Монгол улсын Үндсэн хуулинд заасан хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм байгуулах зорилтыг хэрэгжүүлэх, ардчилал шударга ёсыг төлөвшүүлэн бэхжүүлэхэд, ардчилсан нийгмийн өөрийнх нь тулгуур зарчим болсон НӨУЁ-ны тогтолцоог боловсронгуй болгох шаардлага улам ихээр тавигдах боллоо.

1. LOGO
Нутгийн өөрөө удирдах
байгууллагын үйл ажиллагааг
боловсронгуй болгох нь
Улсын Их Хурлын гишүүн,
Нутгийн Удирдлагын Холбооны Тэргүүн
/Ph.D/ Су.Батболд

2. Нутгийн удирдлага
Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжид
орон нутгийн шинжтэй асуудлыг зохион
байгуулж удирдах, төвөөс улс орны хэмжээнд
явуулж буй бодлогыг орон нутагтаа
хэрэгжүүлэх ажлыг удирдах үйл ажиллагаа,
түүнийг эрхлэх байгууллага юм.
Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын
үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох нь

3. Монгол Улсын Нутгийн өөрөө удирдах ёсны тунхаг
бичиг
Дэлхийн янз бүрийн бүс нутгийн онцлогийг тусгасан
нутгийн өөрөө удирдах ёсны даян дэлхийн Харти
Нутгийн өөрөө удирдах ёсны Европын Харти
Нутгийн удирдлагын хөгжлийн чиг хандлага
Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын
үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох нь

4. Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын
үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох нь
Европын болон даян дэлхийн нутгийн
өөрөө удирдах ѐсны харти, бусад баримт
бичгүүдэд орон нутгийн бие даасан байдалд
хор учруулахаас сэргийлэх асуудлыг онцлон
авч үзэж янз бүрийн арга хэрэгслийг
ашиглахыг зөвлөмж болгосон байна.
Эдгээрийг бүлэглэн үзвэл:
Эрх зүйн шинжтэй баталгаа,
Санхүүгийн шинжтэй баталгаа,
Хяналт, зохицуулалтын шинжтэй баталгаа
хэмээн болзмол байдлаар ангилан үзэж
болох юм.

5. Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын
үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох нь
Эрх зүйн шинжтэй баталгаа гэж болох зүйлийг дурдвал:
 Орон нутгийн эрх мэдэлд хуваарилсан асуудлыг хуулиар тодорхой
заах. Эдгээр асуудал нь байнгын шинжтэй байх ба түр эрх, түр
даалгавар гэх мэтийн зүйлийг эрх өгсөн байгууллага хүссэн үедээ
эргүүлэн авч болох учраас ийм арга хэрэглэхээс татгалзах,
 Орон нутаг нь төвийн мэдэлд байгаа нийтлэг асуудлыг орон нутагт
эрхэлж болох ба ийм тохиолдолд уг эрх нь хуулиар заагдсан байх,
 Орон нутаг ба төвийн хамтран хариуцах асуудлын хувьд хэн нь юуг
хариуцахыг хуулиар заах,
 Дээд байгууллагаас орон нутагт эрх шилжүүлж болно. Тэгэхдээ нийтлэг
асуудлыг хариуцуулах, эрх шилжүүлэх зэргээр дээд байгууллагаас
орон нутагтай харилцахдаа уг асуудлаар дамжуулан орон нутгийн бие
даасан байдалд халдах, хараат болгох оролдлогоос урьдчилан
сэргийлэх,
 Орон нутгийн эрх мэдлээс гадуур боловч орон нутгийн бие даасан
байдалд нөлөөлж болзошгүй асуудлаар шийдвэр гаргахдаа орон
нутагтай зөвлөлдөх зэргийг юуны өмнө анхаарч байгаа юм.

6. Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын
үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох нь
Санхүүгийн баталгаа талаас нь:
 Орон нутгийн хүлээх үүрэг санхүүгийн нөөц хоѐр зохицож байх,
 Үүргээ гүйцэтгэхэд хангалттай бус санхүүгийн нөөцтэй байсан
тохиолдолд орон нутгийн эсрэг шүүх ажиллагааг зохистой биш гэж
үзэх,
 Орон нутаг төсвөөс хөрөнгө зарах тэргүүлэх зорилтыг өөрөө бие даан
тодорхойлох эрхтэй байх,
 Орон нутгийн татвар төлөгчийн төлж буй татвартай харьцуулахад авч
буй үйлчилгээний үр өгөөж илүү байх зарчмыг хэрэгжүүлэх нь
сонгогдсон төлөөлөгчийн гол үүрэг байх,
 Орон нутгийн татварыг төрөөс хязгаарлаж болох боловч бие даасан
байдал, үүргээ биелүүлэхэд нь нөлөөлөхгүй байхаар шийдвэрлэх,
 Орон нутгийн татвар нь инфляц зэрэг эдийн засгийн өөрчлөлтийг
тусгадаггүй учраас санхүүгийн хүндрэл гарч болохыг дээд байгууллага
анхаарч байх,
 Орон нутаг зээл авах эрхтэй байх,
 Орон нутагт янз бүрийн төрлийн грант олгох зэргийг санхүүгийн
баталгаа хангах гол хүчин зүйлс гэж үзэж байгаа юм.

7. Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын
үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох нь
Зохион байгуулалт, хяналтын хувьд:
 Нутгийн өөрөө удирдах ѐсны байгууллага өөрийн харьяа
захиргааны (гүйцэтгэх) байгууллага байгуулах, тэдгээрт
ажиллах хүмүүсийг шилж сонгох, төрийн бусад байгууллагын
ажилтнуудтай ижил хэмжээнд нийгмийн хамгаалал, халамжид
хамруулах, ажиллах нөхцөл, цалин хөлсөөр хангах,
 Дээрээс тавих захиргааны хяналтын гол нь орон нутгийн
байгууллага хуулийн хүрээнд ажиллаж байгаа эсэхэд чиглэх,
 Дээрээс эрх шилжүүлсний дагуу орон нутгийн байгууллагаас
хийж байгаа ажлыг хянаж болох боловч орон нутаг нөхцөл
байдалдаа нийцүүлэн өвөрмөц хандлага гаргаж болохыг үл
үгүйсгэх,
 Дээд газрын хяналтын ерөнхий зарчим нь ажлын үр дүнг аль
болохоор өндөр байлгахад чиглэхийн зэрэгцээ орон нутгийн бие
даасан байдлыг хөндөхгүй байх,
 Орон нутгийн байгууллагууд ижил төвшний гадаад, дотоодын
байгууллагатай шууд харилцах хамтран ажиллах зэрэг болно.

8. Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын
үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох нь
Нутгийн удирдлагын хөгжлийн чиг хандлага
Үндсэн зарчим:
 Бие даасан байдлыг улстөр, захиргаа, санхүүгийн талаар
баталгаажуулах,
 Орон нутгийн өөрөө удирдах ёсны зарчмыг боломжтой бол Үндсэн
хуулиар, эсвэл бусад хуулиар хүлээн зөвшөөрөх,
 Орон нутгийн удирдлагыг бүх нийтийн сонгуулиар сонгож байгуулах,
 Тусламжийн зарчмыг (principle of subsidiarity) хуулиар баталгаажуулах
 Иргэдэд ойрхон нэгжид (засаг захиргааны) ажил хэргийг төвлөрүүлэн,
дээд шатны байгууллагууд орон нутаг хийж чадахгүй ажлыг хийх,
уялдуулан зохицуулах үүрэг гүйцэтгэх,
 Орон нутгийн бие даасан байдлыг хангах зорилгоор нутгийн хил
хязгаарыг тогтоох, тэнд захиргааны зохих ёсны байгууллагууд байх,
 Орон нутгийн санхүүгийн боломж болон Нутгийн өөрөө удирдах ёсны
эрх зүйн баталгааг буй болгох

9. Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын
үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох нь
Деконцентрац
(deconcentration)
Захиргааны хүрээн дэх
эрх шилжүүлэлт
Деволюц
(devolution)
Эрх мэдлийг төвөөс
орон нутагт шилжүүлэн
өгөх
Хэрэгжилт
хариуцлагачадвар
Эрх өгөх

10. Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын
үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох нь
1. Эрх зүйн байдал.
 Нутгийн удирдлагын чиг үүргийг хэвтээ чиглэл буюу
Засаг дарга – ИТХ, босоо чиглэл буюу сум –
аймгийн төвшин хооронд тодорхой зааглаагүй, олон
чиг үүрэг аль алинд нь ерөнхий томъёоллоор
давхардаж орсон.
 Орон нутгийн эрхийг зөрчсөн тохиолдолд шүүхийн
хамгаалалт дутуу.
2. Хүний нөөцийн хувьд
 Орон нутгийн төсөвт байгууллагын удирдах ажилтны
томилгоо төвөөс хамааралтай
 Төрийн албан хаагчдын тогтвор суурьшил муу
 Албан хаагчдын мэдлэг чадвар хангалтгүй

11. Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын
үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох нь
3. Эдийн засаг, санхүүгийн орчин
 Төсвийн болон эдийн засгийн бие даасан байдал
байхгүй. Төсвийн эх үүсвэр гол төлөв татаасаар
бүрддэг
 Орон нутгийн өмч нь санхүүгийн эх үүсвэр болох
боломжгүй
 Орон нутгийн төсвийн ерөнхийлөн захирагчид нь гол
төлөв төвийн яам, газрууд
 Татвараас орж буй орлогын дийлэнх нь төвд
төвлөрдөг
 Төвөөс орон нутагт хийж буй хөрөнгө оруулалтын
нилээд хэсэг нь орон нутаг өөрөө хийх боломжтой
жижиг ажлуудад чиглэдэг
 Татвар, төлбөр тогтоох, зээл авах эрхгүй

12. Нутгийн удирдлагын
чадвар, хариуцлага
хангалтгүй
Эрх мэдэл дээд
шатанд төвлөрдөг

13. Орон нутгийн эрх мэдлийг нэмгдүүлэх
үзэл баримтлалын бүдүүвч
Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын
үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох нь
Нутгийн удирдлага
Эрхжүүлэлт
Хошуучлалыгхөгжүүлэх
Сонгуулийгболовсронгуй
болгох
Орон нутгийн
хөгжил
Санхүү
Орон нутаг дахь өөрчлөлт
СургалтЭрх
Оролцоот
төсөв
Иргэний нийгмийн
бэхжилт

14. Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын
үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох нь
Төвлөрлийг задалж
эрх мэдлийг
орон нутагт шилжүүлэх
Орон нутгийн
чадавхийг
дээшлүүлэх

15. Дүгнэлт
Орон нутгийн бие даасан байдлыг
тодорхойлох, түүний төвшин ямар байхыг
тодорхойлох нь уг асуудалд хандах зарчим
юмуу үзүүлэлтийг тогтоож хэрэглэхийг
шаардаж байгаа юм. Үүнд:
 Ардчиллын шаардлага.
 Үр нөлөөний шаардлага.

16. Дүгнэлт
Эл хоёр шалгуур үзүүлэлтийг хангах нь
орон нутагт бие даасан байдлын дор дурдсан
баталгааг буй болгох шаардлагатайг дэлхийн
улс орнуудын туршлага болон эрдэмтэн
судлаачдын судалгаа дүгнэлтээс харагдаж
байна. Үүнд:
 Эрх зүйн баталгаа.
 Зохион байгуулалт, чиг үүргийн хуваарилалт.
 Хүний нөөцийн асуудлыг эрхлэх.
 Эдийн засгийн баталгаа.

17. Дүгнэлт
Орон нутгийн бие даасан байдлыг дээшлүүлэх
нь нэг талаас төвлөрлийг задалж эрх мэдлийг
орон нутагт шилжүүлэх, нөгөө талаас орон
нутгийн чадавхийг дээшлүүлэхийг зүй ёсоор
шаардана.

18. Дүгнэлт
Орон нутгийн эрхжүүлэлтийн концепц нь:
Дээрээс эрх мэдлийг шилжүүлэх болон орон
нутгийн бие даасан байдалд хандах
улстөрийн таатай уур амьсгалыг бүрдүүлэх,
Орон нутагт иргэний нийгмийн оролцоог
нэмэгдүүлэх зөрчил болон хөгжлийн асуудлыг
шийдвэрлэхэд хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх,
Орон нутгийн өмч, санхүү, чадвар, хүний
нөөцийн боломжийг нэмэгдүүлэх, г.м
Хувь хүний төвшинд хөдөө дэх ядуурлыг
арилгах гэсэн үндсэн бүрэлдэхүүнтэй байгаа
юм.

19. Дүгнэлт
 Орон нутгийн удирдлагын үйл ажиллагаанд сайн
засаглалын зарчмуудыг нэвтрүүлэх. Энэ нь ардчиллын
шаардлагыг хангахаас гадна ерөөс нутгийн
удирдлагын чадавхийг дээшлүүлэх гол нөхцлийн нэг
юм. Тиймээс орон нутагт иргэд өөрсдөө ИТХ,
малчдын бүлэг, сургууль цэцэрлэгийн зөвлөл гэх мэт
байгууллагын үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцох,
тийм оролцоог хөхиүлэн дэмжих, иргэдийн
оролцоотой төсөв зохиох аргыг хэрэглэх,
байгууллагуудын ажилд нийгмийн аудит хийх зэрэг
аргыг өргөн хэрэглэх нь нутгийн удирдлагын бие
даасан байдлыг бэхжүүлэх чадавхийг дээшлүүлэх
боломж олгох юм.

20. Дүгнэлт
Эрхжүүлэлтийг хийхийн зэрэгцээ орон
нутагт эрх мэдэл шилжүүлэх, эрх мэдэл, чиг
үүргийг нутгийн удирдлагын шатлалуудаар аль
болохоор ялгаж тогтоох, орон нутгийн
сонгуулийг боловсронгуй болгох замаар орон
нутагт хошуучлалыг буй болгох, иргэдийн
оролцоо, чадавхийг сайжруулахад чиглэсэн
сургалтыг байнга зохион байгуулах зэрэг
практик үйл ажиллагаа чухал болохыг олон
улсын туршлага харуулж байна.