Download luận văn thạc sĩ ngành ngôn ngữ học với đề tài: Đặc điểm tục ngữ tiếng Mường, cho các bạn làm luận văn tham khảo

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI
HOÀNG THỊ LIÊN HƯƠNG
ĐẶC ĐIỂM TỤC NGỮ TIẾNG MƯỜNG
LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC
HÀ NỘI, 2019

2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI
HOÀNG THỊ LIÊN HƯƠNG
ĐẶC ĐIỂM TỤC NGỮ TIẾNG MƯỜNG
Ngành: NGÔN NGỮ HỌC
Mã số: 8 22 90 20
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS. NGUYỄN THỊ BÍCH HẠNH
HÀ NỘI, 2019

3. LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, không sao chép
của ai. Các kết quả khảo sát và miêu tả nêu trong luận văn là trung thực và chưa
từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.
TÁC GIẢ LUẬN VĂN
Hoàng Thị Liên Hương

4. MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1
Chương 1: CƠ SỞ LÝ THUYẾT.................................................................11
1.1. Dẫn nhập ..........................................................................................11
1.2. Khái quát về tục ngữ ........................................................................12
1.3. Tục ngữ của người Mường ..............................................................22
Chương 2: ĐẶC ĐIỂM CẤU TRÚC CỦA TỤC NGỮ MƯỜNG ............30
2.1. Đặc điểm về vần, nhịp của tục ngữ Mường.....................................30
2.2. Đặc điểm về câu của tục ngữ Mường ..............................................38
Chương 3: ĐẶC ĐIỂM NGỮ NGHĨA CỦA TỤC NGỮ MƯỜNG .........45
3.1. Những kiểu cấu trúc thường sử dụng để xây dựng hình tượng trong
tục ngữ Mường........................................................................................45
3.2. Nghĩa đen và nghĩa bóng trong tục ngữ Mường..............................50
3.3. Biểu trưng động vật tiêu biểu trong tục ngữ Mường .......................70
KẾT LUẬN....................................................................................................75
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO.....................................................78
PHỤ LỤC.......................................................................................................83

5. DANH MỤC BẢNG
Bảng 3.1. Tần số xuất hiện của động vật trong tục ngữ Mường.....................70

6. 1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
1.1. Trong các thể loại văn học dân gian thì tục ngữ là thể loại tương đối phong
phú về số lượng, nội dung, chủ đề và được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Tục ngữ
là những sáng tác có giá trị bền vững với thời gian. Tục ngữ phản ánh nhận thức của
con người về thế giới quan, nhân sinh quan một cách đa dạng. Vì vậy, nghiên cứu
về tục ngữ là nghiên cứu những cái hay, cái đẹp, những dấu ấn bản sắc dân tộc ẩn
chứa trong lớp ngôn từ giản dị mà súc tích. Đồng thời nghiên cứu về tục ngữ cũng
góp phần bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc.
1.2. Đất nước ta có 54 dân tộc với ngôn ngữ, điều kiện sống, trình độ hiểu biết,
phong tục tập quán... có nhiều điểm giống và khác nhau tạo nên sự đa dạng mà
thống nhất của nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc. Trong bối cảnh toàn cầu hóa
như hiện nay thì việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc luôn là một vấn đề được Đảng
và Nhà nước quan tâm hàng đầu. Muốn vậy, các nghiên cứu phải đi sâu tìm hiểu
một cách nghiêm túc về đặc trưng ngôn ngữ, văn hóa của từng dân tộc trên đất nước
mình, làm rõ tầm quan trọng và làm nổi bật những giá trị mang tính đặc tồn của
từng nền văn hóa. Từ đó sẽ có những chính sách bảo tồn cụ thể, phù hợp hiệu quả.
Văn hóa dân tộc Mường cũng không thể là ngoại lệ. Trong quá trình nghiên cứu,
chúng tôi nhận thấy tục ngữ Mường là kho văn hóa dân gian của người Mường, ở
đó thể hiện năng lực nhận thức của mình về thế giới tự nhiên và con người. Hơn
nữa, theo những gì chúng tôi sưu tầm và tìm hiểu thì hiện nay, khối liệu tục ngữ
Mường đã được lưu thành sách dưới dạng phiên âm tiếng Mường, văn bản này vừa
có giá trị văn hóa, văn học, vừa có giá trị ngôn ngữ. Tục ngữ của dân tộc Mường đã
thể hiện những nét văn hóa và văn hóa ngôn ngữ rất riêng biệt, độc đáo đáng bảo
tồn, gìn giữ.
1.3. Tục ngữ có thể coi là bộ bách khoa toàn thư về mọi mặt của đời sống xã
hội, là bộ phận quan trọng cấu thành nên nền văn hoá mỗi dân tộc. Vì thế, tục ngữ
trở thành đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học khác nhau, đặc biệt là các
ngành khoa học xã hội như: văn hoá, dân tộc học, lịch sử, văn học, ngôn ngữ học...
Cho đến nay, việc nghiên cứu tục ngữ đã đạt được nhiều thành tựu lớn, nhưng

7. 2
những nghiên cứu này chủ yếu tập trung vào kho tục ngữ của người Việt, rất ít các
công trình nghiên cứu về tục ngữ của các dân tộc thiểu số, trong đó có dân tộc
Mường. Vì vậy, chúng tôi cho rằng, việc tìm hiểu về đặc điểm của tục ngữ Mường
là góp phần khai thác vốn văn hoá của dân tộc Mường ở một bình diện mới, làm tôn
vinh giá trị văn hóa của dân tộc Mường nói riêng và làm rõ thêm nét đặc sắc của
nền văn hoá các dân tộc nói chung.
1.4. Bản thân người nghiên cứu là người con của dân tộc Mường, đang sinh
sống và làm việc nơi mảnh đất Hòa Bình mà có tới trên 60% dân số là người dân
tộc Mường - mảnh đất được coi là cái nôi của văn hóa Việt - Mường. Vì vậy, thông
qua việc nghiên cứu, chúng tôi muốn bày tỏ niềm tự hào về văn hoá của dân tộc
mình, muốn bày tỏ tình yêu quê hương và tình yêu tiếng mẹ đẻ. Hơn nữa, giáo dục
phổ thông hiện nay đã bắt đầu chú ý nhiều tới chương trình giáo dục văn hóa địa
phương cho học sinh. Vì vậy, việc nghiên cứu tục ngữ dân tộc Mường còn giúp cho
giáo viên và học sinh ở các tỉnh miền núi, nơi có nhiều người Mường đang sinh
sống có thêm tư liệu để hiểu rõ hơn về ngôn ngữ của dân tộc mình, có thể vận dụng,
học tập cách tư duy, cách diễn đạt mang bản sắc riêng của người Mường, góp phần
vào việc gìn giữ bản sắc dân tộc.
Từ những lí do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu: "Đặc điểm tục ngữ
tiếng Mường" làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình.
2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài
2.1. Tình hình nghiên cứu về tục ngữ ở Việt Nam
Tục ngữ là kho báu kinh nghiệm, tài sản tinh thần quý giá và là tinh hoa của
dân tộc, được gìn giữ bảo lưu qua thời gian. Tục ngữ không chỉ là tri thức dân gian,
chứa đựng những triết lý nhân sinh sâu sắc, thâm thúy và không kém phần nghệ
thuật, được lưu truyền từ đời này sang đời khác. Nghiên cứu về tục ngữ từ trước đến
nay là vấn đề thú vị, đã thu hút được sự quan tâm của giới nghiên cứu trong cả
nước. Theo tác giả Phan Thị Phương Thảo trong luận văn thạc sĩ Tìm hiểu những
công trình nghiên cứu về tục ngữ Việt Nam từ năm 1975 đến nay, việc sưu tầm và
biên soạn tục ngữ ở Việt Nam cũng xuất hiện từ rất sớm. Trong khoảng 40 năm đầu
của thế kỷ XX, có nhiều sách về tục ngữ được biên soạn, xuất bản, nhưng các công

8. 3
trình về tục ngữ ở giai đoạn này chủ yếu dừng lại ở việc thu thập, biên soạn, hoặc
chú giải tục ngữ, có giá trị lớn về phương diện bảo tồn phong tục, tập quán, giữ gìn
bản sắc văn hóa dân tộc Việt. Đến năm 1975, lịch sử sang trang đã tạo cú hích cho
sự phát triển nở rộ của các ngành khoa học tự nhiên và xã hội. Nhiều công trình
nghiên cứu về tục ngữ ra đời. Các nghiên cứu đã tiếp cận đến phương diện cấu trúc
và ngữ nghĩa của tục ngữ. Nhìn chung, các nghiên cứu về tục ngữ được tiếp cận
theo các đường hướng sau đây:
(i) Nghiên cứu tục ngữ dưới góc độ xã hội học, nhận thức học: Theo tác giả
Chu Xuân Diên (trong công trình “Tục ngữ Việt Nam” (1975), các nghiên cứu và
khai thác tục ngữ về mặt xã hội học được tiếp cận theo hai hướng: Thứ nhất, các
nghiên cứu tìm hiểu nguồn gốc, ý nghĩa và nội dung khái quát của các câu tục ngữ
và thứ hai, tục ngữ được dùng như một tài liệu bổ trợ, loại tài liệu xã hội học trong
việc nghiên cứu những đối tượng thuộc nhiều ngành khoa học xã hội khác nhau
như: khoa học lịch sử, dân tộc học, tâm lý học, đạo đức học, lịch sử tư tưởng.
(ii) Nghiên cứu tục ngữ dưới góc độ ngôn ngữ học: các nghiên cứu tập trung
tìm hiểu tục ngữ trên hai bình diện ngữ pháp và ngữ nghĩa.
Ở bình diện ngữ pháp, các nghiên cứu tiếp cận dạng cú pháp của tục ngữ với
các đường hướng lí thuyết khác nhau, cụ thể: (a). Theo quan điểm ngữ pháp chức
năng hệ thống: các nghiên cứu tiếp cận tục ngữ theo mô hình đề - thuyết (Nguyễn
Đức Dương, “Tìm về linh hồn tiếng Việt”), tác giả đã phân tích cấu trúc cú pháp tục
ngữ theo biểu đồ hình cây của Cao Xuân Hạo. Tác giả Hoàng Diệu Minh trong luận
án tiến sĩ “So sánh cấu trúc – chức năng của thành ngữ và tục ngữ tiếng Việt” đã
dùng cách phân tích câu dựa vào dấu hiệu hình thức và các tác từ “thì, là, mà” để
phân loại tục ngữ theo kiểu câu đơn và câu ghép, giúp người đọc nhận rõ mối quan
hệ tất yếu giữa ba bình diện: Kết học, Nghĩa học và Dụng học trong tục ngữ; (b).
Tiếp cận cú pháp tục ngữ từ góc độ cấu trúc lô gic- ngữ nghĩa: được gợi mở bởi
Nguyễn Đức Dân trong "Logic và tiếng Việt" và "Vài nhận xét về đặc điểm cú pháp
của tục ngữ" (Tạp chí Ngôn ngữ, HN, số 3,1998), tác giả chứng minh rằng tục ngữ
có những cấu trúc đặc thù, ít thấy ở câu thông thường. Một số câu tục ngữ tuy dùng
những phương thức biểu đạt ngôn ngữ khác nhau, nhưng lại có cấu trúc logic như

9. 4
nhau, có nghĩa là hiện tượng bất biến ngữ nghĩa. Một số câu tục ngữ có các kiểu
diễn đạt khác nhau, song thực chất là những biến thể ngôn ngữ của một bất biến ngữ
nghĩa. Và bất biến ngữ nghĩa chính là nghĩa khái quát hay nghĩa biểu trưng của tục
ngữ. (c). Tiếp cận cú pháp tục ngữ từ các kiểu khuôn hình tục ngữ: nghiên cứu theo
hướng này có tác giả Nguyễn Thái Hòa trong “Tục ngữ Việt Nam – cấu trúc và thi
pháp”, tác giả đi sâu phân loại tục ngữ theo các kiểu khuôn hình tục ngữ, cụ thể là 3
kiểu câu cơ bản: kiểu câu có quan hệ hạn định trực tiếp; kiểu câu so sánh; và kiểu
câu phối thuộc. Phương pháp mô hình hóa cấu trúc tục ngữ của Nguyễn Thái Hòa
cho thấy, các câu tục ngữ đa số được triển khai theo kiểu khuôn hình có sẵn.
Ở bình diện ngữ nghĩa: các tác giả Chu Xuân Diên trong “Tục ngữ Việt
Nam”, Hoàng Văn Hành trong "Tục ngữ trong cách nhìn nhận ngữ nghĩa học" đều
cho rằng mỗi câu tục ngữ bao hàm cấu trúc ngữ pháp và ngữ nghĩa. Cấu trúc ngữ
nghĩa bao gồm cả yếu tố thuộc về nội dung miêu tả hiện thực (chức năng định danh)
cũng như dụng ý thông báo (chức năng thông tin) của tục ngữ. Nghĩa kinh nghiệm
mà mỗi câu tục ngữ nêu ra bao hàm nghĩa đen và nghĩa bóng, trong đó nghĩa bóng
là phần ý nghĩa nhận thức về bản chất và tính quy luật của hiện tượng trong thế giới
khách quan mà câu tục ngữ gợi ra. Theo Hoàng Văn Hành, trong nhiều trường hợp,
ngữ nghĩa của tục ngữ sẽ được chuyển hóa trong những câu có khả năng ẩn dụ, để
hiểu những câu tục ngữ này, phải giải mã ở tầng nghĩa bóng, những câu tục ngữ
chứa ẩn dụ sẽ góp phần tạo nên một mối liên hội ngữ nghĩa giữa các sự kiện cụ thể
trong thiên nhiên đến những mối quan hệ tương tự trong đời sống xã hội. Nhiều
công trình khác nghiên cứu về ngữ nghĩa của tục ngữ (Trần Mạnh Thường, Hoàng
Tiến Tựu, Bùi Mạnh Nhị) cũng thống nhất khẳng định về tính hai tầng nghĩa của tục
ngữ: nghĩa đen và nghĩa bóng, trong đó nghĩa cụ thể, riêng lẻ sẽ tạo thành nghĩa
đen; cái trừu tượng, phổ biến sẽ tạo thành nghĩa bóng... Hoàng Tiến Tựu [77, tr133]
cũng đã chỉ ra: Hầu hết những câu tục ngữ nhiều nghĩa đều có phần “ý tại ngôn
ngoại” (ý ở ngoài lời). Mà cái phần ý ở ngoài lời lại là phần chính thức của những
câu tục ngữ ấy. Tác giả Võ Thị Dung trong luận án “Đối chiếu tục ngữ Việt - Anh về
ứng xử của con người trong gia đình và xã hội” đã nghiên cứu tục ngữ dưới góc độ

10. 5
đối chiếu, từ đó làm rõ những điểm tường đồng và khác biệt về đặc trưng tư duy –
ngôn ngữ và văn hóa của hai dân tộc Anh và Việt qua tục ngữ.
2.2. Tình hình nghiên cứu về tục ngữ Mường
Dân tộc Mường là một dân tộc có nền văn hóa phong phú đặc sắc và lâu đời.
Văn hóa dân tộc Mường được giới nghiên cứu rất quan tâm. Thế nên việc sưu tầm,
dịch và giới thiệu tục ngữ Mường không còn là vấn đề hoàn toàn mới. Trong quá
trình tìm hiểu, nghiên cứu để thực hiện đề tài, chúng tôi đã tiến hành khảo cứu
nhiều công trình nghiên cứu về tục ngữ Mường, kết quả cho thấy có rất ít công trình
lấy tục ngữ Mường làm đối tượng nghiên cứu một cách riêng biệt. Các công trình
nghiên cứu về tục ngữ Mường tính đến thời điểm hiện chỉ dừng lại ở mức độ thu
thập, biên soạn, hoặc chú giải tục ngữ.
Trong cuốn "Tục ngữ, câu đố, đồng dao Mường" (2004) và cuốn "Tục ngữ,
câu đố, trò chơi trẻ em Mường" (2010) của Bùi Thiện, tác giả đã nghiên cứu tục
ngữ Mường dưới góc độ xã hội học, xem việc sưu tầm tục ngữ Mường để bảo lưu
tài sản văn hóa dân tộc là việc cốt lõi. Các công trình này là tổng tập những câu tục
ngữ Mường được tác giả dày công ghi chép từ dân gian các huyện Lạc Sơn, Kim
Bôi, Tân Lạc... của tỉnh Hòa Bình. Cuốn "Tục ngữ, câu đố, đồng dao Mường"
(2004) có tới 632 câu tục ngữ phiên âm nguyên dạng tiếng Mường và có dịch sang
tiếng Việt . Trong đó có 30 câu tục ngữ về kinh nghiệm thời tiết; 157 câu tục ngữ về
kinh nghiệm trồng trọt, chăn nuôi, đánh cá, săn muông thú; 445 câu còn lại là tục
ngữ về kinh nghiệm giáo dục con cái và đối nhân xử thế. Ngoài sưu tầm và dịch
sang tiếng Việt, công trình này không hề đề cập đến dịch nghĩa hoặc giải thích ý
nghĩa của các câu tục ngữ. Đến năm 2010, chính tác giả Bùi Thiện đã bổ sung nhiều
nội dung mới trong cuốn "Tục ngữ, câu đố, trò chơi trẻ em Mường". Cuốn sách đã
tăng tổng số lượng câu tục ngữ sưu tầm được là 643 câu. Đặc biệt hơn, ở cuốn sách
này mỗi một câu tục ngữ ngoài dịch sang tiếng Việt, tác giả Bùi Thiện còn có giải
thích ý nghĩa nội dung của từng câu tục ngữ.
Cũng nghiên cứu tục ngữ Mường dưới góc độ xã hội học còn có cuốn "Tục
ngữ, dân ca, ca dao Việt nam" của tác giả Vũ Ngọc Phan, cuốn "Văn học dân gian
Việt Nam" của Đinh Gia Khánh (viết chung), mỗi cuốn đều chỉ dẫn một một vài câu

11. 6
tục ngữ Mường trong hệ thống tục ngữ của các dân tộc thiểu số khác. Cuốn "Tổng
tập văn học dân gian các dân tộc thiểu số Việt Nam" tập 1 được Viện khoa học xã
hội Việt Nam, Viện nghiên cứu văn hóa, Nxb Khoa học xã hội tổ chức biên soạn và
xuất bản. Ở cuốn này các tác giả chỉ chuyên về sưu tầm và biên soạn tục ngữ các
dân tộc thiểu số Việt Nam. Trong đó, tục ngữ Mường với số lượng câu tục ngữ lớn
nhất: 683 câu.
Qua quá trình khảo cứu, chúng tôi nhận thấy các công trình nghiên cứu kể trên
là các công trình khai thác tục ngữ về mặt xã hội học được tiếp cận theo hướng: nghiên
cứu tìm hiểu nguồn gốc, ý nghĩa và nội dung khái quát của các câu tục ngữ. Việc làm
này của có giá trị rất lớn về phương diện bảo tồn tài sản văn hóa Mường nói riêng góp
phần vào việc bảo tồn nền văn hóa đa màu sắc của đất nước nói chung.
Xét ở góc độ nghiên cứu văn hóa, tác giả Bùi Chỉ (2001) trong "Văn hóa dân
gian Mường Hòa Bình" cũng đã có phần "Một số tục ngữ, dân ca trong văn hóa ẩm
thực dân gian". Tuy nhiên, tác giả chỉ sưu tầm những câu tục ngữ liên quan đến văn
hóa ẩm thực Mường. Số lượng những câu tục ngữ về vấn đề này không nhiều. Việc
sưu tập diễn giải các câu tục ngữ chỉ mang tính minh họa và làm rõ cho nét văn hóa
ẩm thực đặc sắc riêng biệt mang tính truyền thống của người Mường Hòa Bình.
Cuốn sách không nghiên cứu tục ngữ Mường ở phương diện ngôn ngữ. Trên báo
Hòa Bình điên tử ngày 18/4/2011 có bài "Những sáng tác văn vần dân gian", bài
viết có sưu tầm một số rất ít các câu tục ngữ về kinh nghiệm sản xuất của người
Mường trong tương quan với các sáng tác ca dao, truyện thơ của người Mường,
nhằm mục đích làm rõ tính phong phú và giàu có của kho văn học dân gian Mường.
Cũng trên trang thông tin này ngày 19/12/2012, tác giả Bùi Thị Điền có bài "Văn hóa
ứng xử của người Mường qua các câu tục ngữ". Ở bài viết này tác giả có sưu tầm
những câu tục ngữ đúc kết những kinh nghiệm, những phán đoán có hàm ý khuyên răn
chỉ bảo con người trong cách ứng xử hàng ngày ở các mối quan cha mẹ và con cái; mối
quan hệ anh em; mối quan hệ làng xóm. Ngoài ra cũng còn có một vài bài viết trên các
trang báo mạng địa phương có nhắc đến tục ngữ Mường, nhưng tất cả các bài viết này
chỉ mang tính sao chép chứ không có tính nghiên cứu khoa học.

12. 7
Xét ở bình diện ngữ nghĩa, tác giả Nguyễn Thị Cẩm Thanh trong luận văn thạc
sĩ "Biểu tượng nước và thế ứng xử với nước của người Mường qua tục ngữ", tác giả
đi sâu xem xét, chọn lọc và phân loại tục ngữ theo hướng tiếp cận tục ngữ từ góc độ
biểu trưng. Ở đề tài này, tác giả tập trung khảo sát hình ảnh nước trong tục ngữ
Mường. Theo tác giả, nước gắn liền đời sống sinh hoạt cộng đồng của người
Mường, theo sát nền văn minh người Mường. Tục ngữ lại là kho tàng tri thức thực
tiễn về kinh nghiệm của con người với thế giới con người và thế giới khách quan, vì
thế nước được xem như là một biểu tượng thường gặp trong những câu tục ngữ
Mường. Từ những thống kê trên ngữ liệu cụ thể người viết khai thác biểu tượng
nước và các biến thể về hình ảnh nước trong tục ngữ Mường. Ngoài ra, việc nghiên
cứu tục ngữ Mường ở bình diện ngữ nghĩa còn xuất hiện lẻ tẻ ở nhiều trang báo
mạng. Trong "So sánh nội dung thống nhất và đa dạng của tục ngữ người Việt với
tục ngữ của các dân tộc thiểu số nước ta" của tác giả Nguyễn Nghĩa Dân (trang
Văn hóa học - Trung tâm văn hóa học lý luận và ứng dụng) thì một số ví dụ điển
hình trong tục ngữ của người Mường được xem xét đối chiếu ở bình diện ngữ nghĩa
với tục ngữ của người Việt về các mặt: So sánh nội dung tục ngữ người Việt với tục
ngữ các dân tộc thiểu số phía bắc Việt Nam trong quan hệ với thiên nhiên và lao
động sản xuất; So sánh nội dung tục ngữ người Việt với tục ngữ các dân tộc thiểu số
phía bắc Việt Nam trong quan hệ xã hội. Như vậy trong bài viết này tục ngữ Mường
không xem là đối tượng nghiên cứu độc lập, riêng biêt.
Qua việc tìm hiểu về các công trình khoa học đã thống kê ở trên, chúng tôi
thấy các nhà khoa học đã tập trung thống kê, tìm hiểu về kho tàng tục ngữ Mường.
Sản phẩm khoa học của vấn đề này không còn là ít song cũng chưa nhiều, việc
nghiên cứu còn thiên nhiều ở mức độ sưu tầm, hoặc giải nghĩa của các câu tục ngữ
Mường chứ chưa đi vào nghiên cứu sâu các vấn đề liên quan đến nội dung và hình
thức nghệ thuật của tục ngữ Mường. Các công trình nghiên cứu tục ngữ Mường trên
bình diện ngôn ngữ còn rất ít, thậm chí là sơ sài. Đặc biệt các vấn đề về cấu trúc và
ngữ nghĩa của tục ngữ Mường thì vẫn chưa được chú ý một cách thích đáng. Tuy
nhiên, các công trình đi trước đã tạo tiền đề lí thuyết và thực tiễn cơ bản giúp chúng

13. 8
tôi có thêm nhiều hiểu biết, gợi mở quan trọng để lựa chọn và nghiên cứu đề tài
"Đặc điểm tục ngữ tiếng Mường".
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích nghiên cứu
Tục ngữ Mường thể hiện rõ nét nhất những tri thức về thế giới khách quan,
kinh nghiệm sống và đạo đức thực tiễn của người Mường. Nghiên cứu "Đặc điểm
tục ngữ tiếng Mường" nhằm hướng tới các mục đích sau:
- Làm sáng tỏ đặc trưng văn hoá, ngôn ngữ độc đáo của dân tộc Mường.
- Góp phần vào việc bảo tồn và gìn giữ, phát huy vốn văn hoá ngôn ngữ của
dân tộc Mường, đặt trong bức tranh văn hoá các dân tộc Việt Nam.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Dựa trên những kiến thức lí luận về tục ngữ, chúng tôi sẽ phân tích tục ngữ
Mường trên phương diện cấu trúc và ngữ nghĩa.
- Khảo sát, thống kê, phân tích và phân loại các câu tục ngữ Mường, chỉ rõ
những đặc điểm về cấu trúc và ngữ nghĩa của tục ngữ Mường.
- Đối chiếu phần dịch nghĩa tiếng Việt với nghĩa trong ngôn ngữ Mường của
các câu tục ngữ đã sưu tầm, tổng hợp được để đạt tới cách hiểu nghĩa của các đơn vị
tục ngữ một cách sát thực nhất.
- Phân loại, phân tích tục ngữ Mường ở phương diện cấu trúc và ngữ nghĩa đề tìm
ra những đóng góp của tục ngữ Mường cho di sản văn hóa, văn học dân tộc nói chung.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là văn bản tục ngữ Mường với tổng số 629
câu tục ngữ tiếng Mường ở vùng Hòa Bình (dưới dạng phiên âm và dịch nghĩa) về
các vấn đề: kinh nghiệm về thiên nhiên thời tiết; kinh nghiệm trồng trọt chăn nuôi;
mối quan hệ con người với con người; mối quan hệ con người với xã hội.
4.2. Phạm vi nghiên cứu
Trong khuôn khổ của luận văn tốt nghiệp thạc sĩ, chúng tôi chỉ tập trung vào
việc tìm hiểu và phân tích đặc điểm về cấu trúc hình thức và nội dung ngữ nghĩa của

14. 9
tục ngữ tiếng Mường ở vùng Hòa Bình (dưới dạng phiên âm và dịch nghĩa). Phạm
vi tư liệu khảo sát chủ yếu dựa vào các cuốn:
Bùi Thiện (2004), Tục ngữ, câu đố, đồng dao Mường, Nxb Văn hóa dân tộc.
Bùi Thiện (2010), Tục ngữ, câu đố, trò chơi trẻ em Mường, Nxb Văn hóa dân tộc.
Nguyễn Thị Song Hà (2017), Văn hóa tinh thần của người Mường, Nxb Sân khấu.
Vũ Ngọc Phan (1998), Tục ngữ - Ca dao - Dân ca Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội.
Viện nghiên cứu Văn hoá, Tổng tập Văn học dân gian các dân tộc thiểu số Việt
Nam tập 1 (2007), tập 2 (2008), Nxb Khoa học xã hội.
5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
Để giải quyết các vấn đề nghiên cứu của luận văn, chúng tôi chủ yếu sử dụng
một số phương pháp nghiên cứu sau:
5.1. Phương pháp miêu tả
Đây là phương pháp bao trùm và xuyên suốt đề tài, kết hợp với phương pháp
thống kê phân loại để giải quyết các vấn đề của luận văn. Từ những nguồn ngữ liệu
đã thu thập, chúng tôi tiến hành phân tích miêu tả đặc điểm cấu trúc và ngữ nghĩa
của tục ngữ Mường.
5.2. Thủ pháp thống kê phân loại
Đây là phương pháp thu thập và xử lí tư liệu: Luận văn tiến hành thu thập và
xử lí 629 câu tục ngữ Mường trong các công trình nghiên cứu và sưu tập ngoài đời
sống của người Mường sống ở Hòa Bình.
6. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn
6.1.Về mặt lí luận
Đây là luận văn tập trung nghiên cứu về đặc điểm cấu trúc và ngữ nghĩa trong
tục ngữ Mường. Trên phương diện phân tích các đặc điểm về hình thức như: độ
ngắn, dài, nhịp, vần, hài thanh, kiểu câu... để từ đó tìm hiểu dễ dàng các đặc điểm
nội dung của tục ngữ Mường như: tính đơn nghĩa, tính đa nghĩa và các cách thức
tạo ra nó, phân tích một số hình ảnh biểu trưng tiêu biểu của tục ngữ Mường để thấy
đặc điểm tiêu biểu về mặt nội dung của tục ngữ dân tộc này. Như vậy, luận văn sẽ
bổ sung thêm cho việc nghiên cứu tục ngữ Mường ở bình diện cấu trúc và ngữ
nghĩa, nghĩa là luận văn sẽ có những đóng góp mới về tư liệu nghiên cứu tục ngữ

15. 10
Mường xét từ phương diện ngôn ngữ học. Điều đó làm nên sự phong phú, đa dạng
hơn cho các công trình nghiên cứu về tục ngữ Mường.
6.2. Về mặt thực tiễn
- Luận văn có thể sử dụng làm tư liệu tham khảo cho giáo viên, học sinh,
những người có nhu cầu tìm hiểu về tục ngữ Mường và văn hoá Mường. Đặc biệt là
trong xu hướng giáo dục hiện nay có đề cập tới tính cấp thiết của giáo dục văn hóa
địa phương trong trường học.
- Luận văn sẽ góp phần thúc đẩy việc sưu tầm và nghiên cứu tục ngữ của dân
tộc Mường trong kho tục ngữ chung của các dân tộc thiểu số ở Việt Nam.
7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và thư mục tài liệu tham khảo, phụ lục, luận văn
có cấu trúc gồm 03 chương:
- Chương 1: Cơ sở lí thuyết
- Chương 2. Đặc điểm cấu trúc của tục ngữ Mường
- Chương 3. Đặc điểm ngữ nghĩa của tục ngữ Mường

16. 11
Chương 1
CƠ SỞ LÝ THUYẾT
1.1. Dẫn nhập
Tục ngữ là kho tri thức giàu có và vô cùng quan trọng của nhân loại, nó phản
ánh thế giới con người thông qua nhận thức, mọi phản ánh bằng lời nói, chứ không
phải là lời kể, lời hát như các thể loại khác của sáng tác truyền miệng dân gian. Tục
ngữ có chức năng cơ bản như các thể loại văn học khác song chức năng chính và
nổi bật của tục ngữ là truyền bá kinh nghiệm đời sống (đó là chức năng nhận thức
trong những chức năng cơ bản của văn học). Lượng kiến thức về kinh nghiệm được
thể hiện trong tục ngữ không hạn hẹp. So với các thể loại khác, tục ngữ thể hiện
kinh nghiệm đời sống toàn diện và đa dạng hơn. Đề tài trong tục ngữ rất rộng, bao
quát hầu như tất cả các lĩnh vực của thực tại trong thế giới khách quan. Chính vì
thế, có thể xem tục ngữ là một hiện tượng văn hóa đa diện.
Xét về mặt ngôn ngữ, mỗi câu tục ngữ là sự sắp xếp một tổ chức từ ngữ
trong một hình thức văn bản ngắn gọn nhưng hoàn chỉnh, thể hiện một nội dung
hoàn chỉnh, diễn đạt tư tưởng rất lâu đời, phong phú và đậm đà bản sắc dân tộc.
Cách sắp xếp ngôn từ trong tục ngữ có những đặc trưng riêng về vần, nhịp, hài
thanh, đối xứng... cách sắp xếp này khiến cho câu tục ngữ là những văn bản đảm
bảo vừa có tính nghệ thuật vừa có tính thiết dụng trong sử dụng ngôn ngữ hàng
ngày. Đây là điểm đặc biệt của tục ngữ so với các thể loại văn bản nghệ thuật ngôn
từ khác. Có thể nói, tục ngữ là một thể loại, một văn bản nhỏ nhất, nhưng không
kém phần phức tạp. Nó khiến chính nó trở thành một đối tượng lôi cuốn sự chú ý
của nhiều nhà nghiên cứu ngôn ngữ học.
Xét về mặt nghệ thuật, tục ngữ còn được coi là tác phẩm nghệ thuật, với kết
cấu đặc trưng riêng biệt. Tục ngữ là một thể loại văn học dân gian, thể hiện vẻ đẹp
tư duy trong sáng tạo và trong nhận thức của con người. Nó đảm bảo được hầu hết
các yêu cầu của một tác phẩm nghệ thuật. Bên cạnh đó, bản thân tục ngữ còn bộc lộ
nhiều giá trị quan trọng. Qua tục ngữ chúng ta có thể khám phá những tri thức về
phong tục tập quán, những ứng xử đạo đức tinh thần, những dấu ấn của từng thời
đại được lưu lại trong mỗi sáng tác tục ngữ... thậm chí trong tục ngữ còn có cả kiến
thức thuộc lĩnh vực khoa học tự nhiên (địa lý, thiên văn, khí tượng…).

17. 12
Như vậy, có thể xem tục ngữ là tài sản vô giá của văn hóa dân gian. Tuy
nhiên, việc nghiên cứu về vẻ đẹp tục ngữ lại không hề đơn giản, quá trình nghiên
cứu tục ngữ phải thực sự có ý nghĩa như một hành động bảo tồn tài sản vô giá của
dân tộc
1.2. Khái quát về tục ngữ
1.2.1. Khái niệm tục ngữ
Tục ngữ là sáng tác dân gian thu hút giới nghiên cứu khoa học thuộc nhiều lĩnh
vực. Chính vì vậy mà từ trước đến nay, ở Việt Nam có rất nhiều định nghĩa về tục ngữ.
Trong “Tục ngữ ca dao dân ca Việt Nam” (1965), tác giả Vũ Ngọc Phan đã
định nghĩa: “Tục ngữ là một câu tự nó diễn đạt trọn vẹn một ý, một nhận xét, một
kinh nghiệm, một lý luận, một công lý, có khi là một sự phê phán” [57, tr. 39].
Hoàng Tiến Tựu (1998) trong “Văn học dân gian Việt Nam” định nghĩa: “Tục
ngữ là thể loại văn học dân gian nhằm đúc kết kinh nghiệm, tri thức, nêu lên những
nhận xét, phán đoán, lời khuyên răn của nhân dân dưới hình thức những câu nói
ngắn gọn, giản dị, súc tích, có nhịp điệu, dễ nhớ, dễ truyền” [77, tr. 109].
Đinh Gia Khánh (1998) (chủ biên) trong “Văn học dân gian Việt Nam” có
định nghĩa: “Tục ngữ là những câu nói ngắn gọn, có ý nghĩa hàm súc, do nhân dân
lao động sáng tạo nên và lưu truyền qua nhiều thế kỷ” [39, tr. 244].
Tác giả Nguyễn Lân (1989) trong công trình “Từ điển thành ngữ và tục ngữ
Việt Nam” quan niệm rằng: “Tục ngữ là những câu hoàn chỉnh, có ý nghĩa trọn vẹn,
nói lên một nhận xét về tâm lý, một lời phê phán khen hay chê, hoặc một câu
khuyên nhủ, hoặc một kinh nghiệm về nhận thức tự nhiên hay xã hội” [40, tr. 5].
Cù Đình Tú (1973) trong bài viết “Góp ý kiến về phân biệt tục ngữ với thành
ngữ” đã cho rằng: “Tục ngữ cũng giống như các sáng tạo khác của dân gian... đều
là các thông báo... Nó thông báo một nhận định, một kết luận về một phương diện
nào đó của thế giới khách quan. Do vậy mỗi tục ngữ đọc lên là một câu hoàn chỉnh,
diễn đạt trọn vẹn một ý tưởng” [74, tr. 41]. Nguyễn Văn Mệnh (1978), trong bài viết
“Ranh giới giữa thành ngữ và tục ngữ” có viết: tục ngữ là “một nhận định cụ thể,
một kết luận chắc chắn, một kinh nghiệm sâu sắc, một lời khuyên răn, một bài học
về tư tưởng đạo đức”, đồng thời tác giả kết luận “mỗi câu tục ngữ tối thiểu là một

18. 13
câu” [44, tr. 13]. Nguyễn Đức Dân (1987) cho rằng: “Tục ngữ là những câu nói ổn
định về cấu trúc, phản ánh những tri thức, kinh nghiệm và quan niệm (dân gian) của
một dân tộc về thế giới khách quan, tự nhiên cũng như xã hội” [18, tr. 58].
Như vậy, đến nay đã có rất nhiều khái niệm về tục ngữ dựa trên quan điểm của
các lĩnh vực khác nhau như văn hoá học, xã hội học, hay ngôn ngữ học. Tục ngữ là
đối tượng được tiếp cận nghiên cứu dưới góc độ đa ngành. Mặc dù cho tới thời
điểm hiện tại, người ta vẫn chưa đi đến đồng nhất quan điểm xác định thế nào là tục
ngữ, song rõ ràng càng nhiều ý kiến về khái niệm tục ngữ thì cái nhìn về thể loại
dân gian này càng đầy đủ và trọn vẹn. Trên cơ sở nghiên cứu các quan điểm khác
nhau về tục ngữ của các nhà nghiên cứu, chúng tôi tạm kết luận như sau:
Tục ngữ được xem là một đơn vị ngôn ngữ, có khả năng tạo câu một cách độc
lập dưới dạng lời nói, hình thức cấu trúc của chúng tương đối ổn định, có ý nghĩa
khái quát cao, do nhân dân lao động sáng tạo nên và lưu truyền qua nhiều thế kỷ,
đúng như nhận định của Nguyễn Thái Hòa: "Tục ngữ là đơn vị trung gian nằm ở
giao điểm giữa ngôn ngữ và lời nói, giữa đơn vị ngữ cú và câu, giữa câu và văn bản
và có thể nói là giữa phong cách ngôn ngữ khoa học và phong cách ngôn ngữ nghệ
thuật" [32, tr. 25].
Tục ngữ về ứng xử là một câu diễn đạt một ý tưởng trọn vẹn, có chức năng
thông báo, đúc rút những kinh nghiệm từ thực tiễn cuộc sống của con người. Trong
đời sống ngôn ngữ, tục ngữ làm đẹp thêm cho lời nói. Hơn nữa, tục ngữ phản chiếu
nhận thức con người về các hiện tượng tự nhiên và xã hội. Chính vì vậy mà mỗi câu
tục ngữ luôn thể hiện được vẻ đẹp tâm hồn và trí tuệ của nhân dân ta.
Tuy nhiên nghiên cứu tục ngữ không phải là chuyện dễ dàng, sự giàu có phong
phú của tục ngữ Việt Nam là kết quả của nhiều công trình khai thác. Vẻ đẹp của tục
ngữ không bộc lộ một cách dễ thấy mà phải qua sự cắt nghĩa, phân tích của nhiều
người, nhiều thế hệ mới bộc lộ được nhiều khía cạnh ẩn náu bên trong. Trong quá
trình nghiên cứu, để phục vụ mục tiêu nghiên cứu của mình, chúng tôi không chỉ
căn cứ vào các khái niệm mà còn căn cứ vào các đặc điểm về hình thức và nội dung
của tục ngữ.

19. 14
1.2.2. Một số đặc trưng có liên quan đến cấu trúc hình thức và ngữ nghĩa
của tục ngữ
1.2.2.1. Tính ngắn gọn
Hiểu một cách đơn giản, tục ngữ là những nhận xét, phán đoán, suy luận của
con người về các hiện tượng của tự nhiên và xã hội, đúc rút thành những kinh
nghiệm lưu truyền từ đời này sang đời khác, từ vùng này qua vùng khác. Con
đường lưu truyền chính của tục ngữ là truyền miệng, vì vậy tục ngữ phải đạt yêu
cầu đầu tiên là ngắn gọn, dễ nhớ. Đây là đặc điểm nổi bật của tục ngữ, cũng là điều
kiện cho thấy sự sáng tạo độc đáo của dân gian. Hoàng Tiến Tựu đã nói: “Trong tục
ngữ có những hệ từ và từ liên kết (thì, là, mà, nhưng, bởi, vì vậy, do đó, song lẽ, tuy
thế...) thường bị bỏ đi và nhiều khi cả những thành phần cơ bản của câu (như chủ
ngữ, vị ngữ,...) cũng bị tỉnh lược. Các câu tục ngữ ngắn nhất chỉ có 3 tiếng và dài
nhất là 24 tiếng. Câu càng gọn chắc với số tiếng càng ít thì nội dung càng hàm súc,
ý càng nhiều. Tuy nhiên dù ngắn gọn nhưng tục ngữ vẫn phải đảm bảo một cấu trúc
chặt chẽ và một nội dung hoàn chỉnh.
1.2.2.2. Tính đối xứng
Hình thức cú pháp của tục ngữ thường rất phức tạp, đa dạng. Có hai kiểu câu
đối xứng trong tục ngữ là câu đối xứng đơn và câu đối xứng kép.
- Câu đối xứng đơn: là câu đảm bảo được hai đặc điểm sau: Về mặt logic: nội
dung của mỗi câu tục ngữ là một phán đoán. Về mặt cú pháp: mỗi câu là một câu
đơn mà mỗi thành phần câu tương đương với một vế. Thí dụ: trong tục ngữ Việt có
"Miếng Trầu là đầu câu chuyện". Tục ngữ Mường có “Khảng khẩu là mẩu con
rôổng” (tháng sáu là máu con rồng)
- Câu đối xứng kép: là câu đảm bảo đủ hai yêu cầu sau: Về mặt logic: có sự
liên kết hai hoặc hơn hai phán đoán. Về mặt cú pháp: mỗi câu là một câu phức mà
mỗi thành phần câu tương đương với một câu đơn. Ví dụ: trong tục ngữ Việt "Tay
làm hàm nhai, tay quai miệng trễ" hoặc trong tục ngữ Mường có “Ăn má há, clá mế
hế” (Ăn hể hả, trả ê hê),... Trong hai loại câu đối xứng trên thì câu đối xứng kép phổ
biến hơn, chiếm số lượng nhiều hơn và căn bản đáp ứng, thỏa mãn được những yêu

20. 15
cầu, đặc điểm của một câu tục ngữ có tính đối xứng. Tính đối xứng được thể hiện ở
các bình diện sau:
- Đối ý: là đối xứng giữa hai vế của câu tục ngữ với nhau về ý. Ví dụ: "Ăn má
há, clá mế hế” (Ăn hể hả, trả ê hê). Quan hệ đối ý này được thể hiện qua kiểu cấu trúc
so sánh trùng điệp có dạng a=b. Nghĩa là hai vế của câu tục ngữ đối ý nhau nhưng có
tác dụng liên kết, bổ sung cho nhau nhằm tô đậm, khẳng định một ý chung.
- Đối lời: là sự đối xứng giữa các yếu tố trong hai vế của câu tục ngữ. Đối lời
có quan hệ chặt chẽ với đối ý đã nói ở trên, vì nhờ có quan hệ đối lời mà quan hệ
đối ý mới có và thể hiện ra được. Cũng trong câu tục ngữ trên, quan hệ đối lời được
thể hiện như sau: Ăn/ clá (động từ); má há / mế hế (tính từ).
1.2.2.3. Tính vần điệu
Đây là yếu tố không thể thiếu trong việc tạo dựng cấu trúc của câu tục ngữ cả
về phương diện hình thức nghệ thuật lẫn phương diện nội dung.
* Về vần:
"Vần (chữ Nho là vận) là những tiếng thanh âm hoà hiệp đặt vào hai hoặc
nhiều câu văn để hưởng ứng nhau" [4, tr.118], định nghĩa này nêu ra được đặc tính
hoà âm của vần trong câu. Vần là "Hiện tượng lặp lại vần hoặc có vần nghe giống
nhau giữa những âm tiết có vị trí nhất định trong câu (thường là những câu thơ),
được tạo ra để lời nói có nhịp điệu và tăng sức gợi cảm" [58, tr.182]. Định nghĩa
này lại đóng góp thêm một giá trị khác của vần, định nghĩa đã chỉ ra giá trị gợi cảm
của vần và quan hệ gắn bó giữa vần và nhịp trong việc tạo nên giọng điệu, sắc thái
biểu cảm.
Có nhiều cách định nghĩa về vần, song phải khẳng định vần có chức năng kết
dính, liên kết các yếu tố, các vế để tạo thành một phát ngôn hoàn chỉnh, chặt chẽ,
bền vững, khó bị tan vỡ. Bên cạnh đó, nhờ vần điệu mà câu tục ngữ có âm hưởng
mượt mà, xuôi tai, thuận miệng, người tiếp nhận tục ngữ có thể nhớ, thuộc, vận
dụng một cách dễ dàng hơn. Có hai loại vần trong tục ngữ là vần sát và vần cách.
+ Vần sát: là khuôn vần được láy lại liền sau nó, giữa chúng không có yếu tố
trung gian và chúng thường xuất hiện ở vị trí giữa câu. Những câu có vần sát như:

21. 16
“Thầy bói nói dựa”, “Ăn cho đều kêu cho sòng”, “Được mùa cau, đau mùa lúa”,
“Xa mỏi chân, gần mỏi miệng”, “Đói cho sạch, rách cho thơm”...
+ Vần cách: là những khuôn vần được láy lại mà giữa chúng có yếu tố trung
gian và thường xuất hiện ở các vị trí khác nhau trong câu. Những câu có vần cách
như: “Ăn mặn nói ngay, hơn ăn chay nói dối”, “Muốn nói không, làm mẹ chồng mà
nói”, “Gái mười bảy bẻ gãy sừng trâu, “Hố phân đầy, chôn thây giạc Mĩ”...
* Về nhịp:
Xét về nhịp trong tục ngữ, Nguyễn Thái Hòa quan niệm "Nhịp là phương
tiện tổ chức câu và biểu ý của tục ngữ. Chỗ ngừng nhịp có chức năng phân xuất
thành phần cú pháp, thành phần ngữ nghĩa của câu" [32, tr. 53]. Nguyễn Thái Hoà
cũng cho rằng nhịp của tục ngữ là nhịp của phát ngôn, tuy đã được mã hoá theo kiến
trúc sóng đôi nhưng rất phong phú, ngắt nhịp thường theo hai cách, ngắt nhịp ở chỗ
ngừng giữa các phát ngôn (ví dụ: Được làm vua,/ thua làm giặc;…) hoặc ngắt nhịp
ở chỗ ngừng ngăn cách các thành phần phát ngôn (ví dụ: Tuần hà/ là cha kẻ
cướp…).
Nhịp là yếu tố góp phần tạo nên và làm rõ tình đối xứng của câu tục ngữ.
Thực tế thì nhịp trong tục ngữ rất đa dạng, linh hoạt. Sự đa dạng của nhịp được biểu
hiện ở một số khía cạnh: Cùng một câu tục ngữ nhưng khi nói có thể ngưng giọng ở
những chỗ khác nhau sẽ tạo nên những sự ngắt nhịp khác nhau. Ví dụ: Lấy bát mồ
hôi/ đổi bát cơm. Lấy bát mồ hôi đổi/ bát cơm. Giữa nhịp (hình thức) và ý nghĩa
(nội dung) của một câu tục ngữ có liên quan mật thiết với nhau.
Trong một câu tục ngữ có thể có nhiều loại nhịp đan xen với nhau nhưng
phần lớn các câu tục ngữ nhịp trùng với ranh giới giữa các vế có số lượng tiếng
bằng nhau, đối nhau. Ví dụ: “Rau nào,/ sâu ấy”, “Ở bầu thì tròn,/ ở ống thì dài”,...
Cần lưu ý rằng, nhịp dù linh hoạt đến đâu cũng phải ăn nhập với ý vì nó là một
trong những hình thức thể hiện ý của tục ngữ.
Trong một câu tục ngữ, nhịp và vần luôn gắn bó với nhau để tạo nên tính
nhạc, sự hài hòa, sinh động, cân đối cho câu tục ngữ. Nhịp và vần còn làm cho tục
ngữ dễ ăn sâu vào trí nhớ con người. Trong tục ngữ, vần và nhịp diễn ra rất tự nhiên
nhưng đồng thời cũng là phần liên kết logic giữa các vế. Nhịp và vần cũng góp phần

22. 17
làm cho tục ngữ mặc dù là câu nói dùng hằng ngày nhưng vẫn mang đầy đủ những
đặc điểm của sáng tạo nghệ thuật ngôn từ.
1.2.2.4. Tính hình tượng
Tục ngữ rất giàu hình tượng. Tục ngữ không đơn thuần chỉ là những hình
thức nhận thức duy lý mà còn là những hình thức đánh giá thẩm mỹ về các hiện
tượng tự nhiên, xã hội. Hình tượng trong tục ngữ được tạo ra bằng nhiều biện pháp
nghệ thuật khác nhau như so sánh, ẩn dụ, hoán dụ, chơi chữ, cường điệu...
So sánh (tỉ dụ): là phương thức biểu đạt bằng ngôn từ một cách hình tượng
dựa trên cơ sở đối chiếu hai hiện tượng có những dấu hiệu tương đồng làm nổi bật
đặc điểm, đặc tính của hiện tượng này qua đặc điểm, thuộc tính của hiện tượng kia.
Trên thực tế, những câu tục ngữ dùng thủ pháp so sánh rất nhiều: “Một mặt người
hơn mười mặt của”, “Ăn như rồng cuốn, nói như rồng leo, làm như mèo mửa”,
“Một miếng giữa làng bằng một sáng xó bếp”...
Ẩn dụ (so sánh ngầm): đây là biện pháp nghệ thuật phổ biến trong tục ngữ.
Biện pháp này sử dụng phương pháp tu từ dựa trên cơ sở đồng nhất hai hiện tượng
tương tự nhẳm thể hiện cái này qua cái kia mà bản thân cái được nói tới thì giấu đi
một cách kín đáo. Lối nói này là lối nói không trực tiếp, lối nói có ẩn ý. Nhờ lối nói
như vậy mà tục ngữ gợi nhiều liên tưởng phong phú khi con người xác định ý nghĩa
của nó. Nghĩa là tục ngữ sử dụng lối nói gián tiếp, ngầm ẩn mà người sử dụng muốn
nắm được ẩn ý phải qua công phu khai thác, suy luận. Đây là phương thức phổ biến
nhất trong tục ngữ. Chẳng hạn: “Giấy rách phải giữ lấy lề”, “Tre già măng mọc”,
“Lửa gần rơm lâu ngày cũng bén”, “Không có lửa làm sao có khói”, “Gần mực thì
đen, gần đèn thì sáng”...
Nhân hóa: là cách thức gán cho sự vật vô tri, đối tượng trừu tượng đặc tính
của con người thể hiện ở động từ, tính từ chỉ hành động hoặc phẩm chất riêng vốn
có ở con người. Trong tục ngữ nhân hóa thường được sử dụng kèm với ẩn dụ: “Lá
lành đùm lá rách”, “Cá lớn nuốt cá bé”, “Cái nết đánh chết cái đẹp”, “Mèo khoe
mèo dài đuôi”...
Các biện pháp nghệ thuật khác nhau nhằm tạo ra giá trị thực về nội dung của
tục ngữ. Hay nói cách khác đây chính là các phương thức tạo nghĩa trong tục ngữ

23. 18
giúp tục ngữ Việt Nam không chỉ là kho tàng kinh nghiệm, tri thức vô cùng phong
phú và quý giá mà nó còn là một kho mỹ từ, là những văn bản mang tính nghệ thuật
tiêu biểu cho lời ăn tiếng nói của nhân dân ta.
1.2.2.5. Các loại nghĩa
Gần đây có người đề xuất nghĩa khái quát khi phân loại nghĩa của tục ngữ.
Nhưng loại nghĩa này chỉ ở giai đoạn đề xuất, hơn nữa nó chưa thật sự có tính phổ
biến, tính quy luật đối với tục ngữ lại rất gần gũi với nghĩa bóng. Do đó, chúng tôi
chỉ xét loại nghĩa truyền thống sau:
* Nghĩa đen
Hiểu một cách đơn giản nhất nghĩa đen chính là nghĩa gốc, nghĩa trực tiếp,
nghĩa ban đầu khi mới hình thành câu tục ngữ. Nghĩa này được thể hiện ngay từ
những gì tục ngữ ghi lại về sự vật hiện tượng. Ví dụ câu tục ngữ "trăng quầng trời
hạn, trăng tán trời mưa" Nghĩa đen được biểu hiện trực tiếp từ hình ảnh "trăng
quầng" "trăng tán" và hiện tượng "trời mưa" "trời hạn". Câu dự báo hình ảnh “trăng
quầng” và “trăng tán” sẽ xảy ra hiện tượng mưa hoặc trời hạn tiếp sau đó. Do nghĩa
đen là nghĩa ban đầu, nghĩa trực tiếp nên nó thường phản ánh các hiện tượng tự
nhiên, thời tiết, những kinh nghiệm lao động,...
* Nghĩa bóng, nghĩa biểu trưng
Nghĩa bóng là nghĩa được hiểu gián tiếp thông qua nghĩa đen dựa trên cớ sở
của nghĩa đen gắn với thực tế sử dụng. Nghĩa là câu tục ngữ, ngoài nội dung nói về
ý nghĩa của chính hiện tượng mà nó miêu tả, lại còn có nhiều hàm ý rộng hơn, khái
quát hơn do việc mở rộng ý nghĩa của sự vật và hiện tượng cá biệt ấy vào sự vật,
hiện tượng khác. Ví dụ “Vỏ quít dày móng tay nhọn”, bên cạnh nghĩa đen, nó còn
có sự mở rộng nghĩa là: kẻ gian đã có người xảo quyệt trị, người dữ sẽ gặp kẻ hung
tợn dạy cho. Đây chính là nghĩa bóng nghĩa biểu trưng của câu của câu tục ngữ.
Như vậy, khi nghĩa đen chuyển thành nghĩa bóng cũng tức là tục ngữ từ việc phản
ánh những hiện tượng tự nhiên, kinh nghiệm lao động đã mở rộng phạm vi phản
ánh về con người và xã hội. Và đây là điều mà người sử dụng tục ngữ muốn hướng
tới. Điều kiện để nghĩa đen trở thành nghĩa bóng là khi người sử dụng tục ngữ liên

24. 19
hệ, đối chiếu, tìm thấy sự tương đồng giữa điều mà tục ngữ phản ánh với các hiện
tượng đời sống.
Nghĩa biểu trưng của tục ngữ là toàn bộ ý nghĩa, những ý niệm khái quát từ
hình ảnh hoặc sự vật, sự việc cụ thể được miêu tả, được nói tới trong tục ngữ. Nội
dung của tục ngữ là sự thống nhất của hai ý nghĩa, trong đó nghĩa đen là nền tảng, là
cơ sở để suy ra nghĩa bóng, nghĩa biểu trưng, còn nghĩa bóng vừa là nội dung vừa là
mục đích của sự biểu trưng.
1.2.3. Ranh giới tục ngữ và các đơn vị lân cận
1.2.3.1. Phân biệt tục ngữ với thành ngữ
Trên thực tế, việc xác định ranh giới giữa tục ngữ với thành ngữ còn có nhiều
ý kiến khác nhau. Trước đây không ít nhà nghiên cứu nêu khái niệm về thành ngữ,
tục ngữ một cách chung chung như Phạm Quang Sán, Nguyễn Văn Tố, Trương
Đông San v.v... ranh giới giữa thành ngữ và tục ngữ thường bị nhập nhòe, không rõ
ràng. Xét theo thời gian xưa nay thì thấy không phải tác giả nào cũng đồng nhất
thành ngữ với tục ngữ. Đầu tiên phải kể đến nhà nghiên cứu Dương Quảng Hàm,
trong cuốn "Việt Nam văn học sử yếu", xuất bản năm 1943, ông chỉ ra rằng: "Một
câu tục ngữ tự nó có một ý nghĩa đầy đủ, hoặc khuyên răn, hoặc chỉ bảo điều gì, còn
thành ngữ chỉ là lời nói có sẵn để ta tiện dùng nhằm diễn đạt một ý gì hoặc tả một
trạng thái gì cho có màu mè" [27, tr.15]. Đồng ý với quan điểm này nhưng có bổ
sung thêm là quan điểm của nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan, ông cho rằng định
nghĩa của Dương Quảng Hàm chưa rõ ràng, định nghĩa như vậy là chưa thấy được
tác dụng khác nhau giữa thành ngữ và tục ngữ. Từ đó, Vũ Ngọc Phan đưa ra quan
điểm của mình: "Tục ngữ là một câu tự nó đã diễn đạt một ý, một nhận xét, một
kinh nghiệm, một luân lí, một công lí, có khi là một sự phê phán. Còn thành ngữ là
một phần câu có sẵn, nó là một bộ phận câu mà nhiều người đã quen dùng, nhưng
tự riêng nó không diễn đạt được một ý trọn vẹn" [57, tr.108]. Điểm khác nhau giữa
tục ngữ và thành ngữ mà tác giả chỉ ra đó là tục ngữ tự thân nó là một câu, còn
thành ngữ là bộ phận của câu. Tiêu chí phân biệt này của Vũ Ngọc Phan là một nội
dung có tính kết cấu ngữ pháp. Quan điểm và những kiến giải của ông được nhiều
người đồng tình.

25. 20
Cù Đình Tú trong bài báo trao đổi ý kiến với tác giả Nguyễn Văn Mệnh
"Góp ý kiến phân biệt tục ngữ với thành ngữ", quan niệm rằng, về mặt ngôn ngữ
học thì tục ngữ có chức năng khác với thành ngữ, khác với các sáng tác dân gian ở
chỗ tục ngữ là những thông báo ngắn gọn, thông báo một nhận định, một kết luận
về một vấn đề nào đó của hiện thực khách quan. Do vậy "mỗi tục ngữ đọc lên là
một câu hoàn chỉnh, diễn đạt trọn vẹn một ý tưởng" [74, tr.41]. Xét về quan hệ kết
cấu và chức năng, tác giả đã chỉ ra điểm khác biệt giữa thành ngữ và tục ngữ: Thành
ngữ thường có kết cấu một trung tâm với chức năng định danh, còn "tục ngữ có kết
cấu hai trung tâm và thường có chức năng thông báo"[74, tr.41]. Theo ông, sự khác
nhau cơ bản giữa tục ngữ và thành ngữ là về mặt chức năng, tục ngữ có chức năng
thông báo nào đó (nhận định, kết luận) về hiện thực khác quan, còn thành ngữ có
chức năng định danh, vì thế thành ngữ tương đương với từ còn tục ngữ là một câu
hoàn chỉnh, diễn đạt trọn vẹn một ý tưởng. Như vậy về mặt kết cấu, tục ngữ có kết
cấu hai trung tâm, có thể chêm xen các yếu tố khác vào như các hư từ, còn thành
ngữ có kết cấu một trung tâm và không thể chêm xen các yếu tố nào khác vào như
tục ngữ.
Nguyễn Đức Dân trong bài báo "Ngữ nghĩa của thành ngữ, tục ngữ" lại dựa
vào tiêu chí ngữ nghĩa để phân biệt thành ngữ với tục ngữ. Tác giả cho rằng:
"Thành ngữ phản ánh các khái niệm, hiện tượng, còn tục ngữ phản ánh các quan
niệm, những suy nghĩ, những tri thức và cách tư duy của một dân tộc về các hiện
tượng, các quy luật tự nhiên và xã hội" [11, tr.1]. Từ sự khác nhau đó đã dẫn tới sự
khác nhau cơ bản trong sự hình thành nghĩa: "Nghĩa của thành ngữ được hình thành
qua sự biểu trưng nghĩa của cụm từ. Nghĩa của tục ngữ được hình thành qua sự biểu
trưng nghĩa của một câu và qua sự biểu trưng các quan hệ, còn các thành ngữ không
có thuộc tính này" [11, tr. 5]. Như vậy, quan niệm về tục ngữ dựa vào mặt ngữ
nghĩa của tác giả Nguyễn Đức Dân đã góp phần hoàn chỉnh thêm cách nhìn tục ngữ
trên lập trường của các nhà ngôn ngữ học.
Hoàng Văn Hành (2004) trong cuốn "Thành ngữ học tiếng Việt" đã đưa ra
một tiêu chí nữa về sự khác nhau giữa tục ngữ và thành ngữ, ông cho rằng: "Thành
ngữ là những tổ hợp từ đặc biệt, biểu thị những khái niệm một cách bóng bẩy, còn

26. 21
tục ngữ là những câu - ngôn bản đặc biệt, biểu thị những phán đoán một cách nghệ
thuật" [30, tr.31. Xét nội dung và cách diễn đạt của những câu mà ta vẫn gọi là
thành ngữ và tục ngữ thì thấy: nội dung của thành ngữ là nội dung của những khái
niệm, còn nội dung của tục ngữ là nội dung của những phán đoán. Quan hệ giữa
thành ngữ và tục ngữ phản ánh quan hệ giữa các hình thức khái niệm và phán đoán.
Chẳng hạn như để có khái niệm về “sự uổng công” được thể hiện trong tục ngữ,
nhân dân ta cũng phải trải qua một quá trình khái quát rất nhiều hiện tượng như
“nước đổ lá khoai”,“nước đổ đầu vịt”, “dã tràng xe cát”...Theo cách miêu tả của các
thành ngữ này thì đó là những hiện tượng riêng rẽ, được nhận thức bằng những tri
giác của giác quan. Sự nhận thức này nhằm mục đích khẳng định một thuộc tính
nhất định của những hiện tượng đó. Sự khẳng định ấy được thể hiện ra thành những
phán đoán, có thể diễn đạt như sau: “Nước đổ đầu vịt thì nước không đọng lại chút
nào mà trôi đi hết”, “Nước đổ lá khoai thì nước lại trôi đi hết”, “Dã tràng xe cát
biển Đông, thì bao công sức của dã tràng cũng bằng không sau một đợt sóng biển
vào bờ”...
Có thể nói tục ngữ và thành ngữ là hai khái niệm không dễ phân biệt.
Về lý thuyết cũng khó có thể có định nghĩa chính xác để chia ranh giới rõ ràng giữa
tục ngữ và thành ngữ. Tuy nhiên chúng tôi có thể tạm nhận xét như sau: Tục ngữ là
một câu nói hoàn chỉnh, diễn đạt trọn vẹn nội dung, tục ngữ có chức năng thông
báo; còn thành ngữ là một cụm từ cố định đã quen dùng, xét về mặt ngữ pháp thì nó
chưa thể là một câu hoàn chỉnh, nó chỉ tương đương với một từ, cụm từ, chỉ mang
một ý nghĩa nhất định, có chức năng định danh. Sự giống nhau giữa thành ngữ và tục
ngữ là ở chỗ cả hai chứa đựng và phản ánh tri thức của nhân dân về các sự vật và hiện
tượng trong thế giới khách quan. Sự khác nhau ở chỗ những tri thức ấy khi được rút lại
thành những khái niệm thì ta có thành ngữ, còn khi được trình bày, diễn giải thành
những phán đoán thì ta có tục ngữ. 1.2.3.2. Phân biệt tục ngữ với ca dao
Ca dao có mối quan hệ qua lại và gần gũi với tục ngữ. Điểm giống nhau giữa
hai thể loại này là ở chỗ đều có tính ngắn gọn, hàm súc, có vần điệu, thường sử
dụng các biện pháp nghệ thuật so sánh, ẩn dụ, hoán dụ, ngoa dụ, nhân hóa... để phản
ánh đời sống, nhận thức của con người. Ranh giới phân định giữa tục ngữ và ca dao

27. 22
có phần rõ ràng hơn so với thành ngữ bởi chúng có điểm khác biệt ở phương thức
sáng tác, thể thơ văn và nội dung. Về phương thức biểu đạt: ca dao sáng tác theo
phương thức trữ tình; tục ngữ sáng tác theo phương thức nghị luận. Về thể thơ văn:
tục ngữ là những câu văn ngắn gọn, thông thường tục ngữ chủ yếu từ 4 đến 6 tiếng
trong khi ca dao sử dụng nhiều thể thơ khác nhau như thể lục bát, thể song thất lục bát,
thể vãn và hợp thể (kết hợp với lục bát biến thể), thường thì văn bản của ca dao cũng là
một cặp lục bát 14 tiếng. Đặc biệt về nội dung, tục ngữ mang tính triết lí còn ca dao
thiên về sắc thái tình cảm. Hoàng Tiến Tựu trong cuốn "Văn học dân gian" nhận xét:
"Tục ngữ thiên về lí trí, nhằm nêu lên những nhận xét khách quan, còn ca dao thiên về
tình cảm...Khi chúng được dùng theo phương thức nói - luận lí thì chúng là tục ngữ
còn khi dùng theo phương thức hát - trữ tình thì chúng là ca dao" [77, tr. 36]
Tuy nhiên, cũng có những câu tục ngữ có dung lượng dài hơn cả dung lượng
thông thường của ca dao. Ví dụ :"Thiếu tháng hai mất cà, thiếu tháng ba mất đỗ,
thiếu tháng tám mất hoa ngư, thiếu tháng tư mất hoa cốc". Và có những khi tục ngữ
diễn đạt bằng một vế của thể thơ lục bát (thể thơ dân tộc) thì “tính tục ngữ” ít nhiều
bị giảm đi và “tính ca dao” lại tăng lên. Ví dụ: Câu “Có công mài sắt, có ngày nên
kim” diễn đạt thành “Ai ơi chẳng chóng thì chầy; Có công mài sắt, có ngày nên
kim” Mặt khác, trong ca dao cũng có những câu khái quát cao và có thể sử dụng
như tục ngữ, làm cho ranh giới giữa tục ngữ và ca dao đôi khi bị xóa nhòa. ví dụ:
"Người đời ai khỏi gian nan; Gian nan có thuở, thanh nhàn có khi; Miệng lằn lưỡi
mối nào yên;Xa nhau cũng bởi láng giềng gièm pha"
Với nhiều cách nhận diện khác nhau về tục ngữ, nhiều nhà nghiên cứu thừa
nhận giữa tục ngữ và ca dao có sự giao thoa lẫn nhau, ranh giới giữa chúng đôi khi
mong manh, không rạch ròi. Những hiện tượng được nhắc đến đó là những hiện
tượng trung gian của tục ngữ và ca dao, những hình thức “giáp ranh thú vị” (R.
Jakobson) chiếm số lượng không lớn so với tổng số tục ngữ được khảo sát.
1.3. Tục ngữ của người Mường
1.3.1. Khái quát về dân tộc Mường và đất Mường Hòa Bình
Nước Việt Nam có 54 dân tộc anh em, người Mường xếp thứ 6 về số dân
đông. Người Mường mật tập ở tỉnh Hòa Bình, Phú Thọ và miền Tây Thanh Hóa.

28. 23
Mảnh đất mà người Mường quần cư đông đảo nhất (1/2 số người Mường) là ở địa vực
tỉnh Hòa Bình ngày nay. Người Mường sống định canh, định cư tại những thung lũng
hẹp. Họ làm nông nghiệp lúa nước, nương rẫy. Tổ chức xã hội truyền thống của người
Mường là Lang Cun và Lang Đạo điều hành. Chế độ nhà Lang tồn tại cho đến sau
Cách mạng tháng Tám 1945. Văn hóa của người Mường có nhiều nét độc đáo như: tục
lệ trong ma chay, cưới hỏi, sinh nở... Văn hóa không gian sinh hoạt như: nhà ở, trang
phục,...mang bản sắc rất riêng. Lễ hội của người Mường diễn ra quanh năm như: Lễ sắc
bùa, lễ xuống đồng, hội cầu mưa, lễ rửa lá lúa, lễ cơm mới...
Kho tàng văn nghệ dân gian của người Mường khá phong phú với nhiều thể
loại như: thơ, truyện cổ, mo mường, dân ca, ví, tục ngữ. Người Mường hát ru em,
đồng dao, hát đập hoa, hát đố…Người Mường có di sản đặc sắc nhất là sử thi “Đẻ
đất đẻ nước”, và nghệ thuật cồng chiêng. Bên cạnh đó, người Mường còn có kho tục
ngữ phong phú, phản ánh tư duy nhận thức của người Mường và những nét văn hóa
ấn tượng trong đời sống xã hội và con người của dân tộc thiểu số này.
1.3.2. Khái quát về ngôn ngữ Mường
Việt Nam có 53 dân tộc thiểu số sinh sống với nhiều ngôn ngữ phong phú, đa
dạng về mặt ngữ âm và chữ viết, trong đó có sự đóng góp của tiếng nói dân tộc
Mường. Tiếng Mường là một trong những tiêu chí quan trọng để phân định dân tộc
Mường với các dân tộc anh em khác.
Tiếng Mường (thiểng Mường) là ngôn ngữ của người Mường tại Việt Nam.
Tiếng Mường là ngôn ngữ có thanh điệu. Tiếng Mường là một thành viên thuộc
nhóm Việt-Mường, chi Môn-Khơ Me, ngữ hệ Nam Á. Theo các nhà ngôn ngữ học,
tiếng Mường có ba phương ngữ khác nhau: Phương ngữ Bắc, phương ngữ Trung và
phương ngữ Nam. Tiếng Mường Bi (thuộc phương ngữ Trung) được xem là thổ ngữ
tiêu biểu nhất của tiếng Mường.
Dân tộc Mường vốn có ngôn ngữ riêng của mình nhưng trước năm 2016
không có văn bản nào công nhận tiếng Mường là ngôn ngữ có chữ viết. Sau thời
gian nỗ lực thực hiện, ngày 8/9/2016, UBND tỉnh Hòa Bình có Quyết định số
2295/QĐ-UBND về việc phê chuẩn bộ chữ dân tộc Mường tỉnh Hòa Bình. Với mục
đích đưa Bộ chữ dân tộc Mường vào đời sống, vừa qua Sở KH&CN phối hợp với

29. 24
Viện Ngôn ngữ học thuộc Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam tổ chức triển
khai nhiều kế hoạch như: mở các lớp thử nghiệm dạy chữ Mường, sử dụng chữ
Mường vào việc biên soạn từ điển song ngữ Mường -Việt, ghi chép lại các tác phẩm
văn học dân gian, dùng chữ Mường để soạn các bản tin phát thanh...
Trên thực tế, gần 80% từ ngữ tiếng Mường gần gũi với tiếng Việt. Sự khác biệt
cơ bản nhất giữa tiếng Mường và tiếng Việt chủ yếu là ở mặt ngữ âm còn từ vựng
thì tương đối gần nhau. Do đó có thể dễ dàng nhận thấy, trong cuộc sống hàng ngày,
tiếng nói của người Mường rất gần với tiếng nói của người Kinh vùng miền Trung.
Điều này là minh chứng cho việc tiếng Mường và tiếng Việt vốn cùng nguồn gốc,
có quan hệ rất gắn bó.
Trong diễn đạt ngôn ngữ nếu người Kinh cố gắng trừu tượng hóa những vấn
đề cụ thể bằng lối nối ẩn dụ, hoán dụ...thì người Mường chỉ dùng những hiện tượng
cụ thể, hình ảnh cụ thể để diễn đạt nhằm điều mình muốn nói. "Người Mường
không tư duy trừu tượng, không thích lối nói bóng bẩy, xa xôi" [26, tr. 27]. ngôn
ngữ của người Mường có những đặc điểm cơ bản như sau:
Thứ nhất, người Mường thường chỉ dùng từ thuần Mường, người Mường rất ít
dùng từ Hán - Việt.
Thứ hai, tiếng Mường nhiều từ đơn hơn từ kép.
Thứ ba, người Mường ít sử dụng lối nói ẩn dụ, bóng bấy xa xôi.
Những điểm nổi bật trong ngôn ngữ, tư duy, văn hóa của người Mường đã chi
phối đến cách xây dựng hình tượng trong tục ngữ Mường.
1.3.3. Tục ngữ Mường
1.3.1.1. Tục ngữ Mường trong mối quan hệ với địa lí tự nhiên
Người Mường là một trong những dân tộc thiểu số ở Việt Nam, cư trú lâu đời
và là cư dân bản địa từ thuở khai thiên lập địa sính sống theo dọc các vùng núi đá
vôi, vùng trung du đồi thấp kéo dài từ Lai Châu xuôi Yên Bái, Sơn La, Phú Thọ,
Hòa Bình, Thanh Hóa... tập trung nhiều nhất chủ yếu ở Hòa Bình.
Người Mường chủ yếu tụ cư ở các chân núi, chân đồi và thung lũng có các con
sông, suối chảy qua bao quanh là rừng rậm với nhiều muông thú quý hiếm nên
người Mường sống chủ yếu bằng nghề trồng lúa nước và săn bắt hái lượm, khai

30. 25
thác các nguồn lợi từ thiên nhiên, làm phong phú thêm kinh tế tự cung cấp để cải
thiện đời sống. Cùng với quá trình phát triển, người Mường dần khai hoang mở đất,
dẫn nước làm ruộng cấy lúa, thuần hóa thú hoang làm vật nuôi...Quá trình lao động,
đấu tranh cải tạo thiên nhiên cũng là điều kiện để họ sáng tạo ra nhiều tác phẩm
nghệ thuật văn học dân gian trong đó có tục ngữ. Tục ngữ của người Mường trong
mối quan hệ với địa lí tự nhiên chính là sản phẩm của con người trong quá trình
chiêm ngưỡng, thưởng thức cái đẹp của tự nhiên, cảm nhận thành quả quý giá trong
lao động, đấu tranh xây dựng cuộc sống của mình. Từ đó họ đúc rút được kinh
nghiệm về các lĩnh vực trong đời sống. Chẳng hạn: "Chơl ngao, clôốc hôm hè dào,
clảng dào hè cạn" (Rực hồng, chập tối thì lũ, sáng mai thì cạn), "Clêng đồl nhất
thịt moong rắp; Đỉn rác nhất cả nắp cùl" (Trên đồi nhất thịt muông sóc; Dưới
nước nhất cá quanh nấp đá,...
1.3.3.2. Tục ngữ Mường trong các mối quan hệ với lịch sử dân tộc Mường
Trong lịch sử, cư dân Mường sống lâu đời nhất ở mảnh đất Hòa Bình. Do đó
lịch sử của người Mường gắn liền với vùng đất Hòa Bình. Trước cách mạng tháng
tám năm 1945, người Mường sống trong chế độ phong kiến sơ kỳ. Tuy nhiên ở đất
Mường vẫn còn tồn tại nhiều nét sinh hoạt xã hội giống như thời kỳ nô lệ. Nhà Lang
vẫn nắm toàn quyền trên đất Mường. Xã hội Mường dưới chế độ nhà Lang tồn tại
nhiều luật lệ chặt chẽ rất hà khắc.
Sau cách mạng tháng tám, chính quyền nhân dân của chúng ta còn hết sức
non trẻ, giặc Pháp đã tiến hành cuộc chiến tranh hòng áp đặt trở lại chế độ thực dân
của chúng. Mảnh đất Mường Hòa Bình cũng được xem là mảnh đất chiến lược, là
cài chốt chặn trên hành lang Đông-Tây của thực dân. Pháp cho lập chế độ xứ
Mường tự trị giả hiệu mà thực chất là thực hiện chính sách "chia để trị" cuả chúng.
Nhà Lang vẫn tồn tại và thực hiện vai trò tay sai cho thực dân Pháp. Sau khi miền
Bắc được giải phóng (1954), chế độ nhà Lang không còn tồn tại trong xã hội
Mường. Các luật lệ và pháp chế của chế độ nhà Lang được hoàn toàn xóa.
Trong tiến trình lịch sử ấy, đồng bào Mường đã góp sức người, sức của vào
phong trào chung, tô thắm thêm truyền thống đấu tranh bất khuất chống áp bức,
chống ngoại xâm của dân tộc ta. Tục ngữ cũng phản ảnh phần nào những trang lịch

31. 26
sử của người Mường như "Tủng con nhà lang; Chưa bằng cơi clù cơi nang con
nhà ké khoỏ"(Túng con nhà lang; Chưa bằng cơi trầu cơi nang con nhà kẻ khó),
"Lang đểng nhà nhơ ma khôổng lại) (lang đến nhà như ma sống lại), "Đất coỏ
lang; Làng coỏ đạo" (Đất có lang; Làng có đạo), ...
1.3.3.3. Tục ngữ Mường trong mối quan hệ với văn hóa dân tộc Mường
* Văn hóa vật chất
Văn hoá vật chất là toàn bộ cơ sở vật chất được xem như một nhu cầu của cuộc
sống do con người tạo ra trong hoạt động thực tiễn. Vật chất ổn định con người mới
có thể xây dựng các mối quan hệ xã hội, sản sinh văn hoá tinh thần. Tục ngữ đã
được cha ông ta đúc kết trong quá trình con người tạo ra vật chất để bảo đảm sự
sinh tồn và phát triển của mình. Ở đây chúng tôi chỉ tìm hiểu khái quát về văn hoá
vật chất của người Mường trong các lĩnh vực có liên quan đến tục ngữ Mường.
Người Mường thường sống quần cư thành từng xóm, bản, sống chủ yếu ở điạ
hình rừng núi, có địa vực canh tác, khúc sông, khe suối,...người Mường xây dựng
được tập quán canh tác nông nghiệp khá ổn đinh. Về cơ bản, người Mường chủ yếu
làm ruộng và làm nương. Sản xuất lúa nước được người Mường áp dụng khá sớm.
Ngoài ra người Mường còn canh tác lúa trên diện tích đất đồi, chủ yếu là gieo trồng
lúa nếp. Người Mường đề cao vai trò của nông nghiệp trong đời sống của mình,
chính vì vậy con trâu được xem là con vật quý trong tư duy của Mường.
Do điều kiện môi trường tự nhiên có nhiều thuận lợi nên người Mường xưa
cũng chú trọng đến hái lượm, săn bắn, đánh cá từ tự nhiên. Đây là hình thức đã từng
được xem là nguồn cung cấp thức ăn chính trong bữa ăn hàng ngày của người
Mường. Sông, suối không chỉ cung cấp nước tưới cho nương ruộng mà còn là
nguồn cung cấp thủy sản cho buôn làng. Tôm, cua, cá, ốc là nguồn thực phẩm hàng
ngày của dân bản. Ngoài ra, người Mường còn hoạt động săn bắt, hái lượm, khai
thác các nguồn lợi thiên nhiên nhằm bổ sung nguồn thức ăn cho đời sống của họ.
Người Mường cũng chú trọng đến canh tác lâm nghiệp, khai thác nguồn tài nguyên
sẵn có từ rừng núi.
Ẩm thực của người Mường có những đặc thù riêng, xuất phát từ thực tế tự
cung tự cấp về nguồn lương thực thực phẩm là chủ yếu nên người Mường thường

32. 27
ướp thịt động vật rất mặn hoặc treo bếp lửa hong khô để bảo quản thức ăn lâu ngày.
Trong bữa ăn hàng ngày của người Mường, cơm nếp được sử dụng thường xuyên,
không chỉ bởi mục đích no bụng thông thường mà còn thuận tiện cho việc đem đi
rừng một đến vài ngày của họ. Do vậy, lúa nếp là loại cây được người Mường trồng
nhiều hơn lúa tẻ. Tuy nhiên ngày nay cơm tẻ đã được dùng là lương thực chính của
người Mường. Rau ăn hàng ngày được hái từ trong rừng và vườn nhà. Bằng kinh
nghiệm tích lũy từ bao đời, người Mường biết được hàng chục loại rau rừng. Các
loại măng rừng như: măng mai, măng tre, măng nứa, măng vầu, măng bương cho
người Mường rau ăn quanh năm.
Nhìn chung văn hoá vật chất truyền thống của người Mường đã phản ánh rõ
nét những đặc trưng của tộc người Mường, đó là một dân tộc sống ở những vùng
trung du mền núi đã biết khai thác, tận dụng nguồn lợi tự nhiên để phục vụ có hiệu
quả cho nhu cầu của cuộc sống của mình. Những nét văn hóa này được thể hiện rõ
trong tục ngữ của dân tộc họ.
* Văn hóa tinh thần
Văn hóa tinh thần của người Mường có nhiều nét giống với người Kinh, song
cũng có những nét bản sắc riêng biệt. Do cư dân trồng lúa nước sinh sống ổn định,
định cư lâu dài, người Mường đã sản sinh ra hệ thống tín ngưỡng phong tục tập
quán mang nhiều nét đặc trưng riêng. Người Mường có rất nhiều lễ hội, lễ hội được
xem như những hoạt động văn hóa tinh thần không thể thiếu của người Mường. Lễ
hội của người Mường khá phong phú với nhiều hình thức sinh hoạt văn hóa đặc sắc
như: lễ xuống đồng, lễ cơm mới, lễ cầu mưa, lễ đền Bờ...Lễ hội của người Mường
thể hiện tín ngường của người Mường. Họ quan niệm trong thế giới vạn vật đều có
linh hồn vì thế họ có tục thờ đất, thờ đá, thờ cây, thờ quả, thờ mó nước, thờ động
vật... Tất cả những gì ảnh hưởng đến cuộc sinh tồn của con người thì người Mường
đều biết ơn và cảm tạ bằng hình thức tôn vinh sự vật đó để thờ cúng.
Trong mối quan hệ với gia đình, người Mường có tín ngưỡng thờ tổ tiên. Với
ước vọng sinh tồn gắn kết với tâm linh, trong cuộc sống gia đình truyền thống
người mường từ xa xưa đã hình thành một số nghi lễ sau: lễ nạ mụ, lễ cúng mát nhà,
lễ nhóm lửa, lễ cúng mụ thố, lễ cúng nhà ông công, lễ tảo mộ...

33. 28
Cũng xuất phát từ quan niệm vạn vật hữu linh, người Mường cho rằng vạn vật
trên thế gian này đều có vong, vía. Bản thân người cũng được người Mường cho
rằng có hai phần, đó là phần thể xác và phần vong woải (vía), tức là phần linh hồn
của con người. Họ quan niệm chết không phải là hết không phải là chấm dứt tất cả
mà là chuyển sang sống ở một thế giới khác. Cái chết đối với họ chỉ là cuộc hành
trình cuối cùng của đời người ở thế giới trần tục và sự mở đầu của một cuộc hành
trình mới ở thế giới bên kia. Đó mới là thế giới vĩnh hằng và ở đó mọi hoạt động
diễn ra bình thường không khác gì cuộc sống nơi trần gian. Vì thế thế giới tâm linh
của họ cũng có những nhân vật: bụt, thần, phật, ma, quỷ...điều này có phản ánh
trong tục ngữ như: "Dềng dềng nhơ ma lênh khả voỏng" (Dềnh dềnh như ma lên
đằng vóng), "Clé voóng mậy rặm neo; Queo khong mậy là vải" (Ngã voóng mới
sửa neo; Vêu mông mới cúng vía)...và đặc biệt trong đời sống tâm linh của họ ông
Mo giữ một vai trò rất quan trọng. Quan niệm này có những nét tương đồng với tín
ngưỡng phật giáo của người Kinh.
Tín ngưỡng đã tác động đến mọi mặt trong đời sống của người Mường, hình thành
một hệ thống nghi lễ, phong tục tập quán bền vững trong đời sống xã hội và tâm thức,
tình cảm, nếp nghĩ của mỗi người dân Mường. Điều này được phản ánh rất rõ nét qua
sản phẩm văn hóa nghệ thuật dân gian Mường và tục ngữ không phải là một ngoại lệ, tục
ngữ cũng là nơi gửi gắm những nét văn hóa đẹp đẽ của người Mường.
Tiểu kết chương
Tục ngữ Mường là công cụ tư duy và diễn đạt rất sắc bén, được hình thành từ
cuộc sống và lời ăn tiếng nói hàng ngày, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác,
lưu giữ kho tàng tri thức và kho tàng ngôn ngữ hàm súc, tinh tuý của dân tộc
Mường. Cơ sở lí luận cho việc nghiên cứu tục ngữ Mường dựa trên những phương
diện cụ thể như sau:
Khái niệm tục ngữ được khái quát và tổng hợp có tính chọn lọc từ những kiến
giải khác nhau của các nhà nghiên cứu văn học và ngôn ngữ học dựa trên sự phân
biệt với đơn vị ngôn ngữ là thành ngữ, tục ngữ và ca dao. Nhìn chung về mặt hình
thức, tục ngữ là một câu hoàn chỉnh, có kết cấu hai trung tâm và có thể thêm hoặc

34. 29
bớt các yếu tố hư từ để nối kết các thành phần trong câu. Về nội dung, tục ngữ
thường biểu thị những phán đoán mang tính quy luật, có chức năng nhận định, kết
luận hay thông báo về một phương diện của hiện thực khách quan. Tục ngữ thiên về
lí trí và gắn với lời ăn tiếng nói hàng ngày.
Khái niệm về tục ngữ Mường được tìm hiểu trong môi trường tự nhiên và lịch
sử, văn hoá của người Mường từ xưa cho đến nay. Đây chính là cơ sở để tục ngữ
Mường được hình thành, phát triển và bảo lưu. Có thể thấy, tục ngữ dân tộc Mường
mang những đặc điểm cơ bản nhất của lối nói dân gian Mường, là công cụ tư duy, là
kho ngôn ngữ vô cùng quý giá do nhân dân lao động sáng tạo và tích luỹ từ hàng
nghìn năm nay, nhằm đúc kết những bài học kinh nghiệm trong cuộc sống trên cả
hai lĩnh vực tự nhiên và xã hội.

35. 30
Chương 2
ĐẶC ĐIỂM CẤU TRÚC CỦA TỤC NGỮ MƯỜNG
2.1. Đặc điểm về vần, nhịp của tục ngữ Mường
2.1.1. Vần trong tục ngữ Mường
Trong tục ngữ, "vần có tác dụng như những nhịp cầu, chất keo gắn chặt các
thành phần trong tục ngữ thành một khối đông đặc bền chặt trong hoạt động giao
tiếp, hành chức" [4, tr.150]. Vần thực hiện chức năng giữ liên kết nhịp cho câu, hỗ
trợ đắc lực cho việc làm nổi rõ những từ có ý nghĩa quan trọng trong câu, thực hiện
nội dung chính của câu. Vần cũng thực hiện chức năng nghệ thuật ở việc tạo âm
hưởng liền mạch, mượt mà khiến câu tục ngữ trở nên thuận miệng, dễ nhớ, dễ
thuộc, dễ vận dụng một cách tự nhiên trong lời ăn tiếng nói hàng ngày.
Có thể nói, vần giữ vai trò là yếu tố giữ nhịp, tạo ra sự hài âm hòa thanh cho
câu, đồng thời góp phần làm nâng nổi những từ có ý nghĩa quan trọng trong câu.
Trong tục ngữ Mường, vần hết sức phong phú, linh hoạt, bắt với nhau rất tự nhiên
mà tài tình và không tùy tiện cốt lấy sự “xuôi tai, vần vè”. Hiện tượng gò chữ ép
vần rất hiếm thấy trong tục ngữ Mường. Khi khảo sát 629 câu tục ngữ Mường
chúng tôi nhận thấy các cách gieo vần trong tục ngữ của người dân tộc Mường chủ
yếu ở những dạng như sau:
* Gieo vần sát (vần liền): Là cách gieo vần mà các vần nằm trong những câu
tục ngữ có các khuôn vần được láy lại ở vị gần nhau, giữa chúng không có âm tiết
cách. Các vần được gieo liền nhau thường đứng ở giữa câu tục ngữ. Việc gieo vần
sát như vậy có tác dụng làm câu tục ngữ liền mạch dễ nhớ, dễ thuộc. Về mặt nội
dung nó góp phần làm tăng sức nhấn mạnh cho nôi dung cần biểu đạt. Ví dụ:
- Khênh củi ca, xa vượn voọc (Gà lợn gà, xa khỉ vượn)
- Ăn thịt boò loo ảy nảy (Ăn thịt bò lo ngay ngáy)
- Khuộng cơn mưa, clưa cơn nắng (Chiều cơn mưa, trưa cơn nắng)
Số lượng câu tục ngữ có cách gieo vần sát tương đối nhiều trong tục ngữ
Mường và chủ yêu tập trung ở kiểu câu đối xứng đơn. Tuy nhiên, cách gieo vần sát

36. 31
(láy vần sát) trong tục ngữ Mường không chỉ có hiện tượng láy sát một cặp vần mà
còn có láy sát nhiều cặp vần trong cùng một câu tục ngữ. Ví dụ:
- Bặc bặc bềl bềl nhơ chim vềl clải chỉn
(Tới tấp bời bời như chim bâu quả chín)
- Cắp nặp mà cặp cảy hôông, ôông noò phợ rẹ
(Cắp nặp mà kẹp cái hông, chồng nào vợ ấy)
Một số câu tục ngữ Mường không chỉ gieo một vần trong hai âm tiết liền nhau
mà còn có hiện tượng gieo một vần trong ba hoặc bốn âm tiết liền nhau. Ví dụ:
- Cơm noo cho roo choỏ
Loọ noo choo roo ca
(Cơm đâu cho no chó
Lúa đâu cho no gà)
- Oó choo coó cụ (sì sơn) leeng mụ mẩm
(không cho cỏ ấu hơn nắm tay)
- Cặp chỉn cang, đang lang chỉn nẩm
(Cạp chín gang, đang lang chín nắm tay)
Điều đặc biệt mà ta dễ dàng nhận thấy ở cách gieo vần từ 2 cặp vần trở lên
trong tục ngữ Mường là ở chỗ nó thường không quy ước vị trí của cặp vần (ở giữa
hay, đầu, hay cuối câu tục ngữ) mà cách gieo vần rất linh hoạt tùy theo sự kết nối
của lời và nội dung của câu.
Số lượng câu tục ngữ gieo từ hai cặp vần trở lên cũng không phải là một vài
trong hệ thống tục ngữ Mường mà nó có thể lên đến hơn trăm câu trong tổng số
lượng 629 câu mà người nghiên cứu đã khảo sát. Các câu tục ngữ có số lượng âm
tiết càng nhiều, nhất là những câu giáp ranh giới với dân ca thì hiện tượng này càng
phổ biến. Có thể nói đây là hình thức gieo vần ưa dùng của người Mường.
* Gieo vần cách: Là cách gieo vần mà vần nằm trong những câu tục ngữ giữa
hai khuôn vần có ít nhất một âm tiết ngăn cách. Tuỳ theo số lượng âm tiết trung
gian ngăn cách giữa hai khuôn vần mà loại này được chia thành nhiều tiểu loại khác
nhau. Ví dụ:

37. 32
Vần cách một tiếng:
- Nhấp nhưới như bưới hal loòng
(Lấp lửng như bưởi hai lòng)
- Bậu ăn cơm roọng mềng đoỏng nẳm đụt
(Họ ăn cơm mường mình cắm chuôi dao)
Vần cách hai tiếng:
- Khốt thốit mạ chả thốit cải (Nóng tốt mạ giá (rét) tốt cải)
- Coỏ mặt nhà oó mặt tha cứa (Có mặt ở nhà không mặt ra cổng)
- Cảng coỏ xương, lai oó xương
Văn dường noò côộng ản
(Cằm có xương, lưỡi không xương
Đẩy nhường nào cũng được)
Vần cách ba tiếng:
- Cốp đửa bao oó đào đửa ra (Gộp người vào không đào người ra)
- Clu loọc đểng no phất mùa đểng rỉ (Trâu trắng đến đâu mất mùa đến đấy)
Ngoài ra, tục ngữ Mường còn có cách gieo vần kết hợp giữa vần sát và vần
cách. Nghĩa là, trong cùng một câu tục ngữ có cả cách gieo vần sát và gieo vần
cách. Cách gieo kết hợp cũng rất linh hoạt không gượng ép. Thậm chí nó có thể là
sự kết hợp của vần sát với vần cách một và cách hai trong cùng một câu. Có thể
hiểu đơn giản là trong tục ngữ Mường có nhiều câu tục ngữ mà mật độ gieo vần dày
đặc và tính chất gieo vần hỗn hợp. Ví dụ:
- Cạng khôổng lôô cạng kía câyl đôô mọoc khù
(Càng sống lâu càng thấy cây dâu mọc tầm gửi)
- Đeng nheng nhơ eng mạng (Ngó nghiêng như anh không chị)
- Cắm lắm như con nằm bề mệ (Thỏn lỏn như con nằm vớ mẹ)
- Nghèm nghèm nhơ kem đul (Lườm lườm như kem đui)
Lại thêm, nếu xét cách gieo vần của tục ngữ Mường giống như gieo vần
trong các thể loại ca dao, dân ca, thì ngoài hai cách gieo vần kể trên tục ngữ Mường
còn có cách gieo vần lưng và vân chân. Ví dụ:
- Giầu phua Dần cới loọ

38. 33
Đỏi khỏo phua Dần cới con
Bóc khon mềng rời
Phua Dần cới xôổng ảo
(Giàu vua Dần gửi lúa
Đói khó vua Dần gửi con
Thân son mình rỗi
Vua Dần gửi sống áo)
- Thương oó thương bớ mởi
Đợi khổ rôộng lêng chường
Hôốc thương oó ản lại
(Thương không thương từ trước
Đợi khổ rộng lên giường
Kêu thương không được lại)
Cũng theo kết quả khảo sát 629 câu tục ngữ Mường thì thấy trong tục ngữ
Mường còn có hiện tượng một số câu tục ngữ không có gieo vần. Tuy nhiên hiện
tượng này không nhiều, số lượng câu tục ngữ không có vần chủ yếu là ở cấu trúc
câu đơn. Ví dụ:
- Xeng lè nhơ mặt khoe khỏa
(Xanh lè như mặt thông gia)
Có thế nói rằng, tính biểu cảm nghệ thuật của câu tục ngữ phụ thuộc phần lớn vào
vần, vào sự “biến hóa” trong cách gieo vần. Vần là một hình thức biểu đạt, một hình
thức nghệ thuật tạo nên dáng vẻ và âm hưởng mượt mà cho những câu tục ngữ. Vần
cũng là yếu tố quan trọng để liên kết các vế câu thành câu hoàn chỉnh cả về hình thức
và ngữ nghĩa của câu tục ngữ. Có gieo vần câu tục ngữ trở nên dễ nhớ, dễ thuộc, đây là
đặc điểm rất quan trọng của thể loại nghệ thuật dân gian này. Tục ngữ Mường cũng
không phải là ngoại lệ. Tuy nhiên bên cạnh những đặc điểm chung về vần thường thấy
ở tục ngữ nói chung thì tục ngữ Mường cũng có những đặc trưng rất riêng của mình.
Cách gieo vần của tục ngữ Mường rất linh hoạt, phong phú. Sự phong phú này được
xem như một đặc điểm của lối vần vè mang đậm bản sắc tộc Mường.

39. 34
2.1.2. Nhịp trong tục ngữ Mường
Tục ngữ cũng được xem như văn bản nghệ thuật của văn học dân gian, vì vậy
yếu tố nhịp trong tục ngữ là một yếu tố vô cùng quan trọng. Nhịp có khả năng góp
phần hình thành nên đặc trưng của tục ngữ, khiến cho tục ngữ vừa có nhạc điệu lại
vừa ổn định về mặt cấu tạo.
Câu tục ngữ thường có cấu trúc đối xứng nằm ở giữa hai vế (nếu ba vế thì có
hai trục). Dấu hiệu hình thức của đối xứng là những liên từ, trợ từ,… Nhưng vì tục
ngữ ít dùng các loại từ ấy, nên trục đối xứng thường ẩn trong nhịp và vần. Việc tỉnh
lược những liên từ, trợ từ,… không chỉ có tác dụng làm cho câu tục ngữ gọn chắc
hơn mà còn làm cho nó trở nên mềm dẻo, tinh tế hơn. Ví dụ:
- Tam phợ/ phợ khà (2/2)
Tạm nhà/ nhà réc (2/2)
(Tạm vợ/ vợ già
Tạm nhà/ nhà rách)
Nếu chấp nhận tục ngữ chỉ là một câu thì sự ngừng nhịp chỉ diễn ra trong một
câu tục ngữ. Do vậy, nhịp trong tục ngữ chỉ là sự ngắt nhịp chứ không có ngắt
dòng, ngừng dòng. Thêm nữa cách ngắt nhịp trong tục ngữ nói chung luôn đi liền
với vần. Đặc biệt, với tục ngữ có vần liền, ranh giới cặp vần là ranh giới giữa hai
nhịp. Tục ngữ Mường cũng như vậy. Xin dẫn lại ví dụ trên để thấy rõ điều đã nói:
Tam phợ/ phợ khà;Tạm nhà/ nhà réc (Tạm vợ/ vợ già; Tạm nhà/ nhà rách). Ở tục
ngữ Mường, cách ngắt nhịp cũng đa dạng linh hoạt như cách gieo vần, có thể ngắt
nhịp là 2/2, 2/3, 3/2, 3/2/3/2, 2/3/2/3, 4/2/4, 3/3/4/3...Như vậy, chúng ta nhận thấy
để gọi tên cách ngắt nhịp một câu tục ngữ thì phải căn cứ vào số lượng âm tiết trong
cấu. Tục ngữ Mường có các cách ngắt nhịp như sau:
* Nhịp lẻ
Khi khảo sát 629 câu tục ngữ của người Mường, chúng tôi nhận ra rằng cách
ngắt nhịp lẻ trong tục ngữ Mường rất linh hoạt, không nhất thiết là vị trí ngắt nhịp
phải ở giữa câu để tạo vế cân xứng, mà có thể ngắt 1/2/3, 1/5, 1/3 ...Đặc biệt nhịp lẻ
thường có trong các câu tục ngữ Mường từ 4 âm tiết trở lên, nhiều nhất là các câu

40. 35
tục ngữ có 6 âm tiết. Phổ thông nhất của kiểu nhịp này trong tục ngữ Mường là 3/3.
Ví dụ:
- Của nậm nà/ boọc nậm nà (3/3)
(Của bờ ruộng bọc bờ ruộng)
- Ản cảy du/ khu mặt dạ (3/3)
(Được con dâu sâu con mắt)
- Đùi đẻng đục,/đục đẻng khăng (3/3)
(Dùi đánh đục, đục đánh cây)
Ngoài ra thì còn có những câu tục ngữ ngắt nhịp 3/5, 1/3 nhưng số lượng này
trong tục ngữ Mường không nhiều. Ví dụ:
- Ăn ngoỏ phâm,/ đâm ngoỏ cổl ngoỏ khày (3/5)
(Ăn nhìn mâm, đâm (giã) nhìn cối nhìn chày)
- Choỏ/ oó cảnh du (1/3)
Chu/ oó đỏng dấu
(Chó không cắn dâu
Trâu không húc rể)
Xét lại ví dụ đã dẫn ở trên, câu tục ngữ "Choỏ/ oó cảnh du; Chu/ oó đỏng
dấu" có cách ngắt nhịp lẻ là 1/3, nhưng cũng chính câu này, chúng ta có thể ngắt
nhịp 3/1 như: "Choỏ oó cảnh/ du; Chu oó đỏng/ dấu"
* Nhịp chẵn:
Nhịp chẵn trong tục ngữ Mường thường được dùng trong những câu có chẵn
số lượng 4, 6, 8, 10, 12, 14... âm tiết. Trong đó, số lượng câu tục ngữ ngắt nhịp chẵn
nhiều nhất phải kể đến những câu có 4 hoặc 8 âm tiết. Ví dụ:
- Cá bỉnh/ khôổng khưa
(To gói sống giữa) (2/2)
- Phất bái /phái đòon; Phất con/ phải tội (2/2)
(Mất vải phải đòn; Mất con phải tội)
- Hảo ăn hè đèo/ đừng là kèo neo/ mỏi cảng (4/4/2)
(Muốn ăn thì trèo chớ làm que khều mỏi cằm)
* Nhịp lẻ/ chẵn hoặc chẵn/ lẻ.

41. 36
Cách ngắt nhịp chẵn/ lẻ hoặc lẻ/ chẵn trong tục ngữ Mường thường xuất hiện ở
những câu có số lượng âm tiết lẻ như: 3, 5, 7...âm tiết. Ví dụ:
- Nắc/ cọo kẹ (1/2)
Lé/ thằng bừa
Chừa/ chưa con
(Đã đáng chưa
Gãy răng bừa
Chừa chưa con)
- Khắc đao/ khắc chẳl lảo (2/3)
(Sắc dao sắc thanh nứa)
Ở một số câu tục ngữ Mường, ta có thể ngắt nhịp chẵn/ lẻ hoặc lẻ/ chẵn tùy
theo sử ngưng nghỉ nhịp của người sử dụng. Ví dụ:
- Ôông đửa oó mắt việc ảng nả
Mụ dạ oó mắt việc triều đình
(Đàn ông không biết việc ở nhà
Đàn bà không biết việc triều đình)
Xét ví dụ trên, chúng ta có thể ngắt nhịp 2/5 "Ôông đửa/ oó mắt việc ảng nả;
Mụ dạ/ oó mắt việc triều đình" hoặc cũng có thể ngắt nhịp 5/2 "Ôông đửa oó mắt
việc/ ảng nả; Mụ dạ oó mắt việc/ triều đình"
* Ngoài ra, những câu tục ngữ có số lượng âm tiết lớn và được chia thành
nhiều vế thì mỗi vế có cách ngặt nhịp riêng rất linh hoạt, không quy ước bắt
buộc số âm tiết của mỗi nhịp.
Trong một vài trường hợp thì tục ngữ Mường có cách ngắt kết hợp giữa nhịp
chẵn/ lẻ và nhịp lẻ/ chẵn ở các dòng trong cùng một câu tục ngữ. Ví dụ:
- Giầu bảin loọ,/ đỏl khoỏ bảin con (3/4)
Boóc khon mềng rời/ bảin xôổng ảo (4/3)
(Giàu bán lúa, đói khó bán con
Thân son mình rỗi bán xống áo)
Và có một số câu tục ngữ ngắt nhịp kết hợp nhịp lẻ với nhịp chẵn ở các dòng
trong cùng một câu tục ngữ. Ví dụ:

42. 37
- Giầu giúp cúa/ khoỏ giúp côông (3/3)
Cùng nôồng/ giúp thiểng/ giúp mẹng (2/2/2)
(Giàu giúp của, nghèo giúp công
Bần cùng giúp lời giúp tiếng)
- Clải dầm dầm/ cla bao bỏ (3/3)
Clải đó đó/ doong vềl/ choo ủn/ choo mạng (3/2/2/2)
( Trái thâm thâm tra vào mỏ
Trái đỏ đỏ đem về cho em cho chị)
- Giầu/ phua Dần cới lọo (1/4)
Đỏi khỏo/ phua Dần cới con (2/4)
Bóc khon/ mềng rời (2/2)
Phua Dần/ cới xôổng ảo (2/3)
(Giàu vua Dần gửi lúa
Đó khó vua Dần gửi con
Thân son mình rỗi
Vua Dần gửi xống áo)
Từ sự tìm hiểu trên chúng ta thấy cách ngắt nhịp trong tục ngữ dân tộc Mường
rất linh hoạt, biến hóa. Song dù có linh hoạt như thế nào thì nhịp cũng có chức năng
cơ bản của nó trong việc phân đoạn từ, cụm từ và thậm chí là phân đoạn của một
phát ngôn. Dẫn ví dụ để thấy rõ điều này:
- Giầu/ bề cụ môộng (1/3)
Sống/ bề bà con (1/3)
(Giàu với cậu mộng
Sống với bà con)
Ta thấy nhịp 1/3 đã phân đoạn giữa từ "Giầu" (giàu) và cụm từ "bề cụ
môộng" (với cậu mộng), đồng thời chỗ ngừng dòng giữa "môộng" và "sống" cũng
phân câu tục ngữ trên thành hai vế của một phát ngôn "Giầu bề cụ môộng" (Giàu
với cậu mộng) và "Sống/ bề bà con " (Sống với bà con).
Tóm lại, Vần và nhịp có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, chúng tương hỗ cho
nhau, cái này là tiền đề của cái kia. Và hơn thế nữa chúng bổ sung cho nhau tạo nên