More Related Content
Similar to Б.Мөнх-Од - МОНГОЛ УЛСАД НУТГИЙН ӨӨРИЙН УДИРДЛАГЫН ЧАДАВХИЙГ ДЭЭШЛҮҮЛЭХ НЬ
Similar to Б.Мөнх-Од - МОНГОЛ УЛСАД НУТГИЙН ӨӨРИЙН УДИРДЛАГЫН ЧАДАВХИЙГ ДЭЭШЛҮҮЛЭХ НЬ (20)
Б.Мөнх-Од - МОНГОЛ УЛСАД НУТГИЙН ӨӨРИЙН УДИРДЛАГЫН ЧАДАВХИЙГ ДЭЭШЛҮҮЛЭХ НЬ
- 1. МОНГОЛ УЛСАД НУТГИЙН ӨӨРИЙН УДИРДЛАГЫН
ЧАДАВХИЙГ ДЭЭШЛҮҮЛЭХ НЬ
ШУТИС, КТМС
Маркетингийн менежментийн 1-р курсын оюутан Б.Мөнх-Од
Оршил
Манай улсын төр засгийн үйл ажиллагаа нь энгийн ард иргэдийн өдөр
тутмын амьдралаас нь ихээхэн алсад байх шиг санагддаг. Харин орон
нутгийн түвшинд ажиллаж байгаа засаг захиргаа нь хувь хүн, өрх айлын
хувьд ойрхон, хүртээмжтэй байдгаараа үнэхээр их ач холбогдолтой. Нутгийн
иргэд хүүхдүүдээ сумын сургуульд илгээж, өвчин туссан үедээ аймгийн
эмчид очин эмчлүүлэхээс гадна ус, цахилгаан хангамжийн асуудлаар зөвхөн
орон нутгийнхаа удирдлагын амыг харж байдаг. Засгийн газарт ажиллаж
байдаг хүмүүс орон нутгийн нөхцөл байдлын талаар сайн ойлголтгүй байдаг
учир төрийн үйлчилгээ нь орон нутагт төдийлөн үр дүнтэй хүрч чаддаггүй.
Гадаадын улс орнуудын жишээнээс судалгаа хийн үзэхэд, Орон нутгийн
удирдлага, захиргаа нь засгийн газрыг бодвол иргэдэд ойр хүртээмжтэй
байдаг нь харагдаж байна.
Тиймээс би орон нутгийн өөрөө удирдлагын чадавхийг улам бүр дээшлүүлж,
бэхжүүлэхийг гол зорилгоо болгон энэхүү илтгэлдээ тусгалаа.
1. Нутгийн өөрөө удирдах ёс гэж юу вэ?
Хүн төрөлхтөний хувьд нутгийн өөрөө удирдах ёс нь он удаан жилийн
түүхтэй юм. Нутгийн өөрөө удирдах ёсны онолын үндсүүд нь XIX зуунд анх
Европын улс орнууд болон Америкт тавигджээ. Нутгийн өөрөө удирдах ёсны
онолын үндсийг тавихад Д.Морган, А.Токвиль, Л.Штейн, Р.Гнейст нарын
эрдэмтэд чухал үүргийг гүйцэтгэж байв. Эрдэмтэн А.Токвиль өөрийн
бүтээлдээ “Засаглалын анхдагч үндэс нь төр улс, тэр ч байтугай ард
түмэн биш, харин өөрсдийн хувийн хэргийг өөрсдөө зохицуулж, сайн
дурын үндсэн дээр нэгдсэн бие хүмүүс мөн” хэмээн тэмдэглэж байжээ.
Суурин соёл иргэншилтэй орнуудын хувьд өөрөө удирдах ёсны эрх олж
авах үзэгдэл анх хот суурин газруудын хувьд бий болсон байдаг. Манай
орны хувьд нутгийн өөрөө удирдах ёсны зарчим анх албан ёсоор
хуульчлагдсан хэлбэрээр бус ч гэсэн зан заншлын хэлбэрээр эрт үеэс хөдөө
орон нутагт үйлчилж байсан гэж үзэх үндэстэй. Ингэж хүмүүс байгалийн жам
ёсны байдлаас иргэний нийгэмд шилжиж эхэлсэн байна. Гэвч энэ нь
нийгмийн амьдралд ч, хувь хүний амьдралд ч байгалаас заяасан жам ёсны
өөрөө удирдах ёсыг юу ч үгүй болгож бүх зүйлийг төр хараандаа авна гэсэн
үг биш юм.
Орчин үеийн тодорхойлолтуудаас нилээд түгээмэл тодорхойлолт бол;
Нутгийн өөрөө удирдлага нь тодорхой засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн
- 2. нэгжийн хүн амын эрх, ашиг сонирхол, ажил хэргийг хамаарах ба энэ нь
үндэсний засаглалын түвшин дэхь улсын иргэдийн нийтлэг ашиг сонирхлыг
хангах үйл ажиллагаатай тэр бүр нийцэх албагүй гэсэн байдаг. Орон нутаг
бүр өөр өөрийн нийгэм, эдийн засгийн онцлог орчин, нөхцөл, давуу, сул
талуудтай байхаас гадна тэнд амьдарч буй хүмүүсийн үнэлэмж, төрийн
үйлчилгээ хүртэх хэрэгцээ, шаардлага, үйлчилгээг тэдэнд хүргэх арга
замууд нь ялгаатай буюу улсын нөгөө хэсэгт амьдарч буй хүмүүсийнхтэй яв
цав тохирдоггүй. Энэхүү ялгаатай нөхцөлд ард иргэдэд үйлчилгээг ойр
дөхөм байлгах, оновчтой хүргэх, ардчилсан зарчмаар засаглах, иргэдийн
ашиг сонирхлын дагуу улс төрийн шийдвэрийг гаргаж байх зэрэгт нутгийн
өөрийн удирдлага нь онцгой үүргийг гүйцэтгэдэг.
2. Нутгийн өөрөө удирдах ёсны агуулга, хөгжлийн хандлага
Монгол дахь нутгийн өөрөө удирдах ёсны хөгжлийн өнөөгийн түвшин,
цаашдын хандлагыг зөв тодорхойлохын тулд нутгийн өөрөө удирдах ёс
хөгжсөн орнуудын энэ хүрээнд үйлчилж байгаа хууль, эрхзүйн баримт
бичгүүдийг өөрийн орны байдалтай жишин үзэх зайлшгүй шаардлага гарч
байгаа юм.
“Нутгийн өөрөө удирдах ёсны Европын Харти”-д өөрөө удирдах
байгууллагуудад уг баримт бичгээр нийт 30 зүйлийн үүрэг шаардлага тавьж
байгаа бөгөөд уг Хартийн(хууль) хүрээнд багтан орох хүсэлтэй Европын
орнуудын хувьд:
- шийдвэр гаргадаг байгууллагатай
- түүнд ажилладаг албан хаагчид нь сонгогддог буюу ардчилсан
замаар ажилд ордог
- өөрийн бүрэн эрх болон түүнийгээ хэрэгжүүлэх арга замын хувьд
ихээхэн бие даасан байдалтай.
- эдгээр бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгө санхүүтэй
байх г.м өөрийн удирдлага, нутаг дэвсгэр бүхий коммун ядаж 20
зүйлийн нөхцөл шаардлагыг хангах ёстой гэж заасан байдаг.
Нутгийн өөрөө удирдах ёсны хүрээнд үйлчилж буй гадаад, дотоодын
нийтлэг эрх зүйн актууд болон нэгэнт хуримтлагдсан туршлагад
тулгуурлан Монгол улсын нутгийн өөрөө удирдах байгууллагуудын үйл
ажиллагааны агуулгыг бүрдүүлж цаашид баяжуулан хөгжүүлэх үүднээс
эн түрүүнд дараах шаардлагуудыг тавьж төлөвшүүлэх нь зүйтэй гэж үзэж
байна.
• Нутгийн өөрөө удирдах ёсны зарчим нь дотоодын эрх зүйн хэм
хэмжээгээр болон Үндсэн хуулиар баталгаажсан байх ба хуулиар
зөвшөөрөгдсөн хүрээнд өөрийн санаачлагаар бүх зүйлийг хийх эрх
мэдэлтэй, боломжтой байх,
• Орон нутгийн хэмжээнд мөрдөгдөх эрх зүйн хэм хэмжээ тогтооход бие
даасан байдалтай байх нь
• Зохион байгуулалт, боловсон хүчний асуудлаар бие даасан
байдалтай байх нь
- 3. •
•
Төсөв, санхүүгийн асуудал дээр бие даасан байдалтай байх нь
Төлөвлөлтийн асуудалд бие даасан байдалтай байх нь
3. Нутгийн өөрөө удирдах ёсыг хөгжүүлсний ач холбогдол
Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагад эрх мэдэл, хариуцлагыг шилжүүлэх
хэд хэдэн шалтгаан байна. Үүнд;
- Нутгийн захиргааны үр ашиг, хариуцлага нь ихэснэ.
- Эрх мэдлийг шилжүүлснээр орон нутгийн хөгжилд нааштай үр нөлөө
бий болно.
- Ардчилал, хүний эрхийн хамгаалал бэхжинэ.
Нутгийн өөрөө удирдах ёсыг бэхжүүлсний дүнд бий болох хамгийн чухал
үр дүн нь улс оронд хууль ёс төлөвших явдал юм. Иргэдийн орон нутгийн
албан хаагчид болон улс төрчдөд итгэх итгэл нэмэгдэж, тэд өөрсдийн
сайн сайхны төлөөх үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож эхэлбэл тэдний
төртэй харилцах харьцаа нь мөн адил шинэ түвшинд гарна. Ийнхүү
төрийн хэмжээнд хууль ёсыг дээдлэх байдал нэмэгддэг.
Зарим төрлийн үйлчилгээтэй холбоотой шийдвэрийг алс хол байгаа төв
Засгийн газар, үндэсний түвшний улс төрчид бус харин бодит амьдралд
ойр дөт байгаа нутгийн удирдлагын байгууллага гаргах нь илүү үр дүнтэй
мэт санагддаг. Мөн түүнчлэн; орон нутгийн удирдлага нь иргэдийн
сэтгэлд хүрсэн үйлчилгээ нэвтрүүлж байгаа тохиолдолд, эсвэл тухайн
үйлчилгээг хэрхэн хүргэх талаарх шийдвэр гаргах үйл хэрэгт өөрсдийг нь
оролцуулж байгаа бол иргэд татвараа төлөх хүсэл эрмэлзлэлтэй болох
сайн талтай. Түүнчлэн өөрийн төлсөн татварын хувь заяаны талаар
санаа тавих болно. Үүний тулд:
Үр ашиг, хариуцлага нь: иргэдэд үйлчилгээ нь ойр, тухайн орон
нутгийн онцлог, бодит байдалтай уялдсан, тэдний хэрэгцээ шаардлагыг
хангасан, хурдан шийдвэрлэх боломж өндөр байдаг нь иргэдэд ойр
засаглалын хэлбэр болж байх тул үйл ажиллагаа нь ил тод, хариуцлага
өндөр байх боломжийг нэмэгдүүлдэг байна.
Орон нутгийн хөгжлийг хангахад:Үр ашигтай үйл ажиллагаа,
төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх болон орон нутагтаа амьдарч буй иргэдийн
санаа санаачлага, түүнийг дэмжин хамтран ажиллах нутгийн удирдах
байгууллагын үйл ажиллагаанаас орон нутгийн хөгжил илүүтэй ихээхэн
хамаардаг.
Ардчиллыг бэхжүүлэхэд: Нутгийн өөрөө удирдах байгууллага нь
ардчилал, хүний эрхийн хамгаалал, сонголт, хүний өдөр тутмын
амьдралд тусах шийдвэр гаргахад орон нутгийн иргэдийг оролцуулах,
орон нутагт ардчиллыг бэхжүүлэх суурь нь болж байдаг.
Монгол улсын Үндсэн хуулийн 59-р зүйлийн 1-р хэсэгт: “Монгол
улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлага нь нутгийн
өөрөө удирдах ёсыг төрийн удирдлагатай хослуулах үндсэн дээр
- 4. хэрэгжинэ” гэж заасан байдаг. Нутгийн удирдлагын эрх зүйн үндсийг
бүрдүүлж байдаг гол хуулиуд нь:
• Монгол улсын Үндсэн хууль, 1992 он
• Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж түүний
удирдлагын тухай хууль, 1992 он
• Монгол улсын төсвийн тухай хууль, 1993 он
• Хот,тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хууль, 1994 он
• Төрийн байгууллагын удирдлага,
• санхүүжилтийн тухай хууль, 2002 он
Нутгийн өөрөө удирдах ёс бол: Үндсэн хуулинд тусгагдсан Монголын
ардчилсан төрийн салшгүй хэсэг юм.
Монгол улсын нутгийн удирдлагын тогтолцоо
Нутгийн өөрийн удирдлага
Нутгийн захиргаа
- 7. 4. Нутгийн өөрөө удирдах ёсыг амжилттай хэрэгжүүлж буй Швед
улсын туршлага
Шведэд төрийн бүх эрх мэдлийг ард түмэн хэрэгжүүлдэг. Шведийн
ардчилал нь үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, нийтээр, тэгш эрхтэй
сонгох зарчимд тулгуурладаг. Үүнийг төлөөлөл буюу парламентийн
бодлого, нутгийн өөрөө удирдах ёсны зарчим, төрийн хууль, тогтоомжоор
хэрэгжүүлдэг.
Швед улс нь нутгийн өөрөө удирдах ёсыг коммун, мужийн удирдлагын үйл
ажиллагаанд хэрэглэж ирсэн эртний түүхэн уламжлалтай улс билээ. Швед
улс нь 21 муж, 290 коммунтай. Коммун нь засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн
хамгийн доод нэгж бөгөөд нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын үүрэг
оролцоо энд хамгийн өндөр байдаг. Орон нутгийн өөрөө удирдах
байгууллагууд нь тухайн түвшиндээ бие биенээсээ хараат бус, бие даан
ажилладаг.
Коммун болон муж нэг бүрт гол шийдвэр гаргагчийн үүргийг хүмүүсийн
шууд сонгон бүрдүүлсэн зөвлөл гүйцэтгэдэг. Коммунуудад одоогоор
зөвлөл болон хорооны гишүүдийг оролцуулаад нийт 50,000 орчим
согуульт төлөөлөгчид ажиллаж байна. Зөвлөл тухайн нутаг дэвсгэрт
хамаарах бүх чухал шийдвэрийг гаргана. Нутгийн удирдлагын үйл
ажиллагааны зорилт, журмыг зөвлөл тогтоох ба мөн орон нутгийн татвар,
хураамжын түвшинг тогтоох эрхтэй. Түүнчлэн орон нутгийн төсвийг
баталж, нутгийн удирдлагын бүтцийг тогтоодог. Зөвлөлийн хуралдааныг
урьдчилан зарлаж, хуралдуулах бөгөөд иргэдэд нээлттэй байдаг. Орон
нутгийн төсвийн 50-75 хувийг хүн амын орлогын албан татвар эзэлдэг ба
орлогоосоо хамаарч иргэд нь 55 хүртэл хувийн татвар төлдөг. Ийнхүү
өндөр татвар төлснөөрөө өндөр чанартай үйлчилгээ хүртэх боломжийг
бүрдүүлдэг байна. Татварын зарцуулалтанд тавих хяналт өндөр байдаг нь
засаг захиргааны нэгжүүд нь авах татвар хураамжийн хэмжээгээр биш
иргэдэд үзүүлдэг үйлчилгээгээрээ өрсөлдөх нөхцлийг бүрдүүлж өгчээ.
Засгийн газар ба орон нутгийн хоорондын харилцаа
Засгийн газар ба орон нутгийн хоорондын холбоо нь дээрээс зааварчлага,
зөвлөмж өгөх, хуулийн үйлчилгээ үзүүлэх, улсаас татаас олгох зэрэг
үндсэн хэлбэрээр хэрэгждэг байна. Шведэд орон нутгийн бие даасан
байдлыг ард иргэдийн өөрөө удирдах байгууллагаар дамжуулан бүрэн
төгс хэрэгжүүлэхэд онцгой анхаарч, улсаас олгосон татаасын хөрөнгийг
зарцуулахад дээрээс аль болох бага оролцох бодлого баримталдаг ажээ.
Дүгнэлт
Монгол улсын Ардчилсан төрийн салшгүй хэсэг болох – “Нутгийн өөрийн
удирдлагын чадавх”-ийг хөгжүүлснээр улс оронд хууль ёс төлөвшиж,
төрийн удирдлагатай орон нутгийн өөрөө удирдах ёсыг хослуулан
удирдах тогтолцооны үйл ажиллагааг явуулах, түүнийг сайжруулах,
- 8. иргэдэд ойртуулахад, тэдгээрт
бүх нийтийн оролцоог өсгөн
нэмэгдүүлэхэд маш том ахиц түлхэц болох юм.
Ялангуяа баг, хорооны иргэдийн нийтийн үйл ажиллагааг сайжруулах
явдал чухал асуудал болж байна.
