид 8 зүтгүүр буюу
сэлгээний бригад /Амгалан-6, Толгойт-2/ 24 цагаар ажиллааад вагонуудыг цаг тухайд
нь бүрэн тавьж, татаж чадахгүй байгаа боловч хоногт нэг бригадад /зүтгүүр+з/б+н/б/
300000 төгрөгний зардал гаргана гэж үзвэл 8 бригад сард 7,2 сая төг, жилд 87,3 сая
төгрөгийн зардал гаргаж байгаа ч вагоны эргэлт 1,4 хоногоор удааширч байна. Энэ
нь 1,4 хоног өдий тооны вагонд ачих ачаагаа ачиж чадахгүй , өдий тооны ачааг
тээвэрлэх боломжоо алдаж байна гэсэн үг юм. Судалгаанаас үзэхэд ачааны хэмжээ
жилд 10 орчим хувиар өснө гэж тооцоход 2010 он гэхэд өнөөдрийнхөөс 30%-аар,
2020 он гэхэд 2,3 дахин ачааг саадгүй ачиж, буулгах нөхцлийг бүрдүүлэх шаардлага
тулгарч байна. Гэтэл УБ-т байгаа ихэнх нь өнөөдрийнхөө ачааллыг дийлэхгүй
байгаа, 2020 он гэхэд өөрийнхөө ачааллыг 2,3 дахин өсгөхөд нь дийлж чадах 1-2
терминал үлдэнэ.
Çóðàã 5. АБТЭМА-ийн òåðìèíàëûí à÷àà áîëîâñðóóëàëòûí äèíàìèê /ìÿí.òí/
Тээвэр логистикийн үйлчилгээг өргөжүүлэх шаардлага/үүсээд буй гол
бэрхшээлүүд:
• Ачааны хэмжээ болон нэр төрөл олширч, хүндрэл учруулах болсон.

6. •
•
•
•
•
Хоногт Хятадын 250-300 вагон ачаа хуримтлагддаг.
Чингэлгийн талбайд 90 < 160 чингэлэг хадгалагдаж байгаа.
Вагон болон чингэлгийн сул зогсолтын төлбөр улам өсч байгаа.
Ачааны түгжрэл үүсч, хугацаа маш ихээр алдаж байна.
Зах зээлийн өсөлтийг хангах хүчин чадал хүрэлцээгүй. Том үйлдвэрлэгчидтэй
удаан хугацааны гэрээ байгуулах шаардлагыг хангаагүй.
• Дотоодын зах зээлд тээвэр логистикийн үйлчилгээ хөгжөөгүй.
• Үйлдвэрлэгчидтэй шууд гэрээ хийх боломж хүчин чадал бүрдээгүй.
• Монголын тээвэр зуучлалын үйлчилгээний өртөг өндрөөс өрсөлдөх чадвараа
алдаж буй.
• Тээврийн үлдэгдэл гэрээ /residue contract/ хийдэг байх магадлалтай.
• Хугацаат буюу хатуу нөхцөлт гэрээ хийх боломжгүй.
Манай улсад тээвэр зуучлалын үйлчилгээ үзүүлэхээр нийт 106 аж ахуйн нэгж
зөвшөөрөл авснаас одоогоор 20 гаруй нь идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулж байна.
Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжүүдийг үйл
ажиллагааны бүтцийн хувьд авч үзвэл дараах гурван бүлэгт хуваан үзэж болохоор
байна. Үүнд:
1. Тээвэр болон тээвэр зуучлалын хавсарсан үйлчилгээ явуулдаг нэг аж ахуйн
нэгж байгаа нь “Улаанбаатар төмөр зам” Орос Монголын хамтарсан
нийгэмлэгийн хөрөнгө оруулалттай “Олон улсын тээвэр зуучлалын төв
(ОУТЗТ)” юм.
2. Тээвэр зуучлалын болон ерөнхий логистик үйлчилгээ (CPC 742 төрлийн)
хавсран үзүүлдэг, мэдээлэл зуучлал, төлөөллийн үйлчилгээ үзүүлдэг 9 аж
ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулж байна.
3. Харин зөвхөн мэдээлэл болон төлөөллийн зуучлал үзүүлдэг 97 аж ахуйн нэгж
байгаа бөгөөд эдгээр нь логистик болон бусад төрлийн үйлчилгээ үзүүлэх
өөрийн талбайгүй бөгөөд энэ ангиллын 1, 2 үзүүлсэн аж ахуйн нэгжүүдээр
дамжуулан үйлчилгээ үзүүлдэг.
ОУТЗТ-ын төвийг эс оролцуулбал тээвэр зуучлалын байгууллагууд нь 100 хувь
хувийн өмчийн байгуулагууд байна. Нэг ба хоёрдугаар бүлэгт хамаарах нийт 9 аж
ахуйн нэгжийн хүчин чадлыг Хүснэгт 2-т үзүүлэв. Тээвэр зуучлалын
байгууллагуудын нийт хүчин чадлын дэлгэрэнгүй судалгаанаас (Ж.Ганчимэг, 2008)
үзвэл одоогийн тээвэр үйлчилгээ нь орон зайн хувьд болон, зохион байгуулалт,
үйлчилгээний төрөлжилт, өсөх боломжоор маш их хязгаарлагдмал байна. Энэ
байдал нь үйлчилгээний чанар хүртээмжийг доройтуулж, хөрөнгө оруулалтын
өгөөжийг бууруулж байна. Тухайлбал 2008 оны 3 сарын байдлаар талбай болон
үйлчилгээний хувьд хамгийн томд тооцогдох нэгэн компанийн терминал дээр
хийсэн ажиглалтаар (С.Отгонбаяр, 2008) олж авсан өгөгдөлд тооцоо хийж үзэхэд
суурин кран ашиглалт дөнгөж 25 орчим хувь буюу 8 цагийн зөвхөн 2 цаг гаруйд нь л
ажиллаж байсан. Үүний шалтгаан нь чингэлэг хадгалах, задлах талбайн харьцаа
алдагдсантай шууд холбоотой нь ажиглагдсан. Мөн судалгаанд хамруулсан
терминалуудын хувьд салаа замын урт, буулгах талбай, маневерлах боломж
бүрдээгүйгээс зүтгүүрийн ашиглалт хангалтгүй зэрэг олон сул тал ажиглагдсан.
Зураг 6.
Вагоны сул
зогсолт,
төлбөрийн
тооцоо

7. Хэрэглэгчдэд үйлчилгээг хүргэх, төрийн үйлчилгээг хөнгөвчлөх асуудлаар нэг
цэгийн үйлчилгээ буюу гаалийн зууч, банк, бичиг баримтын бүрдүүлэлт хийх зэрэг
үйлчилгээнээс хэтрээгүй байсан. Логистик үйлчилгээний хувьд бараа материалыг
хүлээн авагчид хүргэх зорилгоор хийгдэж байгаа ерөнхий логистикийн үйлчилгээг
гүйцэтгэж байна. Түүнчлэн 2008 онд дэлхийн тэргүүлэх 500 үйлдвэрлэгчдийн тоонд
багтдаг БНХАУ-ын Ченгду хотод зохиогдсон “Хятадын олон улсын логистикийн
долоо хоног” үйл ажиллагааны үед хийгдсэн ажиглалтаас (С.Отгонбаяр, 2008) үзвэл
манай орны тээвэр зуучлалын байгууллагууд нь тэдгээртэй гэрээ хийх нөхцлийг
хангахааргүй харагдаж байна. Ийм шалтгаанаар өнөөдөр тээвэр зуучлалын
байгууллагууд нь тээвэрт суурилсан мэдээлэл зуучлал, төлөөллийн үйлчилгээг
чухалчлан үзэх болжээ гэж дүгнэж болохоор байна.
Судалгаанд хамрагдсан тээвэр зуучлалын байгууллагуудын тээвэрлэсэн ачааны
хэмжээг харуулав. Тээвэр зуучийн байгууллагууд нь ихэнхидээ гадаад худалдаа
болон дамжин өнгөрөх тээврийн зуучлалын үйлчилгээ үзүүлж байгаа бусад
орнуудтай харьцуулбал зөвхөн гадаад орнууд болон дотоодын үйлдвэрлэгч,
хэрэглэгчдийг дотоод нь холбох үйл ажиллагааг явуулаагүй байна. Үүнээс
шалтгаалан дотоодын үйлдвэрлэл, тээвэрлэлт, түгээлт, зуучийн үйлчилгээ нь
үйлдвэрлэгчээс худалдаалагчидтай шууд харьцах, эсвэл албан бус секторын
хэлбэрээр үйл ажиллагаа явуулдаг ченжүүд буюу зуучлагчдаар дамжин явагдаж
байна. Өөрөөр хэлбэл манай орны гадаад худалдаа нь албан секторын /бүртгэлтэй,
хяналт тавих боломжтой, гэх мэт/ тээвэр зуучдаар дамжуулан хийгдэж байгаа боловч
дотоодын худалдаанд тээвэр албан бус сектор давамгайлж, мөн үйлдвэрлэл-тээвэрлогистикийн салбар өнөөг хүртэл аж ахуйн нэгж тус бүрийн түвшинд байна.
Çóðàã 7. À÷ààíû òåðìèíàë àæ àõóéíóóäûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí
õàðüöóóëñàí ñóäàëãàа
Тээвэр зуучлалын үйлчилгээ үзүүлэх эрхийг Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг
Төмөр замын хэрэг эрхлэх газраас гарган мөрдүүлж байгаа журмыг баримтлан олгож
байна. Гэхдээ энэ нь ерөнхий логистикийн үйлчилгээ үзүүлэх боломж, түүний
дотроос зөвхөн төмөр замын тээвэрлэлттэй холбоотой үйлчилгээг хамарч
байгаагаараа хязгаарлагдмал байна.
Харин тээвэр зуучëàëûн үйлчилгээ үзүүлэхтэй холбоотойгоор үүссэн эрх зүйн
зохицуулалтыг тусгайлан авч үзсэн хуувь эсвэл нийтлэг үйлчилдэг журам одоогоор
байхгүй байгаа бөгөөд асуудлыг “Иргэний хууль”-ийн гэрээ хийхтэй холбогдсон
заалтууд, болон үйлчилгээ үзүүлэгч талын санал болгож буй уламжлалт гэрээгээр
зохицуулж байна.

8. Худалдаан дахь тээвэр зуучлалын үйлчилгээний өртөг. Олон улсын худалдаа,
хөрөнгө оруулалтын өрсөлдөх чадварыг тодорхойлоход худалдаан дахь тээврийн
өртөг гол хүчин зүйл болон тооцогддог болсон. Тээвэр зуучлалын үйлчилгээний
нийлмэл өртгийг тодорхойлдог хэд хэдэн арга байдгаас макро түвшинд CIF/FOB i
гэсэн харьцаагаар, микро буюу компанийн түвшинд “хугацаа, өртөг, зай” загвараар
тодорхойлон харьцуулдаг ажээ.
Манай орны хувьд CIF/FOB харьцаа нь 19.8 хувь (C.Отгонбаяр, 2008) байгаа нь
дэлхийн дунджаас 6.8 нэгж (C.Эрдэнэбилэг, Чодхури, 2006) өндөр, хөгжиж буй
орнуудын дунджаас 5.7 нэгжээр өндөр байна. Харин өрсөлдөх тээврийн
коридоруудтай харьцуулбал 11.3-13 нэгжээр өндөр байгаа нь ажиглагддаг. 2002 онд
“Хугацаа, өртөг, зай” загвараар тооцсон шинжилгээ хийгдсэн ба одоо түүнийг
шинэчилж байна.
Японы тээврийн бодлого судлаач Я.Накамура (2007) 2005-2006 онд тээвэр
зуучлалын болон томоохон үйлдвэрлэгчид тээврийн коридоруудын ашиглалт,
сонголтыг хэрхэн хийж байгаа, үнийг хэрхэн тогтоож байгаа талаар түүвэр судалгаа
хийжээ. Түүний судалгаа дахь сонирхол татсан нэг асуудал бол тээвэрлэгчид
хамгийн хямд замыг сонгохдоо зайг онцгойлон авч үздэг байсан бол одоо тээвэр
логистикийн салбар нэгдсэнээр логистикийн дэд бүтэц, түүний өртөг, үйлчилгээний
түвшин зэргийг буюу зардлыг онцгойлон үздэг сонголтын загварыг хэрэглэдэг
болсон байна.
Түүнчлэн дотоодын үйлчилгээнд тээвэр логистик нэвтрээгүйн дээр тэдгээр нь өртөг
өндөр байх тул манай үйлдэрлэгчид зориулалтын бус тээврийн хэрэгслээр
тээвэрлэлт хийх, эсвэл хүчин чадлыг бүрэн ашигладаггүй тээврийн хэрэгсэлтэй байх
зэргээр үргүй зардал гаргаж байгаа нь бараа үйлчилгээний үнийг өсөлтөд шууд ба
шууд бусаар нөлөөлж байна.
Үйлчилгээний хүрээг тэлэх зах зээлийн ба орон зайн боломж
Тээвэр зуучлалын үйлчилгээг гадаад ба дотоод худалдааны чиглэлд өргөтгөх
боломж
манай оронд байна. Гадаад зах зээлийн хувьд БНХАУ, Энэтхэг зэрэг азийн орнууд
дэлхийн хэрэгцээний бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн ихэнхи хувийг эзэлж байна.
Энэ утгаараа Азийг чиглэсэн түүхий эд, үйлдвэрлэлийн орцын тээврийн урсгал,
Азиас Америк Японыг чиглэсэн бараа, бүтээгдэхүүний урсгал нэмэгдэж байна.
Түүнээс ялангуяа БНХАУ-тай холбоотой худалдаа, тээврийн урсгалыг татах боломж
одоогоор манай улсад байна. Дотоодын үйлдвэрлэл үйлчилгээний хувьд тээвэр
логистикийн зах зээлийн өргөн орон зай нээлттэй байна. Хүнсний аюулгүй байдал,
хяналт шинжилгээний чанар үр дүнг дээшлүүлэх, эдийн засгийн зарим бодлогыг
хэрэгжүүлэхэд дотоодын тээвэр логистикийн үйлчилгээ суурь болно.
Гэхдээ тээвэр зуучлалын үйлчилгээний хүрээ, хүртээмжийг дээшлүүлэхэд тулгарч
буй үндсэн бэрхшээлүүдийг эдийн засгийн талаас нь авч үзвэл нэгдүгээрт орон зайн
боломж, хоёрдугаарт хөрөнгө оруулалтын тогтвортой орчин, гуравдугаарт
санхүүгийн буюу өрсөлдөх чадварын хязгаарлагдмал нөөц бололцоо гэж үзэж болно.
• Орон зайн хувьд: Судалгаанаас үзвэл өөрийн талбай терминалтай тээвэр
зуучлалын 9 аж ахуйн нэгж л гэхэд нийт 861234 м2 зам талбайг эзэмшиж
байгаа боловч газрыг хэт жижгээр хуваарилан эзэмшдэгээс тэдгээр нь цаашид

9. •
•
хүчин чадлаа нэмэгдүүлэх зорилгоор агуулах талбай барих талбай байхгүй
байна.
Хөрөнгө оруулалтын орчин: Нэгээс бусад аж ахуйн нэгж нь үйл ажиллагаа
явуулж байгаа газраа тогтвортой байдлын гэрээгүйгээр эзэмшдэгийн дээр,
төвд байршилтай, төвийн дулааны болон бохирын шугамд холбогдсон газрын
үнэ өсч байгаа зэрэг шалтгаанаар удаан хугацааны хөрөнгө оруулалт хийхийг
чухалчлахгүй байгаа тал ажиглагддаг.
Санхүүгийн байдлын хувьд: Тээвэр зуучлалын салбарт хийгдсэн хөрөнгө
оруулалт нь төвлөрсөн бус байгаа нь хөрөнгө оруулалтын өгөөжийг
бууруулах үндсэн хүчин зүйл болж байна.
Монгол улсын гадаад худалдаа. Монгол улс 2008 онд дэлхийн 114 улс оронтой
худалдаа хийж гадаад худалдааны нийт бараа эргэлтийн хэмжээ 2007 оноос 1090,9
сая ам.дол буюу 36.0 хувиар өсч 4119.3 сая ам ам.долларт хүрчээ. Импортын дүн
экспортын дүнгээс 221.0 сая ам.доллараар давж гадаад худалдааны баланс сөрөг
гарчээ. 2008 онд түр боомтуудаар 254.6 сая сая ам.долларын худалдаа хийгдсэн нь
нийт бараа эргэлтийн 6.2 /экспортын 7.9, импортын 4.6/ хувийг эзэлж байна. 2006
онд нийт ачаа эргэлтийн 96,88 хувийг төмөр замаар, 3,03 хувийг авто замаар
тээвэрлэж агаарын тээвэр 0,09 хувийг эзэлж байсан бол 2007 онд төмөр замаар
тээвэрлэсэн тээвэрлэлтийн хэмжээ 1,7 хувиар буурч 95,18 хувь áîëæ авто замын
тээвэрлэлт 4,73 хувь болон нэмэгдсэн байна.
Ò¿¿í÷ëýí 2007 îíä òýýñýí à÷ààã 2008 îíòîé õàðüöóóëàõàä àâòî çàìûí òýýâýðëýëòèéí õóвüä
96.8 ìÿí.òí-îîð, òºìºð çàìûí òýýâýðëýëò 1113.4 ìÿí.òí-îîð, àãààðûí òýýâýð 0.4 ìÿí.òí-îîð ºññºí
áàéãàà íü Ìîíãîë óëñûí ãàäààä õóäàëäàà æèëýýñ æèëä íýìýãäýæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.
Çóðàã 8. Ìîíãîë óëñûí à÷àà
Çóðàã 9. Ìîíãîë óëñûí òýýñýí à÷àà /ìÿí.òí/
ýðãýëò /ñàÿ.òí.êì/
1990 îíîîñ õîéø 18 æèëèéí õóãàöààíä 50 ãàðóé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàãäàæ Ìîíãîëûí íèéò à÷àà
ýðãýëòèéí 22.94 õóâèéã ã¿éöýòãýх ¿íäñýíäýý тээврийн áèå äààñàí нэг том ñàëáàð áîëæ
õºãæсөн.

10. Çóðàã 10. Ìîíãîë óëñûí à÷àà ýðãýëòýíä îëîí óëñûí òýýâýð çóó÷ëàëûí áàéãóóëëàãûí
ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã
Төр ба хувийн хэвшлийн түншлэлийн хэлбэр
ÒÕÕÒ-èéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òºðººñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé: ÒÕÕÒèéã õºãæ¿¿ëýõýä òºð ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé. Íýí ÿëàíãóÿà á¿õ øàòíû òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí
õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, ÿâóóëàõ áîäëîãî, õºòºëáºð, òºñë¿¿ä íü òîäîðõîé, òºñºë
õºòºëáºðèéã çàðëàõ, ¿íýëýõ, øàëãàðóóëàõ, ä¿ãíýõ ¿éë ÿâö íü èë òîä, øóëóóí øóäàðãà, òºðèéí
àëáàí õààã÷äûí îéëãîëò õàíäëàãà íü íýã ìºð, õ¿íä ñóðòàëã¿é, õºíãºí øóóðõàé áàéõ, ìºðäºæ
àæèëëàõ ä¿ðýì æóðàì, ýðõ ç¿éí îð÷èí, ñòàíäàðòóóäûã öîãö øèéäâýðëýõ íü òºðèéí ¿íäñýí
¿¿ðýã áàéõ áîëíî.
ÒÕÕÒ-èéí õºãæëèéí ¿å øàòóóä: ÒÕÕÒ-èéã õºãæ¿¿ëæ èðñýí áóñàä îðíû òóðøëàãààñ
õàðàõàä õºãæëèéã 3 ¿å øàòûã äàìæèæ èðäýã áàéíà.
ÒÕÕÒ äýõ èðãýíèé íèéãýì áîëîí õºíäëºíãèéí òàëóóäûí ¿¿ðýã îðîëöîî Òºð õóâèéí õýâøëèéí
ò¿íøëýëä èðãýíèé íèéãýì, áîëîí îðîí íóòãèéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä òºñëèéí áîëîâñðóóëàõ
ÿâöàä èäýâõиòýé îðîëöîí ñàíàë, áàéð ñóóðèà èëýðõèéëýí èðãýäèéí ýðõ àøèã, áàéãàëü îð÷íûã
õàìãààëàõ çýðýã ñàíàë áîäëîî òóñãóóëàõ óóëçàëò, ÿðèëöëàãà çîõèîí áàéãóóëàí ñî¸ëòîé
áîëîâñîí îðîëöäîã íü îëîí óëñûí æèøèã áîëñîí áàéíà.
Õàðèí øèéäâýð ãàðãàõ, ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëàõ ¿éë ÿâöàä îðîëöäîãã¿é áºãººä õàðèí
ìýäýýëëýýð õàíãóóëæ áàéäàã áàéíà.ÒÕÕÒ-èéí òºñëèéí õýðýãæèëòûí õóãàöààíä ¿íýëýëò
ºãºõ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ, èëýðñýí çºð÷ëèéã àðèëãóóëàõ òàëààð èäýâõòýé îðîëöäîã áàéíà.
Èéìä ìàíàé îðíû èðãýíèé òºëººëºë, ÒÁÁ-ãóóä ÒÕÕÒ-ä ººðñäèéí îðîëöîõ îðîëöîîíû çààã ÿëãààã
ñàéí ìýäýæ, ººðñäèé㺺 ÒÕÕÒ-ä áýëòãýõ àñóóäàëä îäîîíîîñ àíõààðàõ øààðäëàãàòàé áîëîîä
áàéíà. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí èðãýíèé íèéãìèéí òºëººëºë, ÒÁÁ-ãóóä äîîðõ ÷èãëýëýý𠺺ðñäèéí
÷àäâàð ÷àäàâõèòàé áîëîõ íü ç¿éòýé.¯¿íä:
• ÒÕÕÒ-ä õºíäëºíãèéí õÿíàëò òàâèã÷èéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ
• ÒÕÕÒ-èéí õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íû òàëààð ºíäºð ìýäëýãòýé áàéõ
• Õàðààò áóñ áèåý äààñàí áàéõ
• Ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä, ºíäºð óõàìñàðòàé àæèëëàõ
• ÒÕÕÒ-ä îðîëöîõ îéëãîëò, ÷àäàâõèà íýìýãä¿¿ëýõ
• ªºðñäèé㺺 õºãæ¿¿ëýõ, ìýðãýøèõ òàë äýýð àíõààðàõ
• Ìýäýýëëèéã øóóðõàé õ¿ëýýæ àâàõ, õàðèó àðãà õýìæýý àâàõ ÷àäâàðòàé áàéõ
• Õ¿íä ñóðòàë, àâèëãûã ýñýðã¿¿öýõ
• Õàðààò áóñ ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ãàðãàõäàà òºñºë, õºòºëáºðººñ ¿ð øèì õ¿ðòýã÷äèéí áàéð
ñóóðüíààñ õàíäàõ

11. Øóäàðãà áóñ, õàðèóöëàãàã¿é áàéäàëòàé ýâëýðýõã¿é áàéõ
1-р үе шат
Бэлтгэл хангах
2-р үе шат
Нэвтрүүлэх
ТХХТ-ийн талаарх төрийн бодлогыг
ТХХТ-ийн талаарх төрийн бодлогыг
боловсруулах
боловсруулах
Эрх зүйн орчинд үнэлгээ хийх
Эрх зүйн орчинд үнэлгээ хийх
Хэрэгжүүлэх ажлын ерөнхий
Хэрэгжүүлэх ажлын ерөнхий
хэмжээг гаргах
хэмжээг гаргах
ТХХТ-ийг хэрэгжүүлэхэд мөрдөх
ТХХТ-ийг хэрэгжүүлэхэд мөрдөх
дүрэм журмыг гаргах
дүрэм журмыг гаргах
Сургалтын хөтөлбөр гаргах
Сургалтын хөтөлбөр гаргах
ТХХТ-ийг хэрэгжүүлэх бэлэн
ТХХТ-ийг хэрэгжүүлэх бэлэн
байдлын судалгаа хийж дүгнэлт
байдлын судалгаа хийж дүгнэлт
гаргах
гаргах
Эрх зүйн орчноо шинэчлэн
Эрх зүйн орчноо шинэчлэн
батлах
батлах
ТХХТ хариуцсан
ТХХТ хариуцсан
мэргэжлийн төрөлжсөн
мэргэжлийн төрөлжсөн
байгууллага байгуулах
байгууллага байгуулах
3-р үе шат
Сайжруулах
ТХХТ-ийн хэрэгжүүлэх систем бий болгох
ТХХТ-ийн хэрэгжүүлэх систем бий болгох
Хуульд байгаа бэрхшээлүүдийг арилгах
Хуульд байгаа бэрхшээлүүдийг арилгах
ТХХТ хэрэгжүүлэх модулиудыг шинэчлэх
ТХХТ хэрэгжүүлэх модулиудыг шинэчлэх
Эрсдлийн удирдлагын систем тогтолцоо
Эрсдлийн удирдлагын систем тогтолцоо
байгуулах
байгуулах
Санхүүжилтийн системүүдийг шинэчлэх
Санхүүжилтийн системүүдийг шинэчлэх
ТХХТ-ээр төрийн албан хаагчдыг
ТХХТ-ээр төрийн албан хаагчдыг
мэргэшүүлэх
мэргэшүүлэх
Удирдлагын аргачлалыг боловсруулж гаргах
Удирдлагын аргачлалыг боловсруулж гаргах
ТХХТ-ийн хэрэгжилтэнд тавих хяналт
ТХХТ-ийн хэрэгжилтэнд тавих хяналт
ТХХТ-ийн хамрах хүрээг өргөтгөх
ТХХТ-ийн хамрах хүрээг өргөтгөх
Санхүүжилтийн шинэ эх үүсвэрүүдийг бий
Санхүүжилтийн шинэ эх үүсвэрүүдийг бий
болгох
болгох
Çóðàã 11. ÒÕÕÒ-èéí õºãæëèéí ¿å øàò
Ýöýñò íü ä¿ãíýæ ¿çýõýä ÒÕÕÒ íü ìàíàé îðíû èðãýí á¿ðýýñ ýõëýýä, áèçíåñ ýðõëýã÷èä, òºð
çàñàã õ¿ðòýë àíõààðàë õàíäóóëàõ ¸ñòîé. Ìîíãîë îðíû õºãæëèéí ÷óõàë ãàðöóóäûí íýã áîëîîä
áàéíà.
ТÕÕÒ-èéí õ¿ðýýíä òýэвэр зуучлалын үйлчилгээг өргөжүүлэх асуудлууд
Манай орны хувьд тээвэр зуучлалын салбарт ТХХТ-ын аль ч хэлбэрийг хэрэглэхэд
зохимжтой нөхцөл бүрдсэн байна. Ингэж дүгнэхийн учир нь:
• Тээвэр зуучлалын салбар Улаанбаатар төмөр зам хамтарсан нийгэмлэгийн
хөрөнгө оруулалттай Олон Улсын тээвэр зуучийн төвийг эс тооцвол 100 хувь
хувийн өмчид тулгуурласан байна. Тийм учраас тээвэр зуучлалын салбарыг
удирдахад хангалттай туршлага хувийн секторт хуримтлагдсан гэж үзэх
үндэслэл байна. Түүний зэрэгцээ тээвэр зуучийн салбар нь үйлдвэрлэгчид, мөн
өргөн хүрээний зуучлал хийдэг үндэстэн дамжсан болон гадаадын томоохон
компаниудтай холбоотой ажиллаж байна.
• Засгийн газрын хувьд мөн дээр дурдсан баримтыг эс дурдвал тээвэр зуучлал,
логистикийн салбарт хөрөнгө оруулж байсан туршлага байхгүй байна. Дээр
дурдсанчлан өргөн хүрээний үйл ажиллагаа явуулдаг тээвэр логистикийн
компанийн хувьд шаардлагатай байгууламжийн газрын асуудал, мөн нийгмийн
дэд бүтцийг бий болгох асуудал нэн тэргүүнд тавигддаг.
Энэ сэдвийн хүрээнд ТХХТ-ын хэлбэрээр хөрөнгө оруулах асуудлыг хөндөж байгаа
нь шууд утгаараа үндэсний хэмжээний эсвэл бүсийн хэмжээний томоохон тээвэр
логистикийн үйлчилгээний талаар ярьж байгаа юм. Манай улсад тээвэр логистик
үйлчилгээний төвлөрсөн байгууламж бий болгосон туршлага одоогоор байхгүй тул
өргөжүүлэх асуудлыг үзэл баримтлалыг олон улсын жишээнд тулгуурлан
тайлбарлья. Үзэл баримтлалыг Хүснэгт 2-т үзүүллээ.

12. Хүснэгт2.
Том хэмжээний тээвэр логистикийн байгууламжийн үндсэн шинж
Хэмжээ
Том
Хангалттай нэвтрүүлэх хүчин чадал,
агуулахууд
Байгууламж Нэг давхар, Ачиж
Үйл ажиллагаа болон тээвэрлэлтийг ялгаж,
буулгах хэсэг нь тус,
хуваарилсан.
тусдаа хийгдсэн
Газар
Хангалттай том
Зогсоол, өргөтгөх боломж нээлттэй байх.
Орц, гарц
Хурдны зам, төмөр зам Байнгын тээвэр урсгалыг чөлөөтэй байлгах,
эсвэл тээврийн үндсэн зах зээл болон бусад тээврийн коридортой
магистральд холбоотой холбоотой байх
Зах зээл
Үндэсний /Бүсийн
Ачааны саатал хамгийн бага/ олон улсын
стандартаар 48 цагаас хэтрэхгүй нөхцөлтэй/
МХТ
Нэгдэд
Бүх төрлийн үйлчилгээ харилцаа
холбоогоор найдвартай хангагдсан, Үр
ашигтай удирдлага, зохион байгуулалт,
хяналттай
Нэгдсэн эсвэл том хэмжээний тээвэр логистикийн байгууламж байгуулах нь жижиг
терминалуудаас эдийн засгийн болон зохион байгуулалтын хувьд өндөр үр ашигтай
байдаг нь практикаас харагддаг.
Зураг 12 . Тээвэр логистикийн зохион байгуулалтын давуу тал
Том хэмжээний тээвэр логистикийн байгууламж бий болсноор үйл ажиллагаагаа
илүү үр ашигтай байдлаар зохион байгуулах боломжийг бүрдүүлэхээс гадна, том зах
зээлийг үйлчлэх, хүчин чадлын ашиглалтын түвшинг дээшлүүлэх нөхцөл бүрдэнэ.
Жишээлбэл кросс-доскинг үйлчилгээг бий болгосноор хэрэглэгчдэд хүрэх цагийг
богиносгох, агуулахын зардлыг бууруулах, LTL, LCL хэлбэрийн ачааны тоог
цөөрүүлэх зэрэг маш олон давуу талыг олгоно.
Тээвэр логистикийн үйлчилгээг өргөжүүлэх боломж:
 Зах зээлийн боломж / Хангалттай/
◦ Өрсөлдөх чадварыг бүрдүүлсэн тохиолдолд дамжин өнгөрөх тээвэр,
дамжин өнгөрөх худалдааны зах зээл нээгдэх
◦ Дотоодын зах зээлд одоогоор үйлчилгээ үзүүлэгч байхгүй
 Орон зайн боломж /Хязгаарлагдмал/
◦ Судалгаагаар тээвэр логистикийн 9 аж ахуйн нэгжийн нийт 86,2 га
газар/талбай байгаа нь үйлчилгээний төрлийг нэмж өргөжүүлэх
боломжийг хязгаарлаж байна.

13.  Хөрөнгө оруулалтын орчин: /Хязгаарлагдмал/
◦ Нэгээс бусад нь газар эзэмших тогтвортой байдлын гэрээгүй, байрших
бүсэд газрын үнэ өсч байгаа зэрэг шалтгаанаар удаан хугацааны
хөрөнгө оруулалт хийхийг чухалчилдаггүй.
◦ Хөрөнгө оруулалт нь төвлөрсөн бус байгаа нь өгөөжийг бууруулсан
Хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх хувилбар. Одоогийн энэ олон жижиг терминал аж
ахуйнуудын байдлаас татгалзаж нэгдсэн нэг логистик төв байгуулах
Сул тал нь. Зардал их, технологийн хоцрогдол талбай ашиглалт муу ..
Давуу тал. Өөрийн эзэмшлийн талбай, терминал.. ..
Сул тал нь. Нийтийн эзэмшлийн
Давуу тал. Зардал бага, техник, талбай ашиглалт сайн
технологийн шинэчлэлт, хүлээлт үүсэхгүй,
давуу эрх эдлэх боломжтой
Òýýâýð çóó÷ëàëûí ñàëáàðò ТХХТ-ийг хэрэглэх боломж íü äàðààõ äàâóó òàëóóäûã áèé
áîëãîíî. ¯¿íä:
Çóðàã 13. Том хэмжээний тээвэр логистикийн байгууламжийн давуу тал
./ÒÕÕÒ-èéã хэрэглэсэн/
Òýýâýð çóó÷ëàëûí ñàëáàðò ÒÕÕÒ-èéã ìåõàíèçìûã õýðýãëýõ ¿åä ¿¿ñýõ çардал:
 Урьдчилсан зардал:
 Талбайнуудыг нүүлгэх эсвэл зориулалтыг өөрчлөх замаар “нүүлгэн
шилжүүлэлт” судалгаа төлөвлөлт,
 Шинэ газрын төлөвлөлт, тооцоо, Хамтарсан удирдлага зохицуулалт
 Хөрөнгө оруулалтын зардал:
 Хөрөнгө оруулалтын зардал нь техник эдийн засгийн
үндэслэлээр
тооцогдон гарч зураг төсөл нь хийгдсэн шинэ байгууламж, түүнд
хэрэглэгдэх шинэ тоног төхөөрөмжийн худалдан авалт, суурилуулалт гэх
мэт
Эдийн засгийн үр ашиг: Газрын эргэлт, ашиглалтûí õóâüä:
 Тээвэр зуучлалын байгууллагуудын эзэмшиж байгаа газар, мөн тээвэр
логистикийн том цогцолбор барих

14.  Өөрийн талбай бүхий 9 тээвэр зуучлалын компани нийт 86.42 гектар
газрыг хотын 1 ба 2 дугаар бүсэд эзэмшиж байна. Үүнийг зах зээлийн
үнээр үнэлэхэд нийт 64 сая ам долларын үнэтэй байна.
 Хотын гадна эсвэл гуравдугаар бүсд газрын үнэлгээ 4,3-11,9 дахин хямд,
эргэлтэнд оруулах магадлал харьцангуй бага байдаг
Хуучин газрыг дахин эргэлтэнд оруулах хэд хэдэн хувилбарууд:
 Одоо эзэмшиж буй компанийн эзэмшилд үлдээж худалдааны логистикийн
дэд байгууламж болон бусад зориулалтаар ашиглах,
 Газрын төр буцаан авч зориулалт чиглэлийг тодорхойлон дахин худалдан
эзэмшлийг өөрчлөх гэх мэт.
Хөрөнгө оруулалтын өртгийг бууруулалт:
Нэгдүгээрт:
 Жижиг төлөвлөлт, гүйцэтгэл хяналтын давхардлыг арилгаж зураг төсөл
боловсруулах, тооцоо хийх зэрэг гардаг давхардсан буюу тогтмол зардлуудын
төрөл хэмжээ буурна.
Хоёрдугаарт:
 Дэд бүтэц, газрын хураамж зэргийг хөнгөлөх, захиргааны хяналтын зардлыг
бууруулах зэрэг хөрөнгө оруулалтын зардлыг бууруулах хүчин зүйл болно.
 Îрон зайн төлөвлөлт сайжирснаар техник тоног төхөөрөмжийн ашиглалтын
түвшинг дээшлүүлэх боломж олгоно.
Гуравдугаарт:
 Олон улсын практикаас үзвэл ТХХТ-ын хөрөнгө оруулалтад засгийн газар нь
баталгаа гаргаж, хувийн сектор олон улсын зах зээл буюу олон улсын
санхүүгийн байгууллагаас хөнгөлттэй зээл тусламж авах боломжийг нээж
өгдөг байна. Ийм тохиолдолд зээлийн хүү нь арилжааны зээлийн хүүгээс
даруй 5-11 хувиар доогуур байдаг гэсэн судалгаа байна.
Зах зээлийг өргөтгөтгөснөөс үүсэх өгөөж:
• Тээвэр зуучлалаас гадна, нэмүү өртөг шингээсэн логистик үйлчилгээ үзүүлэх
болсноор шинэ зах зээл, орлогын эх үүсвэр бий болно.
• Үйлчилгээний хүчин чадал нэмэгдсэнээр илүү тогтвортой үйл ажиллагаа
явуулдаг харьцангуй том үйлдвэрлэгчид зах зээлийг үйлчлэх болсноор эдийн
засагт үзүүлэх дам нөлөө ихэснэ.
• Хятад улсын туршлагаас үзвэл, тээвэр логистикийн салбарын үйлчилгээний
хүрээ өргөсч, үзүүлэх үйлчилгээний чанар төрөл нэмэгдэх нь тухайн
салбартаа төдийгүй, түүгээр үйлчлүүлэгч үйлдвэрлэгчдэд дам нөлөөтэй
байдаг байна.
• Зүүн Өмнөд Азиийн 3 оронд хийсэн судалгаагаар тээвэр логистикийн салбарт
оруулсан нэгж хөрөнгө оруулалт нь хүнсний үйлдвэрийн ашигт ажиллагааны
түвшинд 1,7 хувь, автомашин үйлдвэрлэлд 6,4 хувь, бөөнийн худалдаанд 16
хувь, жижиглэнгийн худалдаанд 8,7 хувь эерэг нөлөөлөл үзүүлдэг болохыг
тодорхойлжээ.

15. Дүгнэлт
Өнөөгийн байдал:
 Манай орны тээвэр логистикийн салбарын хөгжлийн түвшинг өртгөөр тооцон
үзвэл өндөр өртөгтөй өрсөлдөх чадвар муутай байна.
 Тээвэр логистикийн салбар нь ихэнхидээ ерөнхий логистик үйлчилгээ
үзүүлдэг мэдээлэл зууч, төлөөллийн үйл ажиллагаа явуулж байна
 Олон улсад үйлдвэрлэл худалдаа, тээвэр логистикийн салбарууд нь
интеграцчлагдсан байгаа тул зөвхөн тээвэр, эсвэл зуучийн үйлчилгээ үзүүлж
буй манай орны хувьд бизнесийн гэрээнүүд “үлдэгдлийн буюу residue-based
contract” хэлбэрийг агуулдаг байх магадлал маш өндөр байна.
 Гадаад болон дотоодын үйлдвэрлэл, үйлчилгээний мэргэшилт, эдийн засаг
бизнесийн хамтын ажиллагааны хумигдмал байдал нь эдийн засагт бүхэлд нь
сөрөг нөлөө үзүүлж болзошгүй
ТХХТ-ийг хөгжүүсэнээр :
Төрийн сонирхол, давуу тал:
 Эдийн засагт үйлчилгээний
салбарын эзлэх хувийг
нэмэгдүүлэх
 Хяналт болон төрийн бодлогыг
хэрэгжүүлэх нөхцлийг
бүрдүүлэх
 Улсын нөөцийг нэгдсэн
удирдлага хяналтын дор
бүрдүүлэх
 Газрын үнэлгээ, эдийн засгийн
эргэлтийн үр ашгийг
тогтворжуулах, дээшлүүлэх
 Бодлогын дэмжлэг туслалцаа
 Эдийн засгийн хамтын
ажиллагааг сайжруулах гэх мэт
Хувийн секторын сонирхол, давуу
тал:
 Тогтвортой үйл ажиллагаа явуулах
 Зах зээлийн боломжийг ашиглах
 Хөрөнгө оруулалтын таатай
нөхцөл бүрдүүлэх
 Төрийн баталгаа, дэмжлэг авах
 Тогтвортой байдал
 Бизнесийн туршлага, бизнесийн
сүлжээ
ТХХТ-ийг хөгжүүлэх нь эдийн засгийн үр ашигтай áàéäàë íü:
 Газрын эргэлт, ашиглалт сайжирна
 Хөрөнгө оруулалтын өртгийг бууруулна
 Зах зээлийг өргөтгөх боломж үүснэ.
Òýýâýð çóó÷ëàëûí ñàëáàðò ÒÕÕÒ-èéí õ¿ðýýíä öаашид хийх ажлууд:
 ТХХТ Хэрэгжүүлэх механизмыг тодорхой болгох
 Эрх зүйн орчинг улам боловсронгүй болгохыг эрэлхийлэх, журам, загвар
гэрээ зэргийг боловсруулах
 ТХХТүншлэлийн хүрээнд хэрэгжүүлэх төслүүдийг тодорхойлох

16. Íîì ç¿é
1. “Á¿ñ íóòãèéí õºãæèë, õàìòûí àæèëëàãàà” îëîí óëñûí áàãà õóðàëä îðîëöñîí òóõàé
òýìäýãëýë, Áýýæèí õîò, 1995.11.
2. Ã.Áàòõ¿ðýë “ Ãëîáàëü÷ëàëûí ¿åèéí æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéí ìåíåæìåíòýä òóëãàìäñàí
àñóóäàë “ ñýäýâò èëòãýë 2006 îí, ÓÁ
3. Çàì, Òýýâýð, Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì “ Çàì, Òýýâýð, Àÿëàë æóóë÷ëàë, Øóóäàíãèéí
ñàëáàðûã 2021 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãèéí áîäëîãî ÷èãëýë”, ÓÁ 2006,
Гадаад хэл дээр ашигласан ном
1. Terminology on combined transport: United Nations New York Geneva, 2001
2. Intermodal Freight transpotation, Gerhard Mueller (2001)8 Emphasis added by
author of this Note
3. Adapted from Sletmo, G.K. (1989) "Shipping's Fourth Wave: Ship Management
and Vernon's Trade Cycles", Maritime Policy and Management, Vol. 16, No. 4,
4. Logistics World Magazine of the National Association of Freight Logistics, UAE ,
issue 1 /2003
5. Intermodal Freight transportation , Gerhard Mueller (1995) , Emphasis added by
author of this Note Terminology on combined transport: United Nations New York
Geneva, 2001
6. ICC, Paris France, Document No. 304 //3 final EN, 18/11/2002
7. Lloyd’s Intermodal Asia , seminar Programme
8. Foreign Trade Overview of Mongolia in 2002, by MNCCI
9. Benz Frederick; Strategis Technilogy managment, 2000
10. W.G.Bennis, Organization development: Its Nature origins and Prospects,
(Addison-Wesley reading.1999)
11. R.Blake and J.S.Mouton,Building a Dynamics corporation through girl,
(Texas,1982)
12. Àðáàðöóìÿí.Ê.À; Óïðàâëåíèå ïðîöåññîì ñîçäàíèÿ íîâîé òåõíèêè â íàó÷íîïðîèêâîäñòâåííîì îáüåäèíèé, Åðâàí, 1999
13. [Э.З.Бройтман-введение,гл 1,5, приложение;
М.С.Боровикова-гл.6;
А.М.Сизых-гл-2,3; А.Т.Осьминин-гл.4; Эксплуатационная работа станций и
отделений, Москва 2002
Нэмэлт материал
1. www.stockholmsregionen2030.nu
2. http: //www. scdconsulting.com
3. http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_rail_transport_in_Great_Britian
4. http://en.wikipedia.org/wiki/Timeline_of_transportationtechnology
5. http://en.wikipedia.org/wiki/ History_of_Feight Forwarding in World
6. http://en.wikipedia.org/wiki/Timeline_of_railway_history
7. http://www.globalshippersnetwork.net
8. http://www.mrt.com
9. http://www.mis.gov.mn
10. International Logistics training center of Russsia www.mclog.ru
11. Supply Chain Dynamics www.scdconsulting.com
12. Singaporean Logistics Association www.sla.org.sg
13. http://www.mgnship.mn
14. www.sla.org.sg
15. www.skyadt@emirates.net

17. i