1. Нийтийн тээврийн сүлжээнд мэдээллийн технологийг
нэвтрүүлэх боломжийн судалгаа
ШУТИС-ҮТДС, МХТС
Д.Намуун, Н.Анударь, Э.Энхбаяр, Жамьяндорж
Namuun_0901@yahoo.com
Anu0104@yahoo.com
Хураангуй:
Улаанбаатар хотын нийтийн тээврийн үйлчилгээнд электрон мэдээллийн иж
бүрэн системийг нэвтрүүлэх боломжийг тодорхойлох зорилгоор холбогдох
бодлогын баримт бичгүүдийг судлахын зэрэгцээ зорчигчдын нийтийн тээврийн
үйлчилгээний талаарх санал, дүгнэлтийг судлах, нийтийн тээврийн үйлчилгээнд
анхаарах шаардлагатай асуудлыг тодорхойлох зорилгоор нийт 375 зорчигчоос
санамсаргүй түүврийн аргаар судалгаа авч, үр дүнг нэгтгэн боловсруулсан. Нөгөө
талаас, нийтийн тээврийн үйлчилгээ эрхэлж буй компаниудад тулгамдаж буй
бэрхшээлтэй асуудлыг судалж, түүнийг шийдвэрлэх гарцыг тодорхойлох тандалт
судалгааг хийсэн. Судалгааны үр дүнд нийтийн тээврийн салбарт үйл ажиллагаа
явуулж буй дийлэнх компаниуд төрөөс олгож буй нөхөн олговор дээр тулгуурлан
үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа боловч нөхөн олговрын хуваарилалт шударга бус,
нийтийн тээврийн хөдөлгөөнийг хянаж буй өнөөгийн систем нь маш муу ажилладаг
гэж дүгнэсэн. Иймээс бид илтгэлийнхээ хүрээнд ШУТИС-ийн Мэдээлэл, Холбоо,
Технологийн сургуулийн Мэдээллийн технологийн III курсын оюутнуудтай хамтран
нийтийн тээврийн үйлчилгээнд мэдээллийн технологийн иж бүрэн програмыг
боловсруулж, түүнийг нэвтрүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын зардлын
тооцоог хийж гүйцэтгэлээ.
Түлхүүр үг: Тусгай замын автобусны үйлчилгээ /BRT/, буудал зарлах систем,
хөнгөлөлтийн карт унших систем, буудлын электрон самбар, тээврийн хэрэгслийн
хөдөлгөөнийг хянах автоматжуулсан систем
Оршил:
Монгол улсын нийслэл Улаанбаатар хотод хүн ам хамгийн их төвлөрдөг ба
хүн амын төвлөрлийг даган замын хөдөлгөөний ачаалал, тэр дундаа нийтийн
тээврийн үйлчилгээний эрэлт, хэрэгцээ өдрөөс өдөрт нэмэгдэж байна. Нийтийн
тээврээр зорчигчдын тоо нэмэгдэхийн хэрээр үйлчилгээнд явах автобусны тоо
нэмэгдэж байгаа боловч үйлчилгээний соѐл, зорчигчдын эрүүл мэнд, аюулгүй
байдлын баталгааг хангаж ажиллах тал дээр холбогдох хяналтын байгууллагууд
болон автобусны компаниудаас төдийлөн анхаарч ажиллаж чадахгүй байна.
Тухайлбал, 2012 оны 01 сард НМХГ, ЗЦГ, ННТГ-аас хамтран нийтийн тээврийн
үйлчилгээ үзүүлдэг 21 компанид хяналт шалгалт хийхэд бүрэн бус тээврийн
хэрэгсэлтэй хөдөлгөөнд оролцдог, халзан дугуйтай, заалны яригчгүй, цонх нь
цантсан, өнгө үзэмжгүй, тоос шороо ихтэй зэрэг нийтлэг дутагдал ажиглагдсан
байна. Эдгээр сөрөг талуудыг арилгах хүрээнд Монгол улсын ЗГ болон олон улсын
хөгжлийн байгууллагуудаас олон ажлуудыг хэрэгжүүлж байна. Тухайлбал, АХБ-ны
техникийн туслалцааны хүрээнд ТТ71-56 МОН төслийн боловсруулж нийтийн
тээвэрт тусгай замын автобусны үйлчилгээг нэвтрүүлэх хэрэгтэй хэмээн зөвлөсөн.
Энэхүү зөвлөмжийн хүрээнд НЗД болон ННТГ-с нийтийн тээврийн үйлчилгээг
сайжруулах чиглэлээр Улаанбаатар хотод тусгай замын автобусны /BRT/ үйлчилгээ
нэвтрүүлэх ТЭЗҮ боловсруулах ажлыг санаачлан эхлүүлээд байна. Бид энэхүү
илтгэлийнхээ хүрээнд Улаанбаатар хотын нийтийн тээврийн үйлчилгээнд орчин
үеийн дэлхийн жишигт нийцсэн мэдээллийн системийн сүлжээг нэвтрүүлэх
боломжийг судалж, тухайн сүлжээний програм хангамжийн цогц шийдэл, эдийн
засгийн төсөл тооцоог боловсруулахаар зорилоо.

2. Нэг. Нийтийн тээврийн салбарын өнөөгийн байдлын судалгаа
Улаанбаатар хотын нийтийн тээврийн систем том оврын автобус, троллейбус,
микро-автобус, таксинаас бүрдэнэ. 2011 оны байдлаар нийтийн тээврийн хэрэгслээр
жилд 234,7 сая буюу өдөрт ойролцоогоор 643 мянган хүн зорчдог гэсэн статистик
мэдээ бий. Улаанбаатарт нийтийн тээврийн хэрэгслийн эрэлт хэрэгцээ янз бүр
бөгөөд Японы Олон улсын хөгжлийн агентлагаас 2008 онд авсан судалгаагаар, иргэд
ихэнхдээ автобусаар явдаг бөгөөд (34 хувь), явган (30 хувь), машинаар (25 хувь),
таксигаар (9 хувь) бусад тээврийн хэрэгслээр (2 хувь) зорчдог байна. Автобус
хамгийн нийтлэг тээврийн хэрэгсэл бөгөөд нийт оюутнуудын 85 хувь нь автобусаар
явах буюу явган явдаг. Автобусны нийт зорчигчдын дөнгөж 25 хувь нь хөлсөө
төлдөг, үлдсэн хэсэг нь Засгийн газрын татаасаар үнэгүй зорчдог байна.
Улаанбаатар хотын зорчигчдын нийтийн тээврийн үйлчилгээнд өгөх санал,
дүгнэлтийг судлах, нийтийн тээврийн үйлчилгээнд анхаарах шаардлагатай ямар
асуудал байгааг тодорхойлох зорилгоор нийт 375 зорчигчоос санамсаргүй түүврийн
аргаар судалгаа авч, үр дүнг нэгтгэн боловсруулсан. Судалгаанд хамрагдагсдыг
санамсаргүй түүврийн аргаар бүрдүүлсэн хэдий ч түүврийн ерөнхий нийдмийг
төлөөлөх чадварыг сайжруулах зорилгоор янз бүрийн ажил хөдөлмөр эрхэлдэг, өөр
өөр орчин нөхцөлд оршин суудаг иргэдийг хамруулсан.
Нийт судалгаанд хамрагдагсдын 57 хувь нь 15-25 насны, 27 хувь нь 26-40
насны, 14 хувь нь 41-60 насны, үлдсэн 2 хувь нь тэтгэврийн насны иргэд байсан.
Харин ажил мэргэжлийн онцлогоор нь авч үзвэл төрийн болон хувийн компанид
ажиллагсад, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид, оюутан сурагч, өндөр настан, хөгжлийн
бэрхшээлтэй иргэдийн төлөөллийг хамруулан судалсан.
Нийт судалгаанд хамрагдсан хүмүүсийн орон сууцны нөхцөл болон нийтийн
тээврээр зорчих хэрэгцээ шаардлагын хамаарлыг судлахад гэр хороололд амьдарч
буй иргэдийн 85,4 хувь нь нийтийн тээврээр байнга үйлчлүүлдэг байхад орон
сууцны хотхонд амьдарч буй иргэдийн 60 хувь нь нийтийн тээврээр байнга
үйлчлүүлж байна. Өөрөөр хэлбэл, гэр хорооллын бага, дунд орлоготой иргэдийн
хувьд нийтийн тээврийн эрэлт хэрэгцээ илүү их байгааг анхаарч үзэх нь чухал юм.
Нийтийн тээврээр үйлчлүүлэх хандлага
Гэр хороолол
85.4
12.61.9
Хотын захын орон сууц
68.9
24.4 6.7
Тийм
Хотын төвийн орон сууц
69.5
24.4 6.1
Заримдаа
Орон сууцны хотхон
Үгүй
60.3
30.2 9.5
0.0 20.040.060.080.0
100.0
Зураг 1.Нийтийн тээврээр үйлчлүүлэх хандлага
Нийтийн тээврээр үйлчлүүлэгчдийн 60 хувь нь 2 ба түүнээс дээш чиглэл
сонгон үйлчлүүлдэг бөгөөд ялангуяа, гэр хороололд амьдардаг иргэдийн дөнгөж 30
хувь нь 1 чиглэл дамжин үйлчлүүлдэг болох нь харагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл,
хотын төвөөр нийтийн тээврийн маш олон чиглэл дамжин өнгөрч байхад гэр
хорооллын замаар дөнгөж 1-2 чиглэлийн автобус хүрч үйлчилдэг нь харагдаж байна.

3. Зорчигчдын сонгон үйлчлүүлдэг чиглэлийн тоо
2.9
8.7
80.0
60.0
5.8
11.7
39.1
100.0
35.7
4.1
15.0
26.5
10.3
28.6
44.9
4
3
40.0
49.3
20.0
46.8
40.8
2
29.9
0.0
1
Орон
сууцны
хотхон
Хотын
Хотын
Гэр
төвийн
захын
хороолол
орон сууц орон сууц
Зураг 2. Зорчигчдын сонгон үйлчлүүлдэг чиглэлийн тоо
Судалгаанд оролцогчдын 24 хувь нь хувийн машинтай бөгөөд тэдний 48 хувь
нь хувийн машинаа гэр бүлийн гишүүдтэйгээ хамтран эзэмшдэг бөгөөд 20 хувь нь
бензиний мөнгө хэмнэх зорилгоор нийтийн тээврээр үйлчлүүлдэг байна. Хувийн
машинтай иргэдийн дөнгөж 13 хувь нь нийтийн тээврээр зорчих нь хувийн
машинаар зорчсоноос илүү дээр гэж үнэлсэний үндсэн дээр нийтийн тээврийг
сонгон үйлчлүүлдэг гэж хариулжээ. Иймээс бид нийтийн тээврийн сүлжээнд тохь
тухтай, соѐлтой боловсон үйлчилгээг нэвтрүүлэхийн зэрэгцээ хувийн машины
хөдөлгөөнтэй харьцуулахад нийтийн тээврийн автобуснууд
зорчигчдыг
хөдөлгөөний саадгүйгээр хүссэн газар нь хүргэх зохицуулалтыг хийх хэрэгтэй юм.
Хувийн машинтай эсэх
Тийм
24%
Үгүй
76%
Зураг 3. Хувийн машинтай эсэх
Нийт судалгаанд хамрагдсан иргэдийн нийтийн тээврийн үйлчилгээний соѐл,
эрүүл ахуйн байдалд өгсөн үнэлгээг нэгтгэн дүгнэхэд иргэд үйлчилгээнд явж буй
автобусны эрүүл ахуйн орчин муу (63 хувь), кондукторын харилцааны соѐлд сэтгэл
хангалуун бус (45 хувь) хэмээн тус тус хариулсан байна.
Нийтийн тээврийн үйлчилгээнд өгөх
зорчигчдын үнэлгээ
100.0
50.0
0.0
20.3
40.3
44.8
40.0
62.9
32.3
Муу
Дунд
Маш сайн
Зураг 4. Нийтийн тээврийн үйлчилгээнд өгөх зорчигчдын үнэлгээ

4. Дээрх судалгааны үр дүнгээс харахад зорчигчдын хувьд нийтийн тээврийн
үйлчилгээний соѐл, тав тухтай байдал төдийлөн таалагддаггүй, тэр ч байтугай
жолоочийн хариуцлагатай байдалд эргэлзэх үйлчлүүлэгчид цөөнгүй (60 хувь) байгаа
нь тус салбарт шинэчлэлт хийх хэрэгцээ шаардлага зүй ѐсоор бий болсныг илтгэж
байна. Тухайлбал, зарим тохиодолд автобусны кондуктор, жолооч нар зорчигчидтой
зүй бус харьцах тохиолдол ихээхэн ажиглагддаг байна. Ялангуяа, оюутан сурагчдад
кондуктор, жолоочийн зүгээс ялгавартай байдлаар хандах явдал ихээхэн тохиолддог
(Өө, 2 виза явж байна гэх мэтээр үйлчлэхгүй байх). Хэрвээ бид автобусанд
хөнгөлөлтийн карт унших систем суурьлуулан тээвэрлэсэн зорчигчийнх нь тоогоор
нөхөн олговрыг олгох системийг нэвтрүүлсэн тохиолдолд дээрх зөрчил багасах
боломжтой юм.
Кондуктор, жолоочийн харилцааны зөрчил
100.0
80.0
60.0
40.0
20.0
0.0
48.5
38.6
12.9
31.6
63.2
5.3
10.9
14.3
67.9
71.4
21.2
14.3
50.0
25.0
25.0
Огт үгүй
Заримдаа
Байнга
Зураг 5. Кондуктор, жолоочийн харилцааны зөрчил
Мөн шугаманд явж буй зарим автобуснууд чиглэлээсээ гарч явах, эсвэл
зогсох ѐстой цагаасаа өмнө зогсох явдал нэлээдгүй тохиолддог. Үүнийг бидний
судалгааны үр дүнгээс ч мөн олж харах боломжтой юм. Өөрөөр хэлбэл, нийт
зорчигчдын 67 хувьд нь ямар нэгэн байдлаар автобуснууд зогсох ѐстой цагаасаа
өмнө зогсох явдал тохиолдож байсан байна. Энэхүү нөхцөл байдлаас дүгнэхэд манай
автобусны компаниуд үйлчилгээнд явж буй автобусаа хянах боломж хязгаарлагдмал,
энэ хэмжээгээр компанийн орлого, ашиг буурах сөрөг талтай тул нийт шугаманд явж
буй автобуснуудын хөдөлгөөнийг хянан, зохицуулах хяналтын төвийг байгуулах
хэрэгцээ шаардлага байгааг онцолж байна.
Автобус зогсох цагаасаа өмнө
зогсож байсан эсэх
22%
35%
Байнга
Заримдаа
Огт үгүй
43%
Зураг 6. Автобус зогсох цагаасаа өмнө зогсож байсан эсэх
Бидний хэрэгжүүлэхээр зорьж буй ажлын хүрээнд санал болгож буй
системийг зорчигчид хэрхэн хүлээн авах, тэдний хүсэл сонирхолд нийцсэн
үйлчилгээ мөн эсэхийг тодруулах зорилгоор судалгаа авахад судалгаанд
хамрагдагсдын дийлэнх олонх нь буюу 83,5 хувь нь автобусны буудал зарлах

5. үйлчилгээг нэвтрүүлэх, 78.2 хувь нь электрон мэдээллийн самбарыг буудлууд дээр
байршуулах зайлшгүй шаардлагатай гэж хариулсан байна.
Мэдээллийн системийн хэрэгцээ шаардлага
100%
80%
60%
40%
20%
0%
1.1
15.5
3.3
18.5
83.5
78.2
Огт шаардлагагүй
Бага зэрэг
шаардлаглатай
Буудал
Мэдээллийн
зарлах систем электрон
байрлуулах
самбар
Маш шаардлагатай
Зураг 7. Мэдээллийн системийн хэрэгцээ шаардлага
Улаанбаатар хотод нийтийн тээврийн үйлчилгээ эрхэлдэг нийт 79 аж ахуйн
нэгж байгаагийн 24 нь том оврын автобусны үйлчилгээ эрхэлж байна. Нийт аж ахуйн
нэгжийн дийлэнх олонх буюу 21 нь хувийн өмчийн, 3 нь төрийн өмчийн компани
байна. Нөгөөтэйгүүр нийт үйлчилгээ үзүүлж буй том оврын автобусны 30 хувийг,
нийт чиглэлийн 40 хувийг төрийн өмчийн компаниуд эзэмшиж байна. Үүнээс
дүгнэхэд, төрийн өмчийн компаниудын тоо цөөн боловч салбарын хэмжээнд
томоохон цар хүрээг хамарч үйлчилгээ эрхэлж байна.
Хүснэгт 1
Том оврын автобусны үйлчилгээний мэдээлэл
Үзүүлэлтүүд
Төрийн
Хувийн
Нийт
Аж ахуйн нэгжийн тоо
3
21
24
Автобусны тоо
297
693
990
Өдөрт шугаманд ажилласан автобусны тоо
246
511
757
Чиглэлийн тоо
24
36
60
Улаанбаатар хотын нийтийн тээврийн үйлчилгээ эрхлэгч компаниудын өмнө
тулгамдаж буй асуудлыг судалж, нийтийн тээврийн үйлчилгээг сайжруулахад
мэдээллийн технологийг нэвтрүүлэх хэрэгцээ шаардлагыг тодорхойлох зорилгоор
тандалт судалгаа авсан. Судалгаанд нийтийн тээврийн үйлчилгээ эрхэлдэг нийт 12
аж ахуйн нэгж хамрагдсан бөгөөд 25 хувь нь 20-с цөөн автобустай, 50 хувь нь 20-60
автобустай, 25 хувь нь 60-с олон автобустай үйл ажиллагаа явуулж байна.
Монгол улсын том оврын автобусны үйлчилгээ эрхэлж буй компаниудын
дийлэнх олонх нь төрөөс олгож буй нөхөн олговор дээр тулгуурлан үйл
ажиллагаагаа явуулж байна. Төрөөс олгож буй нөхөн олговрын хэмжээ жил ирэх бүр
нэмэгдэх хандлагатай байгааг дараах графикаас харж болно.
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
2000
25%
20%
Нөхөн
олговрын
нийслэлийн
төсөвт эзлэх
хувь
5%
2005
2010
2015
Зураг 8. Нөхөн олговрын нийслэлийн төсөвт эзлэх хувь

6. 2011 оноос өмнө нөхөн олговрыг Нийслэлийн төсвөөс санхүүжүүлдэг байсан
ба 2012 оноос эхлэн нөхөн олговрыг холбогдох сайдын багцаас санхүүжүүлэхээр
болсон.
Нийт зорчигчид үнэгүй
зорчигчдын эзлэх хувь
8%
Нөхөн олговрын хэмжээ
хангалттай эсэх
20 хүртэл
25%
Хэт бага
25%
Зорчигч
ийн
тоогоор
50%
20-40
40-70
Боломж
ийн
25%
70-100
67%
Зураг 9. Үнэгүй зорчигчдын эзлэх хувь
Зураг 10. Нөхөн олговрын хэмжээ
хангалттай эсэх
Нийт судалгаанд хамрагдсан компаниудын дийлэнх олонх нь нийт
зорчигчдын 40-70 хувь нь үнэгүй зорчдог хэмээн хариулсан бөгөөд төрөөс олгож
байгаа нөхөн олговрын хэмжээ гүйцэтгэлийг үнэн бодитой үнэлж чаддаггүй, нөхөн
олговрыг зорчигчдын тоогоор хуваарилах нь зөв гэж дүгнэсэн байна. Учир нь ННТГс 1000 орчим автобус, цахилгаан тээврийн хэрэгсэлд МТ-150 хөдөлгөөн хянах
системийг суурьлуулан 51 станцаар дамжуулан автобус компаниудын үйлчилгээнд
явсан мэдээллийг нэгтгэн, тэрхүү мэдээллийн дагуу автобус компаниудад нөхөн
олговрыг хуваарилдаг. Гэвч бодит байдал дээр хяналтын 51 станцын зарим станц нь
ажиллахгүй тохиолдолд ННТГ байрлах хяналтын төвд автобус компаниудын талаарх
мэдээлэл буруу очиж, үүнтэй уялдан нөхөн олговорын хэмжээ тэгш бус
хуваарилагддаг байна. Үүнийг дараах судалгааны үр дүнгээс харж болно.
Автобусаа хянах өнөөгийн системийн
байдал
9%
Сайн
55%
36%
Дунд
Муу
Зураг 11. Автобусаа хянах өнөөгийн системийн байдал
Автобус компаниудын хувьд автобусныхаа мэдээллийг хянадаг өнөөгийн
системийн найдвартай ажиллагаанд сэтгэл хангалуун бус байдаг учир өөрийн
компанийн автобуснуудад GPS суурьлуулах ажлыг 67 хувь нь дэмжинэ гэдгээ
илэрхийлсэн ба 33 хувь нь зарцуулагдах хөрөнгийн хэмжээнээс хамаарна гэж
хариулжээ. Харин нэвтрүүлэх шаардлагагүй гэж нэг ч компани хариулаагүй
байгаагаас дүгнэхэд тус системийг яаралтай нэвтрүүлэх хэрэгцээ нэгэнт бий болсныг
харуулж байна.

7. Автобуснуудад GPS суурьлуулан
хөдөлгөөнийг хянах систем нэвтрүүлэх
эсэх
0%
Шууд дэмжинэ
33%
Хөрөнгөөс
хамаарна
67%
Нэвтрүүлэхгүй
Зураг 12. Автобуснуудад GPS суурьлуулан хөдөлгөөнийг хянах систем нэвтрүүлэх
эсэх
Автобус компаниудын хувьд карт унших систем суурьлуулах шаардлага
байгаа эсэхийг тодорхойлоход 91,7 хувь нь зайлшгүй шаардлагатай, 8,3 хувь нь
шаардлагагүй гэж хариулжээ. Харин буудал зарлах системийг нэвтрүүлэх нь зүйтэй
гэж 100 хувь дэмжсэн байна.
Нийтийн тээврийн үйлчилгээ эрхлэхэд
тулгамдаж буй асуудлууд
Нөхөн олговор хэт бага
Үйлчилгээний чиглэлийн…
Бензин шатахууны үнийн…
0
5
10
15
Зураг 13. Нийтийн тээврийн үйлчилгээ эрхлэхэд тулгамдаж буй асуудлууд
Нийтийн тээврийн салбарт үйлчилгээ эрхлэхэд замын хөдөлгөөний түгжрэл,
бензин шатахууны үнийн өсөлт, үйлчилгээний чиглэлийн давхардал зэрэг асуудлууд
хамгийн их хүндрэлтэй байна гэж тодорхойлсон. Иймээс цаашдаа нийтийн тээврийн
салбарт тусгай замын автобусны үйлчилгээг нэвтрүүлснээр дээрх асуудлуудыг
цогцоор нь шийдэх бүрэн боломжтой болох юм.
Хоёр. Нийтийн тээврийн үйлчилгээнд мэдээллийн технологийг нэвтрүүлсэн
олон улсын туршлага
Монгол улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлэхээр зорьсон “Тусгай замын
автобус (BRT)”-ны системийн талаар тодорхой судалж үзэх шаардлагатай. Уг
системийн зорилго нь нийтийн тээврийн үйлчилгээг метро шиг хурдан, автобус шиг
хямд төсөр зардалтайгаар зохион байгуулахад оршино. Дэлхийд анхны BRTS 1974
онд "Integrated Transportation Network” гэсэн нэртэйгээр Бразилийн Куритиба хотод
үүсчээ.
Системийн хэрэглээ, онцлог байдал:
BRTS-ийг дотроо олон төрлийн үйлчилгээнүүдтэй байдаг. Үүнд: тусгай
өөрийн зам дээр зорчих эсвэл тусгай эгнээгээр зорчих гэх мэт. Тусгай эгнээгээр
зорчиход тодорхой шаардлагыг хангасан тээврийн хэрэгсэл явах ба үүнд:
зорчигчдын тоо, тээврийн хэрэгслийн овор гэх мэт орно. BRTS нь метро болон
автобусны давуу талуудыг авч нийлүүлсэн цогц ойлголт гэж ойлгож болно. Өөрөөр
хэлбэл тусгай замаар хуваарийн дагуу явдгаар нь метроны, бага зардалтай байдгаар
нь автобуны давуу талуудыг нийлүүлнэ гэсэн үг юм. Австрали болон Азийн орнууд
үүнийг метротой илүү ойрхон гэж ярьдаг. Учир нь дээр хэлсэнчлэн хаалттай буудал,

8. мэдээллийн самбар, суухаасаа өмнө төлбөрөө хийдэг систем зэргээр нь харьцуулж
гаргасан ойлголт юм.Энгийн замыг бодвол BRTS-ийн эрхтэй зам нь нэг бол өргөн
эсвэл энгийн машины зорчих хэсгийг багасгасан хэлбэрээр байдаг.
Энэтхэгийн Ahmedabad хотод BRT системийг нэвтрүүлсэн туршлага
Ahmedabad хот нь Gujarat мужийн худалдааны нийслэл бөгөөд 6 сая хүн
амтай 466 км.кв талбай бүхий газар нутагтай Энэтхэгийн 7 дахь том хот юм. Gujarat
муж 2005 оныг “Хотын хөгжлийг дэмжих жил” болгон зарласнаар Gujarat мужийн
Дэд бүтцийн хөгжлийн зөвлөл (GIDB), Ahmedabad хотын зөвлөл (AMC), Ahmedabad
хотын хөгжлийн төв (AUDA) хамтран Ahmedabad хотод тусгай замын автобусны
үйлчилгээ (BRTS) нэвтрүүлэх хөтөлбөр боловсруулан ажилласан. Уг хөтөлбөрийг
хэрэгжүүлэх нарийвчилсан төслийг Энэтхэгийн CEPT их сургуулийн судалгааны баг
боловсруулсан. BRTS төслийг 2006 оны 11 сард хэрэгжүүлэхэээр баталсан ба 2 үе
шаттайгаар хэрэгжүүлж 2011 онд бүрэн нэвтрүүлж чадсан байна. Энэхүү төслийг
хэрэгжүүлснээр Ahmedabad BRTS нь 2010 онд олон улсын “Тогтвортой Тээвэр
Шагнал”-ыг хүртсэн.
Төслийн хүрээнд нийтийн тээврийн үйлчилгээний тусгайлсан чиглэлийн
дагуу зам харилцаа болон автобусны буудлуудыг иж бүрнээр нь тохижуулах дэд
бүтцийн томоохон ажлуудыг хийж гүйцэтгэсний зэрэгцээ мэдээллийн технологийн
цогц програмыг нийтийн тэээврийн үйлчилгээнд нэвтрүүлснээрээ онцлог юм. Уг
системийн ажиллах зарчмыг дараах схемчилсэн зураглалаар тодорхой тусган
харууллаа.
ЗОРЧИГЧДОД
МЭДЭЭЛЛЭХ СИСТЕМ
Автобусны буудал
дээрхи зорчигчдод
мэдээллэх систем
Автобусан доторхи
зорчигчдод мэдээллэх
систем
НИЙТИЙН ТЭЭВРИЙН ХЭРЭГСЛИЙГ АВТОМАТААР
ХЯНАХ СИСТЕМ
Хянах төв
АВТОБУСНЫ
ДЕПО
2 талын холболттой GPS/GPRS систем
Зураг 14. Ahmedabad хотын BRT системийн ажиллах зарчим
BRT системийн гол зорилго нь зорчигчдод өндөр чанартай үйлчилгээг
хүргэснээр нийтийн тээврээр үйлчлүүлэгчдийн тоог нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн.
Үүний тулд нийтийн тээвэр нь бусад хувийн машины хөдөлгөөнтэй харьцуулахад
хамгийн хурдан, тогтсон хуваарийн дагуу саадгүй зорчдог байхаар зохион
байгуулагдсан. Мөн Ahmedabad хот нь 2003 онд “Дэлхийн агаарын бохирдлыг хянах
Төв”-өөс гаргасан жагсаалтаар нийт 88 хотоос хамгийн их агаарын бохирдолтой
хотын нэг байсан бол 2009 онд энэхүү жагсаалтаас бүрэн гарч чадсан.

9. Энэхүү төслийг хэрэгжүүлэхэд төр хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг
хангаж ажиллаж чадсан шилдэг туршлагуудын нэг бөгөөд хувийн хэвшлийн
компаниудтай концессийн гэрээ байгуулах зарчмаар зарим ажлуудыг гүйцэтгэсэн.
Төслийг хэрэгжүүлэхэд нийт 9,8 тэрбум рупи зарцуулсан ба нийт санхүүжилтийн 35
хувийг төв ЗГ, 15 хувийг мужийн ЗГ, үлдсэн 50 хувийг орон нутгийн нэгжээс
санхүүжүүлсэн байна.
Гурав. Нийтийн тээврийн үйлчилгээнд нэвтрүүлэх мэдээллийн технологийн
програм хангамжийн шийдэл, үр дүн
Энэхүү илтгэлийн хүрээнд нийтийн тээврийн сүлжээнд нэвтрүүлэх дараах 4
програм хангамжийг боловсруулан туршиж үзсэн.
А. Буудал зарлах програм хангамж
Тус програм хангамж нь мэдрэгч дэлгэц бүхий жижиг хэмжээний таблет
компьютер дээр ажиллах ба жолоочийн бүхээгт хянах самбар дээр бэхлэгдэнэ.
Компьютер нь GPS төхөөрөмжтэй холбогдож ажиллана. Тус систем нь жолоочийн
оролцоогүйгээр дараагийн буудлуудыг зорчигчдод мэдээлнэ. Буудлаас буудлын
хооронд мэдээллэх давтамжийг тохируулж өгөх бололцоотой. Мөн гадны хүчин
зүйлээс хамаарч GPS төхөөрөмж ажиллагаагүй болсон тохиолдолд системийг гар
ажиллагаанд шилжүүлэн ашиглана.
Компьютер нь хөдөлгөөнт интернэтийн
үйлчилгээг ашиглан нэгдсэн сүлжээнд холбогдох ба байршлын мэдээллээ төвдөө
илгээнэ. Систем нь дараах боломжуудыг жолоочид олгоно.
Жолоочийн оролцоогүйгээр дараагийн зогсоолыг зорчигчдод автоматаар
мэдээллэнэ. Буудлуудын хооронд зарлах давтамж, тухайн зогсоолоос хэдэн
метрийн радиусаас гарахад дараагийн буудлыг зарлахыг жолооч тохируулах
боломжтой.
Жолоочид мэдээллэх хэсэг. Үүнд дараагийн буудал хүртэлх зай, ижил
чиглэлд явж байгаа өмнөх автобус хүртэлх зайг үндсэн дэлгэцнээс харах
бололцоотой. Автобус хоорондын зайг мэдсэнээр зорчигчдын хүлээлтийг
багасгах, ижил хүртээмжтэйгээр үйлчлэх бололцоог олгоно. Жолоочийг
сатааруулахгүйн тулд автобус буудалд зогсох үед мэдээллийн хэсэг
автоматаар ажиллана.
Жолоочид мэдээллэх
хэсэг
Тухайн чиглэлд хамаарах
буудлуудын жагсаалт
GPS тохируулах хэсэг
Шинэ чиглэл
сонгох

10. Зураг 15. Буудал зарлах програмын үндсэн дэлгэц
Б. Төвөөс хянах хяналтын систем
Уг системийг нэвтрүүлснээр автобусны байршлыг тодорхой харах,
маршрутын дагуу явж байгаа эсэхийг хянах, чиглэлийн давхардал болон автобусны
бөөгнөрөл үүсэж байгаа эсэхийг хянаж удирдах боломжтой. Системд “GMAP”
нээлттэй эх коод бүхий .NET контролыг ашигласан. Уг контрол нь Bing, Google,
Yahoo, ArgGIS г.м газар зүйн мэдээллийн сервэртэй холбогдож ажилладаг үйлдлийн
системээс үл хамаарсан хүчирхэг контрол юм. Тус систем нь дараах боломжийг
олгоно.
Автобус компаниудын шугаманд явсан автобуснуудын бодит мэдээллийг
өгөгдлийн санд нэгтгэснээр төрөөс олгох нөхөн олговрыг бодит гүйцэтгэлээр
нь хуваарилах
Улаанбаатар хотын газрын зураг дээр автобуснуудын байршлыг тогтоох.
Автобус үндсэн маршрутын дагуу явж байгаа эсэх болон буудал дээр зогссон
эсэхийг хянана.
Автобус тус бүрийн шатахуун зарцуулалт, явсан км зай, рэйсийн тоог хянах.
Автобус хоорондын зайг тохируулж бөөгнөрлийг арилгах, автобусны
шугамын төлөвлөлтийг сайжруулах
Жолоочид мэдээлэл өгөх. /Автобус зөвхөн буудалд зогсох үед мэдээлэл
харагдана./
Чиглэл сонгох
Google Сервэртэй холбогдох
M-21 чиглэл
Зураг 16. Төвөөс хянах програмын үндсэн дэлгэц
В. Цахим картын систем
Уг системийг нэвтрүүлснээр нийтийн тээврээр үнэгүй зорчиж байгаа
иргэдийг бүртгэж үнээс хамаарсан нөхөн олговрыг байгууллага тус бүрээр ялгаатай
олгоно. Тус системийг цаашид өргөтгэн нийт зорчигчдыг хамруулснаар системээс
хүртэж болох үр шим нь нэмэгдэнэ.
Хуурамч, хувилсан үнэмлэх ашиглах боломжгүй.
Нийтийн тээврийн хэрэгслээр үнэгүй үйлчлүүлдэг иргэд болон нийт
зорчигчдыг тоолох.

11. Автобусны чиглэл болон автобусны замын хэсэг бүрээр зорчих хүн тоог
нарийн гаргаж тус автобусны шугамын төлөвлөлтийг сайжруулах.
Төлбөрийн ялгаварт системийг нэвтрүүлэх
o Зайнд суурилсан
o Бүсэд суурилсан
o Цаг хугацаанд суурилсан
Зураг 17. Автобусанд тавигдах цахим карт уншигч төхөөрөмж
Электрон мэдээллийн самбар
Уг мэдээллийн самбар нь автобусны буудлууд дээр байрлах бөгөөд тухайн
буудалд хамгийн ойр явж буй автобуснуудын чиглэл болон хэдэн минутын дараа
ирэх мэдээллийг харуулна. Энэхүү мэдээллийг сервер автобус бүрд байрлах
системээс авсан өгөгдлүүд дээр боловсруулалт хийн электрон самбар луу илгээнэ.
Электрон самбар нь нэгдсэн сүлжээнд холбогдсон байна.
Автобус зогсоолд хэзээ ирэхийг мэдэх
Тухайн зогсоолоор дамжин өнгөрдөг чиглэлүүдийн мэдээллийг авах
Автобусны цагийн хуваарьтай танилцах
Зураг 18. Электрон мэдээллийн самбар
Бидний боловсруулсан энэхүү систем нь өөрт ирсэн хүсэлтээс шалтаалж
тохирсон үйлчилгээг үзүүлдэг online систем юм. BRT систем нь ерөнхий нэг
өгөгдлийн сантай бөгөөд Вэб үйлчилгээг өгөгдлийн сан болон системийн бусад
төхөөрөмжүүдийн хооронд мэдээлэл солилцох болон боловсруулах зорилгоор
ашиглана.
Дөрөв. Нийтийн тээврийн үйлчилгээнд мэдээллийн технологийг нэвтрүүлэх
хөрөнгө оруулалтын зардлын тооцоо
Нийтийн тээврийн үйлчилгээнд бидний боловсруулсан мэдээллийн
технологийг нэвтрүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын зардлын тооцоог
дараах байдлаар хийж гүйцэтгэлээ.

12. Хүснэгт 2
Хөрөнгө оруулалтын зардлын тооцоо
Хөрөнгө оруулалтын зардлын төрөл
Автобус бүрт суурьлуулах төхөөрөмжийн зардлын тооцоо
Автобусны буудлууд дээр суурьлуулах электрон самбарын зардлын
тооцоо
Автобусны хөдөлгөөнийг хянах автоматжуулсан системийг
бүрдүүлэх зардлын тооцоо
Тооцоолоогүй бусад зардал
Удирдлагын зардал
Нийт зардлын дүн
Нийт үнэ
/мян.төг/
1512315,0
49000,0
30899,0
79610,7
159221,4
1831046,1
А. Автобус бүрт суурьлуулах төхөөрөмжийн зардлын тооцоо
Нийтийн тээврийн үйлчилгээнд явж буй 990 автобусанд автобусны буудал
зарлах болон хөнгөлөлтийн карт унших системийг суурьлуулахад шаардлагатай
төхөөрөмжүүд болон програм хангамжийн зардлыг дараах хүснэгтэнд нэгтгэн
тусгалаа.
Хүснэгт 3
Автобусанд буудал зарлах систем болон хөнгөлөлтийн карт уншигч
суурьлуулах зардал
Нэгжийн
Шаардлагатай
Тоо
Нийт үнэ
Зориулалт
үнэ
төхөөрөмжүүд
хэмжээ
/мян.төг/
/мян.төг/
Буудал зарлах програм
Таблет PC
хангамжийн мэдээллийг 990
300,0
297000,0
суурьлуулна
Автобусны
GPS /1GHz/
хөдөлгөөнийг төв рүү
990
60,0
59400,0
дамжуулна
12 вольтыг 220 вольтод
Тэжээл хувиргуур
990
40,0
39600,0
шилжүүлэх
GPS-ийг компьютертэй
Холболтын кабель
990
5,0
4950,0
холбох кабель
Карт уншигч
Автобусанд байрлана
990
90,0
89100,0
Картын үнэ болон
Карт
үнэгүй зорчигчдод олгох 169750
5,0
848750,0
зардал багтсан
Карт хэвлэх
Тусгайлсан хүн бүрийн
1
2500,0
2500,0
төхөөрөмж
мэдээллийг хэвлэх
Програм хангамж
1 багц
49500,0
49500,0
Ажиллах хүчний
Төхөөрөмжийг
990
50,0
49500,0
зардал
суурьлуулахад
Тооцоолоогүй
72015,0
бусад зардал
Нийт зардлын дүн
1512315,0
Б. Автобусны буудлууд дээр электрон самбар байршуулалтын зардлын тооцоо
Автобусны буудлууд дээр электрон самбар байршуулах ажлыг гүйцэтгэхийн
тулд юуны өмнө нийслэлийн хэмжээнд байгаа нийт автобусны зогсоолын талаар
судалж үзсэн. Нийслэлийн хэмжээнд нийт 569 автобусны буудал байгаа ба
тэдгээрийн тохижилтын талаар дараах судалгааг хийж гүйцэтгэсэн.

13. Тохижилтын үзүүлэлтүүд
Том саравчтай
Жижиг саравчтай
Мэдээллийн самбартай
Сандалтай
Жижиг дэлгүүртэй
Гэрэлтүүлэгтэй
Ямар ч тохижилт хийгдээгүй
Зогсоолын тоо
99
66
9
58
91
125
121
Хүснэгт 4
Нийт зогсоолд
эзлэх хувь (%)
17,4
11,6
1,6
10,2
16,0
21,7
21,3
Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлаас гаргасан концессын гэрээгээр
гүйцэтгэх 45 төслийн нэг нь нийтийн тээврийн салбартай холбоотой бөгөөд энэхүү
төслийн хүрээнд автобусны зогсоолуудыг төр хувийн хэвшлийн түншлэл дээр
тулгуурлан тохижуулахаар заасан. Энэ хүрээнд ХХБ концессын гэрээ байгуулан
автобусны 100 буудлыг тохижуулах ажлыг 1 тэрбус төгрөгийн төсөвт өртөгтэйгөөр
хийж гүйцэтгэсэн. Энэ бүх судалгаан дээр үндэслэн эхний ээлжинд дээрх гэрээгээр
тохижуулсан 100 автобусны зогсоол дээр электрон самбар байршуулахаар
төлөвлөсөн. Электрон самбарыг дотоодын нөөц боломжоо ашиглан Монголд хийж
гүйцэтгэх ба үнийн хувьд харьцангуй хямд төсөр байх боломжтой юм.
Хүснэгт 5
Автобусны буудлууд дээр электрон самбар байршуулах зардлын тооцоо
Нэгжийн
Шаардлагатай
Тоо
Нийт үнэ
Зориулалт
үнэ
төхөөрөмжүүд
хэмжээ
/мян.төг/
/мян.төг/
Буудал дээр байгаа
зорчигчдод дараагийн ирэх
Электрон самбар
100
300,0
30000,0
автобуснуудын мэдээллийг
хүргэнэ
Электрон самбарыг
TCР/IP хувиргуур
интернэттэй холбох
100
60,0
6000,0
төхөөрөмж
Төвөөс ирэх мэдээллийг
Электрон самбарыг
хүлээн авахын тулд
100
30,0
3000,0
интернэтэд холбох
сүлжээнд холбогдох
Ажиллах хүчний
Электрон самбарыг
100
100,0
10000,0
зардал
буудлууд дээр суурьлуулах
Нийт зардал
49000,0
В. Автобусны хөдөлгөөнийг хянах автоматжуулсан системийг бүрдүүлэх
зардлын тооцоо
Өнөөгийн байдлаар НТГ-т том оврын автобусны хөдөлгөөнийг хянах төв үйл
ажиллагаа явуулж байна. Энэхүү төв нь анх 2002 онд байгуулагдсан бөгөөд тус төвд
ашиглагдаж байгаа техник хэрэгсэл, төхөөрөмжүүд нь хоцрогдсон, орчин үеийн
хэрэгцээ шаардлагыг хангахгүй тул иж бүрэн шинэчлэл хийх шаардлагатай байна.
Харин энэхүү төвийн үйл ажиллагаагаа явуулж буй байр талбай болон
мэргэжилтэнүүдийн нөөц боломжид тулгуурлан хяналтын төвийг шинэчлэн зохион
байгуулах боломжтой юм. Тус хяналтын төв нь дараах үндсэн объектуудаас бүрддэг.
Үүнд:
- Хяналтын өрөө – 50 м.кв талбайтай.
- Серверийн өрөө – 12 м.кв талбайтай.
- ИТА нарын өрөө – 12 м.кв талбайтай.
Хяналтын төвийн мэргэжилтэнүүд:

14. -
Техник хангамжийн инженер – 2
Програм хангамжийн инженер – 1
Оператор – 4 /24:72 ээлжийн системтэй/
Хүснэгт 6
Автобусны хөдөлгөөнийг хянах автоматжуулсан системийг шинэчлэн
зохион байгуулах зардлын тооцоо
Нэгжийн
Шаардлагатай
Тоо
Нийт үнэ
Зориулалт
үнэ
төхөөрөмжүүд
хэмжээ
/мян.төг/
/мян.төг/
Автобуснуудаас ирсэн
Хяналтын дэлгэц
мэдээллийг дэлгэцээр
1
5369,0
5369,0
/55‟/
харуулах
Өгөгдлийн сангийн
Сервер компьютер
сервер
2
3615,0
7230,0
Веб сервер
Лиценз бүхий
өгөгдлийн сангийн
SQL сервер
1
1800,0
1800,0
сервер програм
хангамж
Лиценз бүхий програм
Visual Studio.NET
1
1500,0
1500,0
хангамж
ТХБХАС-ийн програм
Програм хангамж
1
15000,0
15000,0
хангамж
Нийт зардал
30899,0
Дээрх бүх зардлын тооцоог нэгтгэн авч үзвэл уг системийг нэвтрүүлэхэд нийт
1831046,1 мян төгрөгийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай болж байна.
Тав. Нийтийн тээврийн үйлчилгээнд мэдээллийн технологийг нэвтрүүлэх
хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэрийн судалгаа
Сүүлийн 3-4 жилийн хугацаанд нийтийн тээврийн үйлчилгээнд мэдээллийн
технологийг нэвтрүүлэх чиглэлээр төр засгаас болон олон улсын байгууллагаас
онцгойлон анхаарч ажиллах болсон. Ялангуяа бидний илтгэлийн нэгдүгээр хэсэгт
судалсан бодлогын орчны хүрээнд АХБ-ны техникийн туслалцааны хөнгөлөлттэй
зээлээр санхүүжүүлэх бүрэн боломжтой юм. Тухайлбал, УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл
Азийн хөгжлийн банкны “Баруун бүсийн босоо тэнхлэгийн автозам хөгжүүлэх
хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр”-ийн санхүүжилтийн ерөнхий хэлэлцээрийн төслийн
тээвэр хариуцсан захирал Тиррел Дункан тэргүүтэй төлөөлөгчдийг хүлээн авч
уулзсан бөгөөд уг уулзалтын үеээр Азийн хөгжлийн банкны төлөөлөгчид
нийслэлийн төв хэсгийн автозамын түгжрэлийг арилгаж нийтийн тээврийн
хөдөлгөөнийг шинэ шатанд гаргахын тулд хэд хэдэн үе шаттай арга боловсруулснаа
УИХ-ын даргад танилцуулаад энэ оны эхний улиралд багтаан нийслэлийн төр,
захиргааны байгууллага, холбогдох яам, газартай хэлэлцэн тохирсноор дэмжлэг
үзүүлэхэд бэлэн байгаагаа уламжилсан байна. 2013 онд эхлүүлэхээр төлөвлөж буй
энэ төслийн хүрээнд нийслэлд байгаль орчинд ээлтэй автозам, түүний дотор
автобусны тусгай зам тавьж, зогсоолуудыг шинэчлэх төдийгүй гэр хорооллын дэд
бүтцийг ч сайжруулах аж. Уг төслөөр Улаанбаатар хотод нийт нэг тэрбум
ам.долларын хөрөнгө оруулахаар тооцоолж байгаагийн 250 сая ам.доллар нь
нийтийн тээврийн үйлчилгээний чанарыг сайжруулахад зарцуулагдахаар төлөвлөсөн
байна.

15. Дүгнэлт
Энэхүү илтгэлийн менежментийн судалгааг ҮТДС-ийн Хөнгөн үйлдвэрийн
удирдлага мэргэжлийн 3-р курсийн оюутан Д.Намуун, Н.Анударь нар,
программ хангамжийн боловсруулалтыг МХТС-ийн Мэдээллийн технологийн
мэргэжлийн 3-р курсийн оюутан Э.Энхбаяр, Жамьяндорж нар боловсруулан
багаараа хамтран ажилласан.
Уг системийг нэвтрүүлэхэд 1831046,1 мянган төгрөгийн хөрөнгө оруулалт
шаардлагатай гэж тооцооллоо. Энэ хөрөнгийг АХБ-ны хөнгөлөлттэй зээлээр
санхүүжүүлэх боломжтой. Мөн төр, хувийн хэвшлийн компаниудын
оролцоотой концессын гэрээ байгуулах зарчмаар хөрөнгө оруулалтын
асуудлыг шийдвэрлэх боломжтой.
Нийтийн тээврийн салбарт энэхүү системийг хэрэгжүүлснээр дараах ач
холбогдолтой. Үүнд:
o
Цаашид УБ хотод BRT буюу тусгай замын автобусны үйлчилгээг
нэвтрүүлэх үндэс тавигдана.
o
Үйлчилгээний соѐл сайжирч улмаар зорчигчдын тоо ихэсч, хувийн
машинаар зорчих хандлага буурна.
o
Агаарын бохирдол тодорхой хэмжээгээр багасна.
o
Зам тээврийн түгжрэл багасна.
o
Нийтийн тээврийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг компаниудын автобусны
хөдөлгөөнийг бодитоор хянах боломжтой болох бөгөөд мэдээллийн
нэгдсэн бааз бүрдэнэ.
o
Төрөөс нөхөн олговрын хэмжээг шударга хуваарилах систем бий болох
юм.

16. Ашигласан материалын жагсаалт:
1. „Urban Transport Initiatives in India: Best practices in PPP‟, National Institute of
Urban Affairs, 2011
2. Ahmedabad Bus Rapid Transit System, Institute for Transportation and
Development Policy, 2009
3. АХБ-ны ТА 75-56 МОН “Нийтийн тээврийн Мэдээлэл Харилцаа Холбооны
технологи” төслийн тайлан, 2011
4. ЗГ-ын 2008-2012 оны мөрийн хөтөлбөр
5. Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын Газрын 2009-2012 оны мөрийн хөтөлбөр
6. Хотын мастер төлөвлөгөө болон хотын хөгжлийн бодлогын судалгаа, 2009
7. Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөө
8. Улаанбаатарын бүсийн 2008-2015 оны хөгжлийн хөтөлбөр
9. Төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг хангах Концессийн хууль
10. Авто тээврийн салбарыг 2015 он хүртэл хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөө
11. Монгол улсын 2012 оны төсөв
12. www.transport.gov.mn
13. www.google.mn