3. 2
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α
1η ΕΝΟΤΗΤΑ Από τον τόπο μου σ’ όλη την Ελλάδα
(Ταξίδια, περιηγήσεις, γνωριμία με ανθρώπους, έθιμα-πολιτισμό)
Α. Εισαγωγικά κείμενα
Β. Το υποκείμενο
Γ. Παραγωγή με αχώριστα μόρια
Δ. Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου
Δ1. Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου
Δ2. Άλλοι τρόποι ανάπτυξης παραγράφου
Ε. Λεξιλόγιο
ΣΤ. Δραστηριότητες παραγωγής λόγου
2η ΕΝΟΤΗΤΑ Ζούμε με την οικογένεια
Α. Εισαγωγικά κείμενα
Β. Εγκλίσεις - Χρόνοι
Β1. Εγκλίσεις στις ανεξάρτητες προτάσεις
Β2. Οι χρόνοι του ρήματος
Γ. Τα είδη των συνθέτων
Γ1. Τα είδη των συνθέτων
Γ2. Η μορφή των συνθέτων: το συνδετικό φωνήεν
Δ. Περίληψη κειμένου - Πλαγιότιτλοι
Ε. Λεξιλόγιο
ΣΤ. Δραστηριότητες παραγωγής λόγου
3η ΕΝΟΤΗΤΑ Φίλοι για πάντα
Α. Εισαγωγικά κείμενα
Β. Ενεργητική και παθητική φωνή - Συζυγίες
Β1. Ενεργητική και παθητική φωνή
Β2. Συζυγίες του ρήματος
Γ. Το α΄ συνθετικό
Δ. Λεξιλόγιο
Ε. Δραστηριότητες παραγωγής λόγου
4η ΕΝΟΤΗΤΑ Το σχολείο στο χρόνο
Α. Εισαγωγικά κείμενα
Β. Διαθέσεις του ρήματος - Μεταβατικά και αμετάβατα ρήματα – Αντικείμενο
Β1. Οι διαθέσεις του ρήματος
Β2. Μεταβατικά και αμετάβατα ρήματα
Β3. Αντικείμενο - Μονόπτωτα και δίπτωτα ρήματα
Γ. Συνοχή ευρύτερου κειμένου
Δ. Λεξιλόγιο
Ε. Δραστηριότητες παραγωγής λόγου
4. 3
5η ΕΝΟΤΗΤΑ Συζητώντας για την εργασία και το επάγγελμα
Α. Εισαγωγικά κείμενα
B. Οι βαθμοί των επιθέτων – Η σύγκριση
Β1. Οι βαθμοί των επιθέτων και των επιρρημάτων
Β2. Η σύγκριση
Γ. Το β΄ συνθετικό
Δ. Οργάνωση και συνοχή της περιγραφής και της αφήγησης
Ε. Λεξιλόγιο
ΣΤ. Δραστηριότητες παραγωγής λόγου
6η ΕΝΟΤΗΤΑ Παρακολουθώ, ενημερώνομαι και ψυχαγωγούμαι από
διάφορες πηγές (ΜΜΕ, διαδίκτυο κτλ.)
Α. Εισαγωγικά κείμενα
Β. Οι αντωνυμίες
Β1. Οι αντωνυμίες
Β2. Οι προσωπικές αντωνυμίες
Β3. Οι άλλες αντωνυμίες
Γ. Ετυμολογικές οικογένειες λέξεων
Δ. Λεξιλόγιο
Ε. Δραστηριότητες παραγωγής λόγου
7η ΕΝΟΤΗΤΑ Βιώνοντας προβλήματα της καθημερινής
Α. Εισαγωγικά κείμενα
Β. Τα είδη των επιρρηματικών προσδιορισμών
Γ. Παράγωγα επιρρήματα
Δ. Οι συνδετικές λέξεις και φράσεις
Ε. Λεξιλόγιο
ΣΤ. Δραστηριότητες παραγωγής λόγου
5. 4
1η ΕΝΟΤΗΤΑ Από τον τόπο μου σ’ όλη την Ελλάδα
(Ταξίδια, περιηγήσεις, γνωριμία με ανθρώπους, έθιμα-πολιτισμό)
Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1ο ΚΕΙΜΕΝΟ: Από το αεροπλάνο
πλά
Αγαπητά μου ανίψια,
Σας είχα τάξει, την τελευταία φορά, να σας μιλήσω για το αεροπορικό μου ταξίδι από την
Αθήνα στα Γιάννενα.
Είναι συνταρακτικό ένα αεροπορικό ταξίδι, όταν το κάνεις για πρώτη φορά. Νόμισα πως θα
φοβηθώ πολύ και σας αποχαιρέτησα με τη σκέψη μου. Τι τα θες, άλλο είναι να νιώθεις τη γη
στέρεη από κάτω σου κι άλλο να γίνεσαι... πουλί.
Έλα όμως που είχα και τόση περιέργεια, να δω πώς θα ναι αυτό το περίφημο ταξίδι. Όλα
ήταν για μένα καινούρια· το αεροδρόμιο, η αεροσυνοδός, το κλείσιμο μέσα στ’ αεροπλάνο,
ύστερα που σου λένε να δέσεις τη ζώνη (εκεί δα μετάνιωσα λιγάκι που είχα μπει), ύστερα το
τρέξιμο του αεροπλάνου στο διάδρομο της απογείωσης και το ελάχιστο διάστημα που
σταματάει, να πάρει λες ανάσα για τη μεγάλη στιγμή που θα ξεκολλήσει από τη γη. Εκείνη την
ώρα σου φαίνεται σαν ζωντανό πλάσμα που μαζεύει τη δύναμή του και άθελά σου μαζεύεις
και εσύ τη δύναμή σου για να μοιραστείτε την προσπάθεια.
Η προσπάθεια σε ανεβάζει όλο και πιο πάνω κι η γη πλαταίνει στα πόδια σου. Βλέπεις τους
ανθρώπους, τα δάση, τα μικρά χωριουδάκια και τ’ αμέτρητα δρομάκια και μονοπατάκια που
ενώνουν τους ανθρώπους. Θυμήθηκα κάτι που είχα διαβάσει σ’ ένα βιβλίο που αγαπούσα
πολύ στα νιάτα μου, τα «Ψηλά Βουνά» του Παπαντωνίου.
«Ο δρόμος δε γίνεται μόνο για λίγους ανθρώπους. Τον φτιάχνουν λίγοι και τον χαίρονται
όλοι. Ο δρόμος είναι για όλο τον κόσμο. Είναι για τον πλούσιο και τον φτωχό, για τον
άρχοντα και τον ζητιάνο. Με τον δρόμο, ένα βουνό ανταμώνει με το άλλο βουνό, μια πολιτεία
δίνει το χέρι στην άλλη...».
Έτσι όπως τους βλέπεις ολοκάθαρα από κει πάνω τους δρόμους μας, πυκνό δίχτυ που
ζώνει τα βουνά και τους κάμπους, σε κάνουν ν’ αγαπάς και να θαυμάζεις τον άνθρωπο· μικρός
σαν μυρμήγκι, αθέατος από κει ψηλά, κατόρθωσε να χαράξει με αναλλοίωτα σημάδια στο
πρόσωπο της γης την ανάγκη του για επικοινωνία, για συνεννόηση, για φιλία με τους άλλους
ανθρώπους.
Αυτή μου φαίνεται είναι η πιο ζωηρή εντύπωση που κράτησα από το ταξίδι μου.
Σας φιλώ
Η θεία σας
Λίνα Κάσδαγλη, Από το αεροπλάνο
2. Ερωτήσεις κατανόησης
α) Πώς καταλαβαίνετε τη φράση: «Νιώθεις να γίνεσαι πουλί»;
β) Τι σημαίνει η φράση: «Με τον δρόμο μια πολιτεία δίνει το χέρι στην άλλη»;
γ) Ποια ήταν η πιο ζωηρή εντύπωση της θείας από το ταξίδι;
6. 5
έσου
2ο ΚΕΙΜΕΝΟ : Στα ερείπια της Εφέσου
(Ο αφηγητής προηγουμένως έκανε λόγο για τις επισκέψεις με τον δάσκαλό του στα ερείπια της αρχαίας Εφέσου)
Με τον δάσκαλο σεργιανούσαμε στα βυζαντινά ερείπια και μ’ αράδιαζε κι εκεί ιστορίες γι’
αυτοκράτορες, που πάτησαν σε τούτα τα χώματα, για τον Απόστολο Παύλο, που δίδαξε εδώ,
κι ένα σωρό άλλα. Απ’ όλα όμως όσα μου ’λεγε τη μεγαλύτερη εντύπωση μου έκανε ο
αριθμός επτά. Ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, ήταν, λέει, ο ναός της θεάς Άρτεμης. Μα
και η βυζαντινή εκκλησία του Ιωάννη του Θεολόγου κι αυτή ήταν ένας από τους επτά αστέρες
της Αποκαλύψεως. Ως και η σπηλιά, που μια μέρα χωθήκαμε εκεί μέσα να προφυλαχτούμε
από μια ξαφνική μπόρα, κι αυτή λεγόταν «Σπήλαιον των επτά κοιμωμένων παίδων».
Τούτα τα σούρτα φέρτα με τον δάσκαλο, και η δίψα που μ’ έπιασε για τη μάθηση, δεν
αρέσανε του πατέρα μου. Τι στο καλό θ’ άφηνα τα χωράφια να γίνω «Γουρτερμέργιος»; (Έτσι
τον είχανε βαφτίσει τα παιδιά τον κυρ Πυθαγόρα, τον δάσκαλο, γιατί, όταν δεν πιάνανε βιβλίο
στο χέρι, τους χτυπούσε το κεφάλι με το πελώριο σιδερένιο κλειδί της πόρτας του και τους
έλεγε. «Δυστυχώς δι’ υμάς δεν εγεννήθη εισέτι ο Γουτεμβέργιος».)
Όταν όμως φτάνανε, Ευρωπαίοι κι Αμερικάνοι, στην παλιά και στη νέα Έφεσο, και
στριφογυρνούσανε στ’ αρχαία μας, μ’ εκείνα τα φράγκικα ρούχα τους και τις ξενικές
κουβέντες τους και μαζί έρχονταν κι Έλληνες σοφοί, οι Κιρκιντζώτες,* κι ο πατέρας πρώτος
και καλύτερος, φούσκωναν από περηφάνεια. Όπως και να το κάνεις κάτι το ξεχωριστό πρέπει
να είχαν τα μέρη μας!
Δ. Σωτήριου, Ματωμένα χώματα
*Το χωριό του αφηγητή είναι ο Κιρκιντζές ή Ορεινή Έφεσος του νομού Αϊδινίου στη Μ. Ασία
2. Ερωτήσεις κατανόησης
α. Τι δεν άρεσε στον πατέρα του αφηγητή και γιατί;
β. Να δώσετε με άλλη διατύπωση το νόημα των φράσεων:
i. «Μ’ αράδιαζε κι εκεί ιστορίες γι’ αυτοκράτορες».
ii. «Τούτα τα σούρτα φέρτα με τον δάσκαλο δεν αρέσανε του πατέρα μου».
iii. «Φούσκωναν από περηφάνεια».
γ. Να δώσετε έναν άλλο τίτλο στο απόσπασμα.
Η Βιβλιοθήκη του Κέλσου στην Έφεσο Ο ναός της Αρτέμιδας στην Έφεσο
(ένα από 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου - δεν σώζεται)
7. 6
Β. ΤO YΠOKEIMENO
Β1. Τα συστατικά του ονοματικού μέρους της πρότασης και οι λειτουργίες τους.
Από συντακτική άποψη το Ονοματικό Σύνολο (ΟΣ) αποτελείται:
• από το υποκείμενο
• και τους προσδιορισμούς του (επιθετικό προσδιορισμό, ομοιόπτωτο
προσδιορισμό με ουσιαστικό, γενική προσδιοριστική).
Οι ίδιοι οι προσδιορισμοί μπορεί να έχουν άλλους δικούς τους προσδιορισμούς.
Έχουμε δει ότι τα άμεσα συστατικά της πρότασης είναι το ονοματικό σύνολο-υποκείμενο (ΟΣ1)
και το ρηματικό σύνολο (ΡΣ).
1η Πρόταση
ΟΣ1 ΡΣ
Το αίμα τους πάγωνε
↓ ↓ ↓
(Άρθρο) (Ουσιαστικό) (Αντωνυμία)
Τα άμεσα συστατικά της πρότασης αυτής είναι: το ΟΣ1 (το αίμα τους) και το ΡΣ (πάγωνε).
Τα άμεσα συστατικά τους ΟΣ1 είναι ένα άρθρο (το), ένα ουσιαστικό (αίμα) και μια αντωνυμία
(τους).
Οι συντακτικές λειτουργίες στο ΟΣ1:
- το αίμα είναι το υποκείμενο του ρήματος πάγωνε·
- το τους είναι γενική προσδιοριστική στο υποκείμενο το αίμα.
2η Πρόταση
ΟΣ1 ΡΣ
Ο Οικονόμου, γραμματικός του αρχηγού, τον έβλεπε.
↓ ↓ ↓ ↓ ↓
(Άρθρο) (Ουσιαστικό) (Ουσιαστικό) (Άρθρο) (Ουσιαστικό)
Τα άμεσα συστατικά της πρότασης αυτής είναι:
το ΟΣ1 (Ο Οικονόμου, γραμματικός του αρχηγού)
και το ΡΣ (τον έβλεπε).
Τα άμεσα συστατικά του ΟΣ1 είναι δυο ΟΣ (Ο Οικονόμου και γραμματικός του αρχηγού).
Τα άμεσα συστατικά του πρώτου ΟΣ είναι το άρθρο (Ο) και το όνομα (Οικονόμου).
Τα άμεσα συστατικά του δεύτερου ΟΣ είναι το ουσιαστικό (γραμματικός) και ένα άλλο ΟΣ (του
αρχηγού).
Οι συντακτικές λειτουργίες στο ΟΣ1:
- Ο Οικονόμου είναι υποκείμενο του ρήματος·
- γραμματικός είναι ομοιόπτωτος προσδιορισμός στο υποκείμενο Ο Οικονόμου·
- του αρχηγού είναι γενική προσδιοριστική στο όνομα γραμματικός.
8. 7
► ΑΣΚΗΣH
Σας δίνονται τα συστατικά του ΟΣ1 τριών προτάσεων. Να βρείτε πώς λειτουργεί το κάθε
συστατικό (δηλ. ποιος είναι ο συντακτικός του ρόλος / τι είναι από συντακτική άποψη):
1. Η ανατολίτικη φαντασία τους έπλαθε τεράστιο γίγαντα.
2. Ο γραμματικός του αρχηγού βοήθησε τον πρόσφυγα.
3. Εγώ θαυμάζω τον Κολοκοτρώνη.
B2. Οι μορφές του υποκειμένου
Υποκείμενο του ρήματος μπορεί να είναι:
α) ένα ουσιαστικό ή μια άλλη ουσιαστικοποιημένη λέξη ή φράση ή πρόταση,
με το άρθρο πριν απ’ αυτήν ή χωρίς άρθρο (παρ. 1-5).
β) μια ολόκληρη πρόταση. Η πρόταση αυτή είναι υποκείμενο των ρημάτων, που
τα συναντούμε (μόνο ή συνήθως) στο γ΄ πρόσωπο,
π.χ. λέγεται, επιτρέπεται (παρ. 6,7).
γ) μια αντωνυμία (συνήθως προσωπική ή δεικτική· παρ. 8,9).
Το υποκείμενο τις περισσότερες φορές μπαίνει πριν από το ρήμα
(παρ. 1,2,3,4,5,9) και είναι πάντοτε σε πτώση ονομαστική.
► ΑΣΚΗΣΕΙΣ
(1) Να βρείτε ποιο είναι το υποκείμενο του ρήματος σε καθεμιά από τις παρακάτω
περιόδους λόγου:
1) Το αποτέλεσμα είναι άγνωστο.
2) Ένας νέος είχε έρθει από τα βάθη της Ανατολής.
3) Το πάρε δώσε δε σταματάει ποτέ στην αγορά.
4) Η εργασία σου με ικανοποίησε.
5) Το ότι εργάστηκες με ικανοποίησε.
6) Επιτρέπεται η είσοδος.
7) Επιτρέπεται να περάσετε μέσα.
8) Τι γυρεύεις εσύ;
9) Εκείνος έτρεξε.
9. 8
(2) Να διακρίνετε σε ποιες από τις παρακάτω προτάσεις οι αντωνυμίες αυτός και εκείνος
λειτουργούν ως προσωπικές και σε ποιες ως δεικτικές:
i. Αν ήταν εδώ ο Θανάσης, θα μας έλυνε το πρόβλημα, γιατί εκείνος ξέρει από μηχανές.
ii. Εκείνος ο τύπος δε μου άρεσε.
iii. Αυτός έφαγε και έφυγε.
iv. Αυτός ο άνθρωπος δε δείχνει κατανόηση.
(3) Ποιο είναι το υποκείμενο στις παρακάτω προτάσεις και ποια μορφή έχει (είναι ουσιαστικό,
είναι επίθετο, είναι κάτι άλλο);
i. Σπίθες πετούν τα μάτια τους.
ii. Κανένας δε φοβήθηκε.
iii. Ο πλούσιος έχει τα φλωριά, έχει ο φτωχός τα γλέντια.
iv. Το αγόρι ζύγωνε τώρα στην κορφή του θριάμβου του.
v. Τα «ψου ψου ψου» δε μ’ αρέσουν.
vi. Πόσοι λείπουν; Ένας λείπει.
vii. Το ούτε είναι σύνδεσμος.
viii. Απαγορεύεται το κάπνισμα.
ix. Απαγορεύεται να καπνίζουν.
10. 9
Β3. Η παράλειψη του υποκειμένου
■ Όταν το ρήμα είναι πρώτου ή δεύτερου προσώπου, η αντωνυμία εγώ, εσύ, εμείς,
εσείς, που είναι υποκείμενο του ρήματος, παραλείπεται, γιατί δηλώνεται από την
κατάληξη του ρήματος,
π.χ.: παίζ-ω (ποιος; εννοείται εγώ).
Όταν όμως θέλουμε να αντιδιαστείλουμε αυτό το υποκείμενο από άλλο ή να το
τονίσουμε, τότε μπαίνει.
π.χ. Τι γυρεύεις εσύ;
Εγώ σας μιλώ κι εσείς αδιαφορείτε.
■ Το υποκείμενο ενός ρήματος γ΄ προσώπου κανονικά μπαίνει. Δεν πρέπει να
παραλείπεται, γιατί για ένα ρήμα γ΄ προσώπου πολλά και διάφορα πρόσωπα ή
πράγματα μπορούν να νοηθούν ως υποκείμενα,
π.χ. Φεύγει.
(Ποιος φεύγει; Ο Στέφανος; Η Μαρία; Το τρένο; Ο επισκέπτης;)
▪ Παραλείπεται όμως και του γ΄ προσώπου το υποκείμενο:
α) όταν εννοείται εύκολα από τη σειρά του λόγου,
π.χ. ποτάμι επλημμύρισε, σε περιβόλι μπήκε (ποιος μπήκε;)
β) όταν η έννοια του ρήματος είναι τέτοια, ώστε ένα μόνο ορισμένο υποκείμενο
να εννοείται,
π.χ. σαλπίζει συσσίτιο (ενν. ο σαλπιγκτής).
γ) όταν είναι γενικό και αόριστο (συνήθως στο γ΄ πληθυντικό πρόσωπο),
π.χ. Πώς σε λένε; (ενν. οι άνθρωποι).
Πού πουλούν ψάρια; (ενν. οι ψαράδες),
δ) όταν το ρήμα φανερώνει κάποιο φυσικό φαινόμενο,
π.χ. Βρέχει.
► ΑΣΚΗΣH
(1) Να βρείτε ρήματα του κειμένου 2 (Στα ερείπια της Εφέσου), που το υποκείμενό τους
εννοείται από τα συμφραζόμενα.
11. 10
Β4. Συμφωνία του ρήματος με το υποκείμενο
▪ Σε μια πρόταση που έχει ένα υποκείμενο το ρήμα συμφωνεί με το υποκείμενό
του στο πρόσωπο και στον αριθμό (παρ. 1, 2, 3).
1. Εγώ θαυμάζω τον Κολοκοτρώνη.
2. Τι γυρεύεις εσύ;
3. Οι εργάτες πηγαίνουν στη δουλειά τους πολύ πρωί.
▪ Σε μια πρόταση που έχει περισσότερα από ένα υποκείμενα, το ρήμα
κανονικά μπαίνει σε πληθυντικό αριθμό και στο επικρατέστερο πρόσωπο
(παρ. 4, 5, 6, 7).
4. Εγώ κι εσύ θα μελετήσουμε.
5. Ο Στέφανος, ο Νίκος και ο Πέτρος έφυγαν.
6. Εσύ και ο αδερφός σου φάγατε πολύ.
7. Οι μαθητές και ο καθηγητής τους συζητούσαν.
■ Αν όμως συμβεί να προηγείται το ρήμα και τα υποκείμενα να ακολουθούν,
τότε μπορεί το ρήμα να εκφέρεται σε ενικό αριθμό, δηλ. να συμφωνεί με το
πρώτο, το πλησιέστερό του υποκείμενο, που είναι σε ενικό αριθμό (παρ. 8, 9 ).
8. Έφυγες κι εσύ και η αδερφή σου.
9. Ήρθε ο πατέρας, ο γιος και ο κουμπάρος τους.
12. 11
► ΑΣΚΗΣΕΙΣ
(1) Να σχηματίσετε προτάσεις χρησιμοποιώντας τον κατάλληλο ρηματικό τύπο στον
ενεστώτα:
α. Τα δέντρα..................................... (ωφελώ τον άνθρωπο)
β. Οι τουρίστες ............................... (κρατώ βαλίτσες)
γ. Η κυβέρνηση ............................... (παίρνω μέτρα)
δ. Εσύ .............................................. (έρχομαι)
ε. Οι εργάτες..................................... (δουλεύω)
στ. Εσείς............................................ (φεύγω)
(2) Εξηγήστε γιατί το ρήμα της καθεμιάς από τις παρακάτω προτάσεις βρίσκεται στο α΄ ή β΄ ή
γ΄ πρόσωπο του πληθυντικού.
α. Ο Πέτρος και ο Παύλος επέστρεψαν από το σχολείο.
β. Η Σοφία και ο Γιώργος διάβαζαν.
γ. Η Μαρία κι εγώ κρατούσαμε ανθοδέσμες.
δ. Η Γεωργία κι εγώ ξαναφεύγαμε για την Ευρώπη.
ε. Η Σταματία, ο Πέτρος κι εσείς θα επιστρέψετε με τους γονείς μου.
στ. Η Ελπίδα κι εσύ θα πάρετε το λεωφορείο.
ζ. Αυτός κι εγώ θα ταξιδέψουμε μαζί.
η. Εκείνος, εσύ κι εγώ συντάσσουμε τα κείμενα.
θ. Ο Σωτήρης κι εσύ θα παρουσιάσετε τις διαφάνειες.
(3) Συμπληρώστε τις ακόλουθες φράσεις με ένα ρήμα της επιλογής σας, το οποίο να συμφωνεί
με το υποκείμενο.
α. Ο Σωτήρης, ο Νίκος κι εγώ.......................... αύριο.
β. Η δυνατή βροχή και το χαλάζι ......................... τα σπαρτά.
γ. Ο πατέρας σου κι εγώ...........................χτες.
δ. Εσύ κι εγώ............................ οι πρώτοι.
ε. Εγώ και η Νίκη............................ με τους γονείς μου.
στ. Εσύ κι ο γείτονάς σου ......................... έπειτα.
ζ. Εσείς κι εγώ...................... ..... το μεσημέρι.
13. 12
Γ. ΣΥΝΘΕΣΗ ΜΕ ΑΧΩΡΙΣΤΑ ΜΟΡΙΑ
➢ Οι σύνθετες λέξεις σχηματίζονται με δυο τρόπους:
1. δυο ή περισσότερες λέξεις ενώνονται σε μια:
Σάββατο – Κυριακή → Σαββατοκύριακο,
αντί – κατά – στάση → αντικατάσταση
2. μια λέξη ενώνεται με ένα αχώριστο μόριο:
βραστός → άβραστος, πουλώ → ξεπουλώ, σηκώνω → ανασηκώνω
Αχώριστα μόρια είναι μερικές λέξεις μικρές που δε λέγονται ποτέ
μόνες τους παρά μόνο σε σύνθεση.
Αχώριστα μόρια είναι: .
1) το στερητικό α- ή αν- ή σπανιότερα ανα-: άβραστος, ανάλατος, αναδουλειά
2) το ξε-: ξεπουλώ
3) το ανα*-: ανασηκώνω
* Το ανα- είναι αρχαία πρόθεση και δεν πρέπει να το συγχέουμε με το στερητικό ανά- που είδαμε.
► ΑΣΚΗΣΕΙΣ
(1) Προσέχοντας τι σημαίνουν οι λέξεις που είναι σύνθετες με τα μόρια που είδαμε, να
βρείτε τη σημασία ή τις σημασίες κάθε μορίου:
Α. Το στερητικό μόριο α-
1. Δεν πείραζε κανέναν, ήταν ένας άκακος άνθρωπος.
2. Η εκδρομή εκείνη θα μου μείνει αξέχαστη.
3. Το φαγητό είναι τελείως ανάλατο.
4. Γελαστήκαμε. Αποδείχτηκε εντελώς ανάξιος.
5. Αυτό το μήνα είχαμε αναδουλειές.
6. Στην αναβροχιά καλό είναι και το χαλάζι.
➢ Το μόριο α- (αν-, ανα-) λέγεται στερητικό. Να εξηγήσετε γιατί.
➢ Σε ποιες περιπτώσεις γίνεται αν-;
Β. Το μόριο ξε-
1. Ο νους του είναι να φάει και να ξεπορτίσει.
2. Με το κρύο δεν μπορείς να ξεμυτίσεις
3. Σταματήστε τον θόρυβο. Θα μας ξεκουφάνετε.
4. Όταν τα είδε αυτά ξετρελάθηκε.
5. Δε μας έμεινε τίποτε· όλα τα ξεπουλήσαμε.
6. Αυτά τα χρώματα δεν ξεβάφουν.
7. Βρήκαμε νερό και ξεδιψάσαμε.
14. 13
Γ. Το μόριο ανα-
1. Αναπηδούσε από τη χαρά του.
2. Ανασήκωσε τον γιακά του κι έφυγε.
3. Αναταράζει τα νερά.
4. Άρχισε στην περιοχή μας η αναδάσωση.
5. Αποκτήσαμε νέες δυνάμεις· ήταν μια αληθινή αναγέννηση.
6. Αναρωτιέμαι πολλές φορές αν έκανα καλά που έφυγα.
7. Με λάβωσε σαν σαϊτιά, κυρά, τ’ ανάβλεμμά σου.
(2) Να δώσετε τη σημασία των παρακάτω λέξεων και των μορίων με τα οποία είναι
σύνθετες:
α) ανέλπιστος, άτολμος, ανακρίβεια, άμοιρος, άκυρος,
άνοστος, αναμασώ, αναθεώρηση, ανάβαση.
β) ξέθωρος, ξεφεύγω, ξεστομίζω, ξεσκεπάζω, ξεφωνίζω, ξεψυχισμένος
(3) Χρησιμοποιώντας τα αχώριστα μόρια, να δώσετε τις λέξεις που έχουν τις ακόλουθες
σημασίες:
1. Αυτός που δε βγάζει ήχο (α-).
2. Αυτός που δεν έχει φόβο Θεού (α-).
3. Αυτός που δεν είναι μολυσμένος (α-).
4. Αυτός που δεν αισθάνεται (αν-).
5. Βγαίνω στην επιφάνεια της θάλασσας (ανα-).
6. Κάνω μια περιοχή να έχει πάλι δάσος (ανα-).
7. Φέρνω τα κάτω επάνω (ανα-).
8. Κάνω κάτι πάλι καινούριο (ανα-).
9. Βγάζω κάτι από τη ρίζα (ξε-).
10. Σκίζω κάτι εντελώς (ξε-).
11. Ένα αμπέλι που δεν έχει φράχτη (ξε-).
12. Περνώ όλον τον χειμώνα (ξε-).
13. Αφαιρώ το σκέπασμα από κάπου (ξε-).
15. 14
Δ. Η ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ
Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου
Η ανάπτυξη μιας παραγράφου εξαρτάται από τη θεματική πρόταση. Αυτή θα σταθεί ο
σίγουρος οδηγός, γιατί αυτή εκφράζει την κύρια ιδέα που θέλουμε να αναπτύξουμε.
Μια παράγραφος, λοιπόν, ανάλογα με τη θεματική της πρόταση, μπορεί να αναπτυχθεί:
με ειδικές λεπτομέρειες, με παραδείγματα, με σύγκριση και αντίθεση, με αιτιολόγηση,
με ορισμό, με διαίρεση, με αίτια και αποτελέσματα, με αναλογία και με συνδυασμό
μεθόδων.
Όλοι αυτοί οι τρόποι, παρά τις ποικίλες ονομασίες τους, έχουν τον ίδιο αντικειμενικό
στόχο: να βοηθήσουν τον αναγνώστη να καταλάβει επαρκώς και με ακρίβεια την κύρια
ιδέα που εκφράζεται ή υπονοείται στη θεματική πρόταση. Επομένως, το μοναδικό
κριτήριο για την επιτυχία μιας παραγράφου είναι η αποτελεσματική ανακοίνωση των
σκέψεών μας.
Ειδικές λεπτομέρειες
Ο καλύτερος ίσως τρόπος για να αποσαφηνίσουμε τη θεματική μας πρόταση είναι να
παραθέσουμε επαρκείς και ουσιώδεις λεπτομέρειες. Κάθε περιστατικό ή γεγονός, κάθε
σκέψη που παραθέτουμε βοηθά στην πληρέστερη ανάπτυξη και κατανόηση της κύριας
ιδέας της παραγράφου.
Σύγκριση και αντίθεση
Όταν έχουμε να συγκρίνουμε δύο πρόσωπα, πράγματα ή ιδέες, σημειώνουμε τις
ομοιότητες και διαφορές τους.
Αντίθετα, όταν αντιθέτουμε το ένα στο άλλο, τονίζουμε τις διαφορές τους.
Αιτιολόγηση
Πολλές φορές οι θεματικές προτάσεις των παραγράφων μας είναι κρίσεις, που χρειάζεται
να αποδειχτεί η ισχύς τους με αιτιολογήσεις. Π.χ. αν διατυπώσουμε ως εξής τη θεματική
μας πρόταση: «Η ζωή μέσα στις μεγάλες πόλεις έχει καταντήσει πια αφόρητη», ο
αναγνώστης μας θα περιμένει να του πούμε γιατί συμβαίνει αυτό· θα θελήσει, δηλαδή, να
αιτιολογήσουμε τη γνώμη μας με λογικά επιχειρήματα.
Γράφοντας μια παράγραφο που αναπτύσσεται με αιτιολόγηση, βάζουμε ως στόχο μας να
δείξουμε στους άλλους ότι η ιδέα που διατυπώνουμε είναι λογική. Πρέπει επομένως να
την αιτιολογήσουμε με αξιόπιστα και λογικά επιχειρήματα.
Ορισμός
Ο συγγραφέας που αναπτύσσει τη θεματική του πρόταση με ορισμό δίνει τα κύρια
χαρακτηριστικά της έννοιας που την διαφοροποιούν από άλλες συγγενείς.
16. 15
Αναλογία
Σε μια παράγραφο που αναπτύσσεται με αναλογία ο συγγραφέας βεβαιώνει μια ομοιότητα
ανάμεσα σε δυο ή περισσότερα πράγματα, ανόμοια εντελώς από μια άποψη. Η μέθοδος
αυτή είναι πολύ χρήσιμη, όταν έχουμε να διασαφηνίσουμε με έμφαση κάποιες ιδέες ή να
τονίσουμε τα κύρια σημεία ενός εγχειρήματος.
Συνδυασμός τρόπων
Αν και οι παράγραφοι συνήθως αναπτύσσονται με μια απλό, όπως είπαμε, τρόπο
εντούτοις πολλές φορές οι συγγραφείς χρησιμοποιούν ένα συνδυασμό δύο ή και
περισσότερων. Ο λόγος που επιβάλλει τον συνδυασμό είναι ότι ο συγγραφέας, γράφοντας
την παράγραφό του δεν έχει συγκεντρωμένη όσο πρέπει την προσοχή του πάνω στον
τρόπο· τον ενδιαφέρει πιο πολύ τι θέλει να πει και πώς μπορεί να το πει καλύτερα στους
αναγνώστες στους οποίους απευθύνεται. Συγκεντρώνεται επομένως στη μετάδοση των
ιδεών του. Χρησιμοποιεί τον τρόπο που το πετυχαίνει καλύτερα.
Ν. Γρηγοριάδης, Η παράγραφος, εκδ. Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1979
17. 16
► ΑΣΚΗΣΗ
Στις παρακάτω παραγράφους να βρείτε τα δομικά τους μέρη (θεματική περίοδο, λεπτομέρειες,
κατακλείδα) και τον τρόπο με τον οποίο έχουν αναπτυχθεί.
1. Με τον όρο επάγγελμα εννοούμε την ειδική εργασία με την οποία ασχολείται κάποιος, για να
αποκτήσει τα αναγκαία για τη ζωή. Μολονότι από τον ορισμό αυτόν το επάγγελμα έχει ως κύριο
γνώρισμα το βιοπορισμό, ωστόσο θα ήταν ελλιπής η σημασία του, αν αφαιρούσαμε από αυτόν το
ηθικό περιεχόμενο και την κοινωνική του σημασία. Η λέξη προέρχεται από το «επαγγέλλομαι»
που σημαίνει υπόσχομαι. Είναι η υπόσχεση που δίνει το άτομο στην κοινωνία ότι θα αναλάβει
συνειδητά και υπεύθυνα τα καθήκοντα που απορρέουν από την κατάληψη μιας θέσης στη
διαδικασία της παραγωγής και διακίνησης των προϊόντων ή στις υπηρεσίες που προσφέρονται
στην κοινωνία. Γι’ αυτό και ορισμένα επαγγέλματα, τα οποία έχουν εξαιρετική κοινωνική προ-
σφορά, ονομάζονται λειτουργήματα.
Σπ. Κούτρας - Υπ. Ζουρούδη
2. Ο καταλληλότερος τρόπος με τον οποίο θα μπορούσε η πολιτεία να βοηθήσει τους αναπήρους
είναι να τους εντάξει στην παραγωγική διαδικασία. Πρώτα, γιατί οι ίδιοι ανεξάρτητα από την
απόδοσή τους -αυτό είναι το τελευταίο που μετράει- θα νιώσουν με την προσφορά τους στην
κοινωνία ενεργά και χρήσιμα μέλη της. Έπειτα θα αποκτήσουν αυτοπεποίθηση, αισιοδοξία και
θα εφοδιαστούν με ένα από τα ισχυρότερα κίνητρα ζωής, όπως είναι η δημιουργικότητα και οι
φιλοδοξίες που κάθε άνθρωπος επενδύει σ' αυτή. Τέλος, η σχέση με τους άλλους ανθρώπους όχι
μόνο θα τους βγάλει από την απομόνωση και τα ψυχικά προβλήματα που αυτή συνεπάγεται,
αλλά ενδέχεται και να τους απαλλάξει από σοβαρά συμπλέγματα κατωτερότητας, καθώς μπορεί
να δεχτούν τον εαυτό τους, εφόσον και οι άλλοι άνθρωποι τους δέχονται, όπως είναι. Αυτό,
φυσικά, είναι ένα πολύ λεπτό σημείο για όλους μας, καθώς σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να
υποτιμήσουμε την προσφορά τους, να τους μειώσουμε και να τους πληγώσουμε.
Σπ. Κούτρας, Πειστικός λόγος, τευχ. Α', εκδ.Σαββάλας
3. Υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα στον δημοσιογράφο και στον συγγραφέα (τον λογοτέχνη). Ο
πρώτος έχει υποχρέωση να μεταδίδει μόνο την είδηση. Ο όποιος σχολιασμός τον πρέπει να
στηρίζεται σε γεγονότα και μόνο και να προσπαθεί να αφήνει τον αναγνώστη του να αποκτήσει
τη δική του γνώμη. Ο δεύτερος, ο συγγραφέας, έχει το δικαίωμα να γράψει για την αλήθεια, έτσι
όπως εκείνος τη βλέπει, αλλά κι αυτός καλό είναι να έχει κατά νου πως θα πρέπει να βοηθά τον
αναγνώστη του να σχηματίσει με τη σειρά του κι αυτός τη δικιά του γνώμη. Τελικός στόχος όμως
και των δύο είναι (ή θα πρέπει να είναι) η δημιουργία ενός υπεύθυνου και ευαίσθητου πολίτη,
ενός ανθρώπου, δηλαδή, που θα ξέρει γιατί αποφασίζει ό,τι αποφάσισε, γιατί κάνει αυτό και όχι
κάποιο άλλο, γιατί πιστεύει σε εκείνο και όχι σε κάτι διαφορετικό.
Μ. Κοντολέων, «Με λέξεις μιλώ, με λέξεις γράφω... Οι λέξεις είναι ο κόσμος μας»(διασκευή)
18. 17
4. Ο προφορικός και γραπτός λόγος διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους. Η πιο σημαντική και
ουσιαστική διαφορά μεταξύ τους είναι ότι ο μεν προφορικός λόγος υπάρχει για μια στιγμή, για
λίγα λεπτά, ενώ ο γραπτός παραμένει για πάντα. Όταν ο Αγαμέμνονας αποφάσιζε να θυσιάσει
την κόρη τον την Ιφιγένεια, εκείνη ασφαλώς με κάποια λόγια θα προσπάθησε να τον μεταπείσει.
Τα λόγια εκείνα, όσο κι αν ήταν γεμάτα από τον πόνο και το φόβο ενός κοριτσιού, ακούστηκαν
για λίγα λεπτά και μετά έμειναν στη μνήμη όσων έτυχε να είναι παρόντες και να τα έχουν
ακούσει. Όταν κι αυτοί πεθάνανε, οι παρακλήσεις της Ιφιγένειας ξεχαστήκανε. Όμως τα λόγια
που ο Ευριπίδης βάζει στο στόμα της ηρωίδας του έργου του «Ιφιγένεια στην Αυλίδα», ακριβώς
επειδή γραφτήκανε, είναι γνωστά ακόμα και σήμερα, ακόμα και σήμερα συγκινούνε: «Και για
κλαρί ικεσίας στα γόνατά σου, / κρεμνώ από σένα το κορμί μου... και ικετεύω: / Θάνατο πρόωρο
μη μου δώσεις, είναι / γλυκό το φως να βλέπεις, μη με πιέσεις / τον κάτω κόσμο να αντικρίσω»
(μετάφραση Θ. Σταύρου).
Μ. Κοντολέων, «Με λέξεις μιλώ, με λέξεις γράφω... Οι λέξεις είναι ο κόσμος μας»(διασκευή)
5. Πολίτευμα είναι ο τρόπος με τον οποίο οργανώνεται και ασκείται η πολιτική εξουσία. Η
μορφή του πολιτεύματος ορίζεται στον θεμελιώδη νόμο που συντάσσει την πολιτεία, το
Σύνταγμα. Τα πολιτεύματα ανάλογα με το ποιος ασκεί την εξουσία διακρίνονται σε τρεις μορφές.
Πρώτον, είναι τα μοναρχικά πολιτεύματα. Σ’ αυτά πηγή και φορέας της εξουσίας είναι ένα μόνο
φυσικό πρόσωπο, ο μονάρχης ή βασιλιάς. Η βούληση του μονάρχη είναι η υπέρτατη βούληση
μέσα στην πολιτεία. Έπειτα είναι τα ολιγαρχικά πολιτεύματα. Σ’ αυτά η πολιτική εξουσία
ασκείται από ορισμένο αριθμό προσώπων. Τα πρόσωπα αυτά θεωρούνται προνομιούχα έναντι
των υπολοίπων, λόγω αριστοκρατικής καταγωγής ή ένταξης τους σ’ ένα συγκεκριμένο κόμμα
κτλ. Τέλος είναι τα δημοκρατικά πολιτεύματα, στα οποία κυρίαρχος είναι ο λαός. Πηγή και
φορέας της πολιτικής εξουσίας στο δημοκρατικό πολίτευμα είναι ο λαός και η βούλησή του είναι
η υπέρτατη βούληση μέσα στην πολιτεία.
Πολιτική και Δίκαιο, Β' Γενικού Λυκείου, ΟΕΔΒ (διασκευή)
6. Πολύ πιο σημαντική από την ποσοτική αποτίμηση είναι η ποιοτική αποτίμηση της
τηλεοπτικής βίας. Οι εποχές που οι κακοί στα τηλεοπτικά προγράμματα -κυρίως σε σίριαλ και
ταινίες- τιμωρούνταν φαίνεται πως ανήκει στο παρελθόν. Χαρακτηριστική είναι η αμερικανική
διαπανεπιστημιακή έρευνα του Ντάνιελ Λιντς. Οι κακοί ήρωες στο 40% των προγραμμάτων όχι
μόνο δεν τιμωρούνται, αλλά παρουσιάζονται ως ήρωες, έτσι ώστε τα παιδιά να ταυτίζονται πιο
εύκολα μαζί τους. Στα τρία από τα τέσσερα προγράμματα που αναλύθηκαν, ο κακός κάνει ό,τι
κάνει χωρίς το ελάχιστο ίχνος τύψης ή μετάνοιας. Η έρευνα έδειξε, επίσης, πως οι σκηνές βίας
μπορεί να μην έχουν αυξηθεί σε σχέση με το παρελθόν, έχει όμως αυξηθεί το ποσοστό τους στη
ζώνη υψηλής τηλεθέασης.
Φ. Τσαλίκογλου, «Το παιδί και η τηλεόραση»
19. 18
Π α ρ ά γ ρ α φ ο ς
Η Παράγραφος: η βασική αφηγηματική ενότητα μ’ ένα στοιχειώδες πλήρες νόημα.
Αρετές: επάρκεια ανάπτυξης, ορθή δομή ανάλογα με το είδος, συνοχή / ενότητα / αλληλουχία,
σαφήνεια / ακρίβεια, στίξη, ορθογραφία.
ΔΟΜΗ
ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΣΧΟΛΙΟ Α
ΣΧΟΛΙΟ Β
[ΣΧΟΛΙΟ Γ]
ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ
ΕΙΔΗ (ΜΟΡΦΕΣ) ΠΑΡΑΓΡΑΦΩΝ – ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Α' Λεπτομέρειες (σε περιγραφικά και αφηγηματικά κείμενα) : σχόλια που διευκρινίζουν τη Θ.Π.
Η βλάστηση στο Πήλιο παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία.
Η πρωινή μου ετοιμασία για το σχολείο είναι τυπική.
Μπαίνοντας σ’ ένα εφηβικό δωμάτιο συνήθως το καταλαβαίνεις αμέσως, ακόμα κι αν
δεν το ξέρεις.
Η πόλη μας έχει μεγάλη βιομηχανική ανάπτυξη.
Ένας νέος σήμερα μπορεί να ψυχαγωγηθεί με πολλούς τρόπους.
Β' Αιτιολόγηση : πρέπει να δώσουμε πειστική απάντηση στο «γιατί» ισχύει η Θ.Π.
✓ Στο δωμάτιο μου δεν θέλω να μπαίνει κανείς.
✓ Μου αρέσει πολύ να συλλέγω ... (γραμματόσημα, παλιά αντικείμενα...).
✓ Η διαφήμιση πρέπει να στηρίζεται στην αρχή της αλήθειας και της αντικειμενικότητας.
✓ Η σύγχρονη κοινωνία απαιτεί προγραμματισμό σε όλους τους τομείς.
Γ' Σύγκριση - αντίθεση : η Θ.Π. περιέχει δυο αντιθετικά μεταξύ τους δεδομένα.
Στο εσωτερικό των σχολίων συνήθως υπάρχει αιτιολόγηση.
➢ Η κυρία Χ διδάσκει πολύ διαφορετικά το μάθημα της Ιστορίας από την κυρία Ψ.
➢ Η ζωή στο χωριό είναι πολύ διαφορετική από τη ζωή στην πόλη.
➢ Υπάρχουν πολλές διαφορές ανάμεσα σ’ ένα δημόσιο κι ένα ιδιωτικό σχολείο.
20. 19
Δ' Αναλογία: σύγκριση φαινομενικά ανόμοιων πραγμάτων / ιδεών.
• Η εξάπλωση μιας επιδημικής αρρώστιας γίνεται όπως η εξάπλωση μιας πυρκαγιάς.
• Ο οργανισμός καταναλώνει ενέργεια όπως και μια μηχανή (βενζίνη, ρεύμα κ.λπ. -
διάσπαση χημικών ενώσεων /καταβολισμός).
• Τα αρνητικά συναισθήματα, όπως η ζήλεια, η εκδίκηση, μοιάζουν με τα δυνατά
δηλητήρια.
Ε' Διαίρεση: επιμερισμός μιας γενικής έννοιας στα συστατικά /είδη της. Προσοχή στη διαιρετική
βάση!
❖ Υπάρχουν πολλά είδη πανεπιστημίων.
❖ Στον πόλεμο κάθε ηλικία πληρώνει το δικό της τίμημα.
ΣΤ' Παραδείγματα - Μαρτυρίες: από την καθημερινή ζωή, την εμπειρία, την ιστορία κλπ. Είναι
πιο συγκεκριμένα από τις λεπτομέρειες.
▪ Όσο πιο κοντά μας διαδραματίζεται ένα γεγονός τόσο πιο ενδιαφέρον είναι.
▪ Η βασική αρχή της ισοτιμίας στο διάλογο απαιτεί και την έλλειψη δογματισμού.
[Προσθήκη της άποψης του Βολταίρου «Δεν συμφωνώ με όσα λες, αλλά υποστηρίζω το
δικαίωμά σου στη γνώμη σου».]
Ζ' Ορισμός: τα κύρια γνωρίσματα μιας έννοιας.
Η' Αίτιο - αποτέλεσμα: παρουσιάζεται μια αιτία για ένα φαινόμενο (Θ.Π.) και ακολουθούν οι
συνέπειες / αποτελέσματα.
Μπορεί να φανταστεί κανείς τι θα συμβεί αν δεν λάβουμε τα αναγκαία μέτρα για το
περιβάλλον;
Η διαφήμιση δεν είναι πάντα ένας κακός δαίμονας, έχει και θετικές διαστάσεις.
21. 20
Ε. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ
1. Τουρισμός
Ουσιαστικά Επίθετα - Μετοχές Ρήματα
περίπατος, περιδιάβαση,
περιήγηση, περιπλάνηση,
τουρισμός, κρουαζιέρα,
περιοδεία, περιηγητής,
τουρίστας, ταξιδιώτης,
φιλοξενία, ξενάγηση, ξεναγός,
ξένος, ξενοδόχος, πανδοχέας,
ξενοδοχείο, πανδοχείο,
κατάλυμα ξένων, ξενώνας,
ξενομανία.
εσωτερικός,
εξωτερικός,
κοσμογυρισμένος,
περιπλανώμενος,
περιηγητικός, τουριστικός
φιλοξενούμενος,
φιλόξενος, αφιλόξενος,
ξενομανής, ξενόγλωσσος
ξενολάτρης,
νεοφερμένος.
περιφέρομαι, περιτριγυρίζω,
περιδιαβάζω, περιπλανώμαι,
περιηγούμαι, κάνω τουρισμό,
κάνω περιοδεία, γυρίζω εδώ κι
εκεί, παίρνω τους δρόμους,
ταξιδεύω, περιοδεύω, φιλοξενώ,
παρέχω φιλοξενία, ξεναγώ, κάνω
τον ξεναγό, φιλοξενούμαι, βρίσκω
φιλοξενία.
► ΑΣΚΗΣΕΙΣ
(1) Να σχηματίσετε προτάσεις χρησιμοποιώντας λέξεις του λεξιλογίου.
(2) Να συμπληρώσετε τις περιόδους λόγου με λέξεις από το παραπάνω λεξιλόγιο.
α. Ο …………………. ονομάστηκε βιομηχανία των ξένων, από τα κέρδη που αφήνουν οι
…………………….. σε κάθε χώρα που επισκέπτονται.
β. Στην Ακρόπολη ο …………………. εξηγεί στους έκθαμβους ………………………. τα
γνωρίσματα της αρχιτεκτονικής του Παρθενώνα.
γ. Η υποδοχή ήταν πολύ ………………… . Όλοι συμφώνησαν ότι η ελληνική …………….
είναι συχνά συγκινητική.
δ. Στον …………………. οδηγό βρίσκει κανείς πολύτιμες πληροφορίες που αφορούν τον
……………………. σε μια χώρα.
5. Οι δυο ξένοι ………………………. σ’ ένα σπίτι του χωριού. Ήταν αδύνατο να βρουν άλλο
………..………………..
6. Η άκριτη μίμηση της συμπεριφοράς των ξένων προέρχεται συχνά από ………………………
………………………
22. 21
(3) Να βρείτε τα συνώνυμα:
Α΄ Β΄
περιήγηση
ξενολατρία
περιηγούμαι
κάνω τον ξεναγό
κατάλυμα ξένων
βρίσκω φιλοξενία
φιλοξενώ
περιδιάβαση
τουριστικός
πανδοχείο
ξεναγώ
φιλοξενούμαι
κρουαζιέρα
ξενομανία
ξενώνας
παρέχω φιλοξενία
περιηγητικός
κάνω τουρισμό
ξενοδοχείο
περίπατος
(4) Γράψτε μια παράγραφο χρησιμοποιώντας στον κατάλληλο τύπο και τις λέξεις:
φιλοξενία, τουριστικός, κρουαζιέρα, ξενώνας, περιηγητικός, πανδοχείο,
ξενοδοχείο, περίπατος, φιλοξενούμαι, ξεναγώ.
2α. Αεροσκάφος
Ουσιαστικά Επίθετα Ρήματα
αερόστατο, αεροπλάνο,
υδροπλάνο, ελικόπτερο,
ανεμοπλάνο, διαστημόπλοιο,
αεροδρόμιο
μονοκινητήριο,
δι-τρι-τετρακινητήριο,
αεριωθούμενο,
υπερηχητικό, επιβατικό,
πολεμικό, μεταγωγικό
απογειώνομαι, προσγειώνομαι,
προσθαλασσώνομαι,
αποθαλασσώνομαι,
απογείωση, προσγείωση
κυβερνήτης, συγκυβερνήτης,
ιπτάμενος, πιλότος μηχανικός,
φροντιστής, αεροσυνοδός,
πλήρωμα, επιβάτες, σχέδιο
πτήσης, αεροδιάδρομος
ικανός, έμπειρος,…... οδηγώ, ελέγχω, περιποιούμαι,
προσέχω, χειρίζομαι,
προσφέρω φαγητό
(αναψυκτικά)
2β. Αεροδρόμιο-αερολιμένας
διάδρομος προσγείωσης, πύργος
ελέγχου, μηχανικός εδάφους, έλεγχος
εισιτηρίων, έλεγχος τελωνειακός,
(χώρος αποσκευών, αίθουσα
διερχομένων επιβατών από το
εξωτερικό (αίθουσα τράνζιτ), αίθουσα
αναμονής
πλατύς,
αυστηρός,
προσεκτικός,
έντονος,
σχολαστικός
ελέγχω, συνεννοούμαι με τον
πύργο ελέγχου, τροφοδοτώ, δίνω
πληροφορίες σχετικά με την
πτήση (θερμοκρασία, καιρός,
διάρκεια της πτήσης, πορεία
πτήσης, χρόνος άφιξης)
► ΑΣΚΗΣΕΙΣ
(1) Ποια καθήκοντα θα είχατε ως μέλη του πληρώματος του αεροπλάνου;
Να αξιοποιήσετε το σχετικό λεξιλόγιο για την απάντησή σας.
(2) Βάλτε τον εαυτό σας σε μια ομάδα ταξιδιωτών που αναχωρεί για το εξωτερικό. Τι θα κάνατε πριν
φτάσετε στο αεροπλάνο; Βάλτε επίσης τον εαυτό σας σε μια ομάδα ταξιδιωτών που έρχεται από το
εξωτερικό. Ποιους υπαλλήλους του αερολιμένα θα συναντούσατε υποχρεωτικά; Να σχηματίσετε
έναν υποθετικό διάλογο που θα είχατε με τον καθένα.
23. 22
ΣΤ. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΛΟΓΟΥ
Θέματα για συζήτηση
(1) Στα βήματα του Αποστόλου Παύλου
Κυριακή, οκτώ η ώρα το πρωί. Κλειστά τα ψαράδικα στο μουράγιο της Καβάλας. Στους δρόμους
δε βλέπεις ψυχή. Ξαφνικά εμφανίζεται μια πομπή. Πενήντα Γερμανοί, πενήντα φωτογραφικές
μηχανές. Ανασαίνουν την αύρα του Αιγαίου και προχωρούν. «Εδώ» ακούγεται η φωνή της ξεναγού
«σύμφωνα με την παράδοση πρωτοπάτησε το πόδι του ο Απόστολος Παύλος στη Νεάπολη, τη
σημερινή Καβάλα», και δείχνει ένα σπασμένο πράσινο μάρμαρο πίσω από τα σιδερένια κάγκελα
της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου.
Στο λεωφορείο που τους περιμένει έτοιμο για αναχώρηση ο οδηγός χαμογελά.
Η ώρα έχει πάει εννιάμισι και το λεωφορείο ξεκινά. Σε λίγο παίρνει τον δρόμο για τους
Φιλίππους. Καταπράσινα δημητριακά σκεπάζουν τον κάμπο που υπήρξε θέατρο μιας μοιραίας
μάχης. Ο Οκταβιανός και ο Αντώνιος από τη μια, ο Βρούτος και ο Κάσιος από την άλλη. Οι
δολοφόνοι του Ιούλιου Καίσαρα νικήθηκαν και αυτοκτόνησαν. «Η μάχη αυτή σήμανε το τέλος της
ρωμαϊκής δημοκρατίας» επισημαίνει η ξεναγός, ενώ το λεωφορείο φτάνει στο Βαπτιστήριο της
Λυδίας. «Η Λυδία», συνεχίζει η ξεναγός, «μια εμπόρισσα πορφύρας, ήταν η πρώτη που πίστεψε
στο κήρυγμα του Αποστόλου Παύλου και βαφτίστηκε στο νερό του μικρού ποταμού που
εξακολουθεί, όπως βλέπετε, να τρέχει ορμητικά προς το Αιγαίο, δίπλα στον χώρο όπου σταθμεύουν
τα αυτοκίνητα». Ένας πιτσιρίκος, γιος του φύλακα της ντόπιας εκκλησίας, τρέχει πηδηχτά να φέρει
το κλειδί. Έντεκα και μισή. Η ομάδα βρίσκεται στα ερείπια των Φιλίππων. Η ξεναγός μιλά για τη
Βασιλική Α, για το αίθριο, για το κεντρικό κλίτος, για τις κολόνες, για το ύψος τους, για το ύψος
του ναού, για τα σκαλιά και για πολλές άλλες λεπτομέρειες. Μετά τρεις ώρες ανέβα κατέβα,
φωτογραφίες, απορίες, βγαίνουν από τον χώρο των ανασκαφών. Γραμμή για το εστιατόριο.
Στις τρεισήμισι η ομάδα έχει αποφάει και συνεχίζει το ταξίδι της μέσω Δράμας για
Θεσσαλονίκη. Ενδιάμεσα σταματά στην Αμφίπολη, στα ερείπια μιας άλλης αρχαίας πόλης δίπλα
στον Στρυμόνα. Εκεί συναντούν ένα βοσκό που κρατά ένα αρνάκι γεννημένο μόλις πριν από δυο
ώρες. «Ιδού, κύριοι, η ενσάρκωση του καλού ποιμένα», λέει επιγραμματικά η ξεναγός. Στάση,
φωτογραφίες. Παίρνουν τη διεύθυνση του βοσκού, για να του στείλουν καμιά κάρτα.
Πιο κάτω στην Ασπροβάλτα νέα στάση για καφέ. Οι Γερμανοί ορμούν προς τη θάλασσα...
Λίγο αργότερα η συντροφιά συνεχίζει τον δρόμο της για τη Θεσσαλονίκη.
Οι εφημερίδες
➢ Υποθέστε ότι είστε οδηγός του λεωφορείου. Πώς διηγηθήκατε την ίδια ιστορία εσείς οι ίδιοι
στους δικούς σας;
➢ Διηγηθείτε τα παραλειπόμενα αυτής της ημέρας, δηλαδή όσα μπορείτε να υποθέσετε ότι
παρέλειψε, δευτερεύοντα ή όχι, ο αφηγητής.
24. 23
(2) Καρδαμύλη
Περνώντας τους απότομους φιδίσιους δρόμους της Μεσσηνίας, τριάντα πέντε χιλιόμετρα έξω από
την Καλαμάτα, βρίσκεται η Καρδαμύλη.
Περιοχή αρκετά γνωστή σε πολλούς που την επισκέπτονται συχνά και μιλούν γι’ αυτή με τα
καλύτερα λόγια.
Αυθεντικό μανιάτικο χωριό, όπως το αποδεικνύει το τοπίο, η αρχιτεκτονική και οι ίδιοι, λιγοστοί,
κάτοικοί του. Η Καρδαμύλη σε μαγεύει ακόμα και από μακριά, καθώς, κατηφορίζοντας από το
βουνό, την αντικρίζεις δίπλα σε μια καταγάλανη θάλασσα.
Ένα από τα προνόμια της Καρδαμύλης είναι ότι συνδυάζει το βουνό -ο Ταΰγετος τη «σκιάζει» από
τη μια πλευρά- και τη θάλασσα με τα πεντακάθαρα νερά.
Ιδανικός τόπος για όσους αγαπούν την ήσυχη ζωή και το ψάρεμα, αφού στα βαθιά νερά της θα
βρείτε ροφούς, λυθρίνια, μπαρμπούνια και σμέρνες.
Η Καρδαμύλη απέχει από την Αθήνα 273 χλμ. (3,5 ώρες περίπου). Αν δεν έχετε δικό σας
αυτοκίνητο, μπορείτε να πάτε μέχρι την Καλαμάτα με αεροπλάνο και από κει με τοπικό λεωφορείο
στην Καρδαμύλη. Το αεροδρόμιο απέχει από την πόλη 8 χλμ.
Το τρένο είναι ο πιο οικονομικός τρόπος να ταξιδέψετε στην Πελοπόννησο από την Αθήνα
(Σταθμός Πελοποννήσου). Αν και αρκετά χρονοβόρο, το ταξίδι με το τρένο αξίζει χάρη στην
ομορφιά του φυσικού τοπίου. Καλύτερα να αγοράσετε το εισιτήριο εκ των προτέρων. Ο πιο κοντινός
σταθμός τρένου είναι αυτός στην Καλαμάτα, απ’ όπου μπορείτε να πάρετε ΚΤΕΛ, να νοικιάσετε ένα
αυτοκίνητο ή να μισθώσετε ένα ταξί μέχρι την Καρδαμύλη.
Το δίκτυο των ΚΤΕΛ είναι εκτεταμένο, αξιόπιστο, γρήγορο και οικονομικό. Κάθε μία ώρα
περίπου φεύγουν λεωφορεία για την Καλαμάτα από τον σταθμό υπεραστικών λεωφορείων στον
Κηφισό στην Αθήνα.
Το τοπικό λεωφορείο από την Καλαμάτα κάνει έξι δρομολόγια καθημερινά για Καρδαμύλη.
Ο τουρισμός άρχισε να αναπτύσσεται σχετικά αργά στην Καρδαμύλη. Πριν από μερικά χρόνια
ήταν τόπος παραθερισμού μόνο των Καλαματιανών και λιγοστών ξένων. Σήμερα η φήμη της
απλώνεται όχι μόνο στον ελλαδικό χώρο, αλλά και στο εξωτερικό όπου διαφημίζεται από τους
τουρίστες που περνάνε από κει.
Η ξενοδοχειακή της υποδομή είναι κατάλληλη να δεχτεί αρκετό τουρισμό, αφού η Καρδαμύλη
διαθέτει πολλά ξενοδοχεία, ενοικιαζόμενα δωμάτια και οργανωμένα κάμπινγκ.
Φαγητό προσφέρουν πολλά εστιατόρια. Μπάνιο θα κάνετε στην παραλία της Χαλικιάς, στο Σάλιο,
στου Γκουλέα και στην ακτή Καλαμίτσι. Λίγα χιλιόμετρα μετά την Καρδαμύλη και λίγο πριν
φθάσετε στη Στούπα, θα βρείτε στο δεξί σας χέρι έναν υπέροχο κόλπο με γαλαζοπράσινα νερά. Η
παραλία Δελφίνια αποτελείται από άμμο και λεπτό βότσαλο και έχει σχεδόν πάντα ήρεμα νερά, αφού
την προστατεύει ο κόλπος.
25. 24
Λίγο έξω από το χωριό, στην Πάνω Καρδαμύλη, βρίσκονται τα ερείπια μεσαιωνικού κάστρου, οι
εντυπωσιακοί μανιάτικοι πύργοι και μια βυζαντινή εκκλησία.
ΧΡΗΣΙΜΑ ΤΗΛΕΦΩΝΑ: κωδικός Καρδαμύλης: 27210, Αστυνομία: τηλ. 73209, Δήμος Δυτικής
Μάνης: τηλ. 24022.
Από τον Τύπο
➢ Προσπαθήστε να δώσετε κι εσείς τις πληροφορίες που θεωρείτε χρήσιμες για ένα τουριστικό
μέρος της περιοχής σας ή κάποιο άλλο που ξέρετε.
(3) Τουριστική διαπαιδαγώγηση
Ο Ρωμιός έλκεται σαν την ψείρα από το
καθαρό. Έτσι, μόλις δει ακτή καθαρή ή
αμμουδιά που λάμπει, θα κοιτάξει με κάθε
τρόπο να τη λερώσει. Θα πετάξει τα
βρωμόχαρτα που βγάζει, τα γεμάτα πακέτα
των τσιγάρων, τα αποφάγια, τα φλούδια
από τα φρούτα, τα άδεια φιαλίδια από τις
κρέμες και τα αντηλιακά, και ας υπάρχουν
καλάθια αχρήστων και κάδοι ολόκληροι
σκουπιδιών...
Από τον Τύπο
➢ Με αφορμή το κείμενο που διαβάσατε, συζητήστε με τους συμμαθητές σας
τι πρέπει να αποφεύγουμε, όταν:
1. φεύγουμε από τον σταθμό (λιμάνι, αεροδρόμιο).
2. φτάνουμε σε σταθμό (λιμάνι, αεροδρόμιο).
3. ταξιδεύουμε με αυτοκίνητο, καράβι, σιδηρόδρομο, αεροπλάνο.
4. μένουμε σε ξενοδοχείο ή πυκνοκατοικημένες περιοχές.
26. 25
Θέματα για έκθεση / παραγωγή γραπτού λόγου
1.Τουρισμός
(1) Προσέξτε το παρακάτω σκίτσο και προσπαθήστε να γράψετε με βάση αυτό ένα κείμενο. (80-100
λέξεις).
(2) «Κυρίες και Κύριοι είμαι ο ξεναγός σας...» Συνεχίστε την ξενάγηση σ’ έναν αρχαιολογικό χώρο.
(3) Περιπέτεια ενός τουρίστα που δεν ήξερε ελληνικά και ζητούσε να φάει ή να αγοράσει διάφορα είδη,
ή να βρει κατάλυμα ή μέσα συγκοινωνίας κ.λπ.
(4) Ένα φανταστικό τουριστικό ταξίδι σε εξωτικές χώρες.
2. Αεροπλάνο- Αεροδρόμιο
1. Αν ταξιδεύατε με το αεροπλάνο και ο κυβερνήτης σας καλούσε στον θάλαμο διακυβέρνησης,
πώς θα νιώθατε και τι νομίζετε θα σας έκανε ξεχωριστή εντύπωση;
2. Αν δεν έχετε ταξιδέψει με αεροπλάνο, πώς νομίζετε πως θα νιώθατε και τι νομίζετε πως θα σας έκανε
ξεχωριστή εντύπωση; Ποιες δυσκολίες θα συναντούσατε και ποιες πληροφορίες θα χρειαζόσασταν, αν
ταξιδεύατε μόνοι σας; Ρωτήστε σχετικά ένα συμμαθητή σας που έτυχε να ταξιδέψει.
3. Αν έχετε ταξιδέψει με αεροπλάνο, να εκφράσετε στους συμμαθητές σας τις εντυπώσεις σας και τα
συναισθήματά σας από το πρώτο σας αεροπορικό ταξίδι.
27. 26
4. «Ο θείος μου ο Δημήτρης μας ειδοποίησε ότι ο μικρός μου ξάδερφος ο Γιώργος θα ερχόταν αυτή τη
φορά μόνος του με το αεροπλάνο. Έτσι πήγαμε στο αεροδρόμιο να τον παραλάβουμε. Ήταν η πρώτη
φορά που έτυχε να βρεθώ σ’ ένα αεροδρόμιο….». (Συνεχίστε την αφήγηση…)
5. Διαλέξτε μία από τις παρακάτω περιόδους και χρησιμοποιήστε την ως κατακλείδα σε μια παράγραφο
που θα αναπτύξετε. Να χρησιμοποιήσετε όσο περισσότερες λέξεις του λεξιλογίου σας μπορείτε.
1. Αυτές ήταν οι εμπειρίες μου από το πρώτο μου αεροπορικό ταξίδι.
2. Έτσι τέλειωσαν οι διατυπώσεις και οι έλεγχοι, και να ’μαστε έτοιμοι για την απογείωση.
28. 27
2η ΕΝΟΤΗΤΑ Ζούμε με την οικογένεια
Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1ο ΚΕΙΜΕΝΟ: Ο παππούς και η γιαγιά μου
Ο παππούς μου ήταν ένας μεγαλόσωμος άντρας, γεμάτος υγεία παρ’ όλα τα εβδομήντα του
χρόνια. Όλη τη ζωή του την πέρασε στα Κιμιντένια*
, μια σκληρή ζωή, ίσαμε που ν’ αναστηθεί το
υποστατικό*
. Ωστόσο απ’ τη δύσκολη εκείνη ζωή το μόνο σημάδι που έμεινε ήταν βαθιές
χαρακιές στο πρόσωπο του, τίποτ’ άλλο. Στα γαλανά μάτια του βασίλευε παιδική αγαθότητα, και
στα χείλη του, άμα γελούσε, έλαμπε η καλοσύνη του κόσμου. Σ’ έναν πιστό επιστάτη είχε
αναθέσει την κυβέρνηση του υποστατικού· γι’ αυτό μπορούσε όλη τη μέρα να είναι ντυμένος με
τ’ ακριβά τα ρούχα από τσόχα*
ραμμένα με την πιο αυστηρή παράδοση των Αϊβαλιωτών*
βρακάδων*
. Είχε μιαν απερίγραπτη ευαισθησία στο ντύσιμο του και ποτέ δε θυμούμαι να τον είδα
αφρόντιστο όλα τα καλοκαίρια που ζούσαμε κι εμείς στο κτήμα. Δεν ήξερε διόλου γράμματα, γι’
αυτό τον βοηθούσε στους λογαριασμούς του η πιστή του συντρόφισσα, η γιαγιά μου.
Φαίνεται πως όλες οι γιαγιάδες είναι τρυφερά πλάσματα, αλλά η δική μου ήταν το πιο γλυκό
και το πιο ήμερο πρόσωπο μέσα σ’ όλες τις γιαγιάδες του κόσμου. Πέρασε μαζί με τον παππού
όλες τις πίκρες κι όλες τις δυσκολίες της ζωής, είδε πλάι του ν’ ανασταίνονται από χρόνο σε
χρόνο τα παιδιά, τα εγγόνια, τα δέντρα, τα κλήματα. Ένα μεγάλο μέρος από το έργο τούτο ήταν
το έργο της. Ωστόσο και στα βαθιά ακόμα γεράματα οι σχέσεις της με τον παππού μας μένανε
βασισμένες στο ίδιο τυπικό των νεανικών τους χρόνων.
- Στον παππού σας τα χρωστάμε όλ’ αυτά, μας έλεγε κι έδειχνε γύρω της, με μια κίνηση που
έκλεινε μέσα στον κύκλο της τη γη, τα δέντρα κι εμάς. Κι όταν έμπαινε ο παππούς, έπρεπε πάντα
να σηκωθεί πρώτη η γιαγιά να τον δεχτεί, πάντα όρθια, όχι μονάχα για να μάθει σ’ εμάς να τον
σεβόμαστε, μα επειδή το αισθανόταν και σαν δικό της χρέος.
Ηλίας Βενέζης, Αιολική Γη
Λεξιλόγιο
τα Κιμιντένια: βουνό της Μ. Ασίας απέναντι από τη Μυτιλήνη
το υποστατικό: το αγρόκτημα
τσόχα: είδος μάλλινου υφάσματος
το Αϊβαλί: άλλοτε πλούσια ελληνική παραλιακή πόλη της Μ. Ασίας, απέναντι από τη Μυτιλήνη
οι βρακάδες: αυτοί που φορούσαν βράκα
29. 28
Ερωτήσεις κατανόησης
α) Ποια πρόσωπα παρουσιάζει ο συγγραφέας και σε ποιο χώρο;
β) «είδε πλάι του ν’ ανασταίνονται τα παιδιά, τα εγγόνια, τα δέντρα, τα κλήματα»,
«έκλεινε μέσα στον κύκλο της τη γη, τα δέντρα κι εμάς». Τι σημαίνουν οι φράσεις;
γ) Πώς ντυνόταν ο παππούς και γιατί μπορούσε να ντύνεται έτσι;
δ) Ποια ήταν η θέση του παππού και της γιαγιάς στην οικογένεια;
2ο ΚΕΙΜΕΝΟ : Φιλικές επισκέψεις
Είχα πια βαρεθεί να βλέπω τα ίδια και τα ίδια. Ήξερα απ’ έξω κι ανακατωτά πόσες κορφούλες
είχε ο Φιλόπαππος*
και πόσα παράθυρα η Αγία Μαρίνα. Ξαφνικά η καρδιά μου χτύπησε δυνατά.
Πίσω από την τζαμαρία του απέναντι σπιτιού φάνηκε η ζωγραφιά της θείτσας Ερατώς. Σας
μίλησα ποτέ γι’ αυτήν;
Το σπίτι της ήτανε ψηλό, χτισμένο στον ανήφορο, πίσω από το δικό μας. Κάθε απόγευμα
ανέβαινα στο χαγιάτι και κοίταζα τη συμπαθέστατη γριούλα. Ήταν η ώρα που την κολλούσανε
πίσω από το τζάμι, πάνω στη μαύρη τσουλιστή της πολυθρόνα. Άδικα της έκανα νοήματα. Δεν
έτυχε να με δει ποτέ. Έμενε ακίνητη μέσα στις δαντελίτσες, που ξεχειλίζανε από το άσπρο της
σκουφάκι, ίσαμε τη νύχτα αργά. Εγώ τότε ήμουν σίγουρη πως ήταν ζωγραφιστή. Πολλές φορές η
μαμά έλεγε: «Πάω επίσκεψη στη θείτσα». Τότε τις έβλεπα και τις δυο πίσω από το τζαμωτό. Η
μαμά όμως ποτέ δε μου φάνηκε σαν ζωγραφιά. Όλη την ώρα κουνιότανε, σηκωνότανε και νομίζω
πως την έβλεπα που γελούσε. Κάποτε κάποτε σήκωνε και το χέρι της και μου ’κανε νόημα. Τότε
γύριζε αργά και το σκουφάκι της θείτσας προς εμένα και θαρρώ πως σήκωνε και το χέρι της.
Όταν γύριζε από κοντά της η μητέρα, είχε ένα γλυκό χαμόγελο πάντα κι έλεγε: «Τι
χαριτωμένη γριούλα, Θεέ μου! Ποτέ δε μιλάει για τον πόνο της, όλο νόστιμες ιστορίες βρίσκει
και σου διηγείται».
- Θα με πάρεις κι εμένα μαζί σου, όταν πας στο σπίτι της, μαμά;
Κάπου κάπου μ’ έπαιρνε κι ήμουν γεμάτη χαρά. Η θείτσα δεν ήταν πια ζωγραφιά. Κουνούσε
τα μικρά κάτασπρα χεράκια της, γελούσε σιγά σιγά, σαν για να μην την ακούσουνε και το
30. 29
μαύρο βελουδένιο κορδελάκι που ’χε δεμένο γύρω στο λαιμό της ανεβοκατέβαινε ελαφρά. Αυτή
δε μ’ έλεγε Τίνα, σαν όλους τους άλλους, αλλά Τάτιω.
Κάθε φορά που πήγαινα στο σπίτι της μου πρόσφερε κι ένα καλό δώρο, ένα τεράστιο φτερό
από στρουθοκάμηλο, μια φανταχτερή καρφίτσα, ένα κομπολόι με πέτρες χρωματιστές. Όσο
μέναμε εκεί δε χόρταινα να τα παίζω και να τα κοιτάζω. Μόλις όμως γυρίζαμε, πριν φτάσουμε
στο σπίτι καλά καλά, η μαμά μού τα έπαιρνε.
- Δώσε τα, Τίνα, να σου τα κρύψω. Αυτά θα τα χαρείς περισσότερο, όταν μεγαλώσεις.
- Τι να τα κάνω εγώ, όταν θα είμαι μεγάλη; Οι μεγάλοι δεν παίζουνε.
- Μα δεν είναι παιχνίδια αυτά, παιδί μου. Είναι κοσμήματα αξίας.
- Τότε τι μου τα χαρίζει εμένα; Να τά ’δινε σ’ εσένα.
- Όταν θα γίνεις μεγάλη κοπέλα, θα με ευγνωμονείς, που δε σου τά ’δινα να τα χάσεις και να τα
χαλάσεις, θα είσαι πολύ περήφανη που θα φοράς τέτοια κοσμήματα και όλοι θα σε θαυμάζουν.
- Γιατί θα με θαυμάζουν, μαμά;
- Η θείτσα στα νιάτα της, παιδί μου, δεν ήταν μόνο ωραία, ήταν η πιο αγαπημένη και γνωστή
γυναίκα του κόσμου. Όταν τραγουδούσε, θαρρούσες ότι κελαηδούσαν αηδόνια.
Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ, Σε πρώτο πρόσωπο (Διασκευή)
*
Φιλόπαππος: ομώνυμος λόφος απέναντι από την Ακρόπολη
Ερωτήσεις κατανόησης
α) Τι σημαίνουν οι φράσεις:
«απ’ έξω κι ανακατωτά», «φάνηκε η ζωγραφιά της θείτσας Ερατώς», «τσουλιστή
πολυθρόνα».
β) Γιατί ήθελαν να επισκέπτονται τη γριούλα η Τίνα και η μητέρα της;
γ) Πώς σας φαίνονται οι σχέσεις μητέρας και κόρης;
31. 30
Β. ΕΓΚΛΙΣΕΙΣ - ΧΡΟΝΟΙ
Β1. Εγκλίσεις στις ανεξάρτητες προτάσεις
Οι εγκλίσεις του ρήματος είναι τρεις: η οριστική, η υποτακτική και η προστακτική.
Οι εγκλίσεις φανερώνουν πώς θέλουμε κάθε φορά να παρουσιάσουμε αυτό που
σημαίνει το ρήμα, δηλαδή αν θέλουμε να το παρουσιάσουμε κυρίως:
α) ως πραγματικό
Ως πραγματικό και βέβαιο χρησιμοποιούμε την οριστική.
Εμίσεψες και μ’ άφησες ένα γυαλί φαρμάκι.
Θα τα «χάσετε» βλέποντας πόσο γρήγορα θα χάσετε τα περιττά κιλά σας.
β) ως ενδεχόμενο
Ως ενδεχόμενο ή επιθυμητό χρησιμοποιούμε την υποτακτική.
* Η υποτακτική παίρνει συνήθως μπροστά ένα από τα μόρια ας, να, ή το απαγορευτικό μη.
Δε σε φοβούμαι, κυρ Βοριά, φυσήσεις δε φυσήσεις.
Ας μάθουμε να τρώμε σωστά.
γ) ως προσταγή.
Ως προσταγή ή προτροπή ή παράκληση χρησιμοποιούμε την προστακτική.
Σάλπιγγα, κόψ’ του τραγουδιού τα μάγια με βία.
Θάλασσα, μάνα γίνε του καλύτερη από μένα.
Αυτές είναι οι κύριες σημασίες των εγκλίσεων. Μέσα στον λόγο όμως παίρνουν και
άλλες σημασίες συγγενικές,
λ.χ. η υποτακτική σημαίνει επίσης προτροπή, παραχώρηση, απαγόρευση κ.λπ.
η προστακτική σημαίνει επίσης ευχή ή κατάρα, παραχώρηση κ.λπ.
32. 31
► ΑΣΚΗΣΕΙΣ
(1) Να συμπληρώσετε τις φράσεις με τα ρήματα που δίνονται και να βρείτε τη σημασία των
εγκλίσεων
1. Ο πατέρας μου ίσως ......................... (έρχομαι, υποτακτική) ως το βράδυ. Τι να σας ……..
(λέγω, υποτ.)· ακριβώς δεν .............. (ξέρω, οριστική).
2. Γεια σου, και να σε .......................... (βλέπω, υποτ.) συχνότερα στο σπίτι μας.
3. Τ’ αηδόνια δε σ’......................... (αφήνω, οριστ.) να κοιμηθείς στις Πλάτρες. (Γ. Σεφέρης)
4. Ας .......................... (πηγαίνω, υποτ.) κι εμείς πια. Η ώρα ............ (περνώ, οριστ.).
5. Να σας......................... (ζω, υποτακτ.) τα παιδιά.
6. - Παλιέ μου φίλε …………………… (ξεκουράζομαι, προστακτική)
σιγά σιγά θα ……………………. (συνηθίζω, οριστ.).
θ’ ανηφορίσουμε μαζί
στα γνώριμά σου μονοπάτια. (Γ. Σεφέρης, «Ο γυρισμός του ξενιτεμένου»)
7. Όταν γράφεις, μη ......................... (βιάζομαι, υποτ.). Να …………… (προσέχω, υποτ.)
πολύ κάθε λέξη που χρησιμοποιείς.
8. Δεν ......................... (είμαι, οριστ.) πολύ αργά. Ας.............. (περιμένω, υποτ.) λίγο.
9. Ας ......................... (πίνω, υποτ.) στην υγειά σας. Και του χρόνου!
10. (Διαφήμιση καλλυντικού:) …………………….. (χρησιμοποιώ, προστ.) το απόψε και
………………. (ξυπνώ, προστ.) αύριο με ένα ανανεωμένο δέρμα.
11. (Σύσταση της ΔΕΗ:) Μη ....................... (σπαταλώ, υποτ.) ηλεκτρικό ρεύμα, μη
……………. (σπαταλώ, υποτ.) καύσιμα: ………………… (είμαι, οριστ.) εθνική ανάγκη.
12. Θεέ μου, ........................ (σώζω, προστ.) μας.
(2) Οι επόμενες προτάσεις, που βρίσκονται στην οριστική, να μετατραπούν στην υποτακτική ή
προστακτική με την προσθήκη, αφαίρεση ή αλλαγή, όπου χρειάζεται, κάποιων λέξεων.
Παράδ.: Έφυγε (παραχώρηση) → Ας φύγει.
i. Απόψε θα πάμε στο θέατρο. (επιθυμητό, υποτ.)
ii. Έφυγες το βράδυ. (προσταγή, προστ.)
iii. Οι κύριοι αυτοί ήρθαν στο σπίτι μας. (παραχώρηση, υποτ.)
iv. Ο μικρός μου άνοιξε την πόρτα. (παράκληση, προστ.)
v. Ταξίδεψε κι αυτός μαζί μας. (παραχώρηση, υποτ.)
vi. Του ξαναμίλησες λοιπόν. (απαγόρευση, υποτ.)
vii. Έγινε σύμφωνα με τις εντολές του αρχηγού. (προσταγή, υποτ.)
viii. Με βοήθησες στις δύσκολες στιγμές μου. (παράκληση, προστ.)
ix. Με πιστέψατε κύριε. (προτροπή, προστ.)
x. Βιάζεσαι, παιδί μου. (αποτροπή, υποτ.)
xi. Καπνίζετε. (απαγόρευση, υποτ.)
xii. Ο Θεός σε βοήθησε. (ευχή, υποτ.)
(3) Να χρησιμοποιήσετε σε πολύ σύντομες φράσεις ρήματα στην οριστική, υποτακτική ή
προστακτική για τη διαφήμιση κάποιων προϊόντων
33. 32
B2. Οι χρόνοι του ρήματος
Η σημασία των χρόνων στην οριστική
α) Παροντικοί χρόνοι
Παροντικοί χρόνοι είναι ο ενεστώτας και ο παρακείμενος.
1. Ο ενεστώτας φανερώνει πως κάτι γίνεται στο παρόν εξακολουθητικά χωρίς
διακοπή ή με διακοπές, δηλαδή με επανάληψη:
- Αυτή τη στιγμή ταξιδεύει για το Λονδίνο.
- Πολύ συχνά ταξιδεύει με τρένο.
2. Ο Παρακείμενος φανερώνει πως κάτι έχει γίνει στο παρελθόν, υπάρχει όμως
αποτελειωμένο και στο παρόν:
- Έχει ταξιδέψει πολλές φορές με αεροπλάνο.
β) Παρελθοντικοί χρόνοι
Παρελθοντικοί χρόνοι είναι ο παρατατικός, ο αόριστος και ο υπερσυντέλικος.
3. Ο παρατατικός φανερώνει πως κάτι γινόταν στο παρελθόν εξακολουθητικά
χωρίς διακοπή ή με διακοπές, δηλαδή με επανάληψη.
- Την ώρα εκείνη ταξίδευε για το Παρίσι.
- Μερικές φορές ταξίδευε μόνο για αναψυχή.
4. Ο αόριστος φανερώνει πως κάτι έγινε στο παρελθόν και
παρουσιάζεται συνοπτικά:
- Πρώτη φορά ταξίδεψε με αεροπλάνο σε ηλικία δύο ετών.
5. Ο υπερσυντέλικος φανερώνει πως κάτι ήταν τελειωμένο στο
παρελθόν πριν από κάτι άλλο:
- Αυτός είχε ταξιδέψει πολλές φορές πριν από μας.
γ) Μελλοντικοί χρόνοι
Μελλοντικοί χρόνοι είναι ο εξακολουθητικός μέλλοντας, ο στιγμιαίος
μέλλοντας και ο συντελεσμένος μέλλοντας:
6. Ο εξακολουθητικός μέλλοντας φανερώνει πως κάτι θα γίνεται στο μέλλον
εξακολουθητικά χωρίς διακοπή ή με διακοπές, δηλαδή με επανάληψη:
- Σε λίγη ώρα θα ταξιδεύω για τη Νέα Υόρκη.
- Από ’δω και πέρα θα ταξιδεύω με αεροπλάνο.
7. Ο στιγμιαίος μέλλοντας φανερώνει πως κάτι θα γίνει στο μέλλον και
παρουσιάζεται συνοπτικά:
- Αύριο θα ταξιδέψω με το αεροπλάνο για πρώτη φορά.
8. Ο συντελεσμένος μέλλοντας φανερώνει πως κάτι θα είναι αποτελειωμένο στο
μέλλον πριν από κάτι άλλο.
- Ως τον χειμώνα θα έχω ταξιδέψει τουλάχιστο πέντε φορές με
αεροπλάνο.
34. 33
► ΑΣΚΗΣH
Να σχηματίσετε κι εσείς προτάσεις, χρησιμοποιώντας το ίδιο ρήμα (ή διαφορετικά ρήματα) σε
παροντικούς, παρελθοντικούς και μελλοντικούς χρόνους.
Παράδειγμα: - Διαβάζω από το πρωί Σεφέρη. (ενεστώτας χωρίς διακοπή)
- Διαβάζω ποίηση όποτε μου κάνει κέφι. (ενεστώτας με διακοπές)
- Την εποχή εκείνη διάβαζα με το ζόρι. (παρατατικός)
B3. Οι τρόποι (=το ποιόν ενέργειας) του ρήματος
Οι χρόνοι εκτός από τη χρονική βαθμίδα (το παρόν, το παρελθόν και το
μέλλον) που είδαμε, φανερώνουν επίσης και τον τρόπο (ποιόν ενέργειας):
Την ώρα που μπήκες άκουγα ένα νέο δίσκο με μια μουσική πρωτότυπη. Τον δίσκο αυτό
για πρώτη φορά τον άκουσα στο σπίτι ενός κοινού φίλου μας, του Νίκου. Ως τότε είχα
ακούσει πολλούς πρωτότυπους δίσκους, ποτέ όμως μια τόσο περίεργη μουσική από
ορχήστρα.
Όπως βλέπεις, ενώ και ο παρατατικός (άκουγα) και ο αόριστος (άκουσα) και ο
υπερσυντέλικος (είχα ακούσει) φανερώνουν παρελθόν, διαφέρουν όμως στον
τρόπο, δηλαδή στο πώς παρουσιάζεται η ενέργεια του ρήματος.
Ο παρατατικός παρουσιάζει κάτι να γίνεται εξακολουθητικά, ο αόριστος κάτι
συνοπτικά, ο υπερσυντέλικος κάτι τελειωμένο (συντελεσμένο).
Έτσι οι χρόνοι από την άποψη του τρόπου διακρίνονται σε:
- εξακολουθητικούς: ενεστώτας, παρατατικός, εξακολουθητικός μέλλοντας.
- συνοπτικούς (στιγμιαίους): αόριστος, στιγμιαίος μέλλοντας.
- συντελεσμένους: παρακείμενος, υπερσυντέλικος, συντελεσμένος μέλλοντας.
Από τους χρόνους του ρήματος άλλοι σχηματίζονται
- με μια μόνο λέξη και λέγονται μονολεκτικοί, λ.χ. γράφω, έγραψα και άλλοι
- με δύο ή τρεις λέξεις και λέγονται περιφραστικοί, λ.χ. θα γράψω, θα έχω
γράψει.
35. 34
Η σημασία των χρόνων του ρήματος ως προς τη χρονική βαθμίδα και τον τρόπο
(ποιόν ενέργειας) φαίνεται στον παρακάτω πίνακα.
χρονική βαθμίδα
παρόν παρελθόν μέλλον
τρόπος
ή
ποιόν
ενέργειας
εξακολου- ενεστώτας παρατατικός εξακολ. μελ.
θητικός Αυτή την ώρα
ταξιδεύει
Την ώρα εκεί-
νη ταξίδευε
Σε λίγη ώρα θα
ταξιδεύει
συνοπτικός αόριστος στιγμ. μελλ.
(στιγμιαίος) Πρώτη φορά
ταξίδεψε δύο
ετών
Θα ταξιδέψει
αύριο
συντελε-
σμένος
παρακείμενος υπερσ/λικος συντελ.
μέλλοντας
Έχει ταξιδέψει
πολλές φορές
Είχε
ταξιδέψει
πολλές φορές
Θα έχει ταξι-
δέψει ως τότε δέκα
φορές
ΠΡΟΣΟΧΗ: Τα ρήματα φανερώνουν τον χρόνο που είδαμε μόνο στην οριστική.
► ΑΣΚΗΣΕΙΣ
(1) Παρατηρώντας προσεκτικά τα παρακάτω παραδείγματα να βρείτε τον τρόπο
(ποιόν ενέργειας) και των υπόλοιπων χρόνων:
1. Παροντικοί χρόνοι
- Διαβάζω ένα καινούριο μυθιστόρημα.
- Έχω διαβάσει ως τώρα πενήντα σελίδες.
2. Μελλοντικοί χρόνοι
- Θα σας γράφω συχνά. Μόλις φτάσω θα σας γράψω το πρώτο μου γράμμα. Ως
την επιστροφή μου θα σας έχω γράψει πολλά γράμματα.
(2) Στις παρακάτω προτάσεις να χρησιμοποιήσετε περιφραστικούς χρόνους στη θέση των
μονολεκτικών και το αντίστροφο, αλλάζοντας, αν χρειάζεται, κάπως και την πρόταση.
(Παράδειγμα: Το παιδί φεύγει αυτή τη στιγμή → Το παιδί θα φύγει σε λίγο ή Το παιδί έχει
φύγει εδώ και μια ώρα):
36. 35
- Απόψε θα πάμε στο θέατρο.
- Το τρένο έφτασε στον σταθμό πριν από δέκα λεπτά.
- Μας δέχονται με πολύ φιλικό τρόπο.
- Τη μέρα εκείνη είχαν ανακοινωθεί τα αποτελέσματα.
- Οι Έλληνες γράφουν με το ίδιο περίπου αλφάβητο από τον 10ο αιώνα π.Χ.
(3) Στο παρακάτω κείμενο να βρείτε τους μονολεκτικούς και τους περιφραστικούς
χρόνους και να δώσετε για κάθε χρόνο τη χρονική βαθμίδα και τον τρόπο του
(ποιόν ενέργειας):
Γραμμική Β΄
Οι Έλληνες έγραψαν αρχικά τη γλώσσα τους με μια
μορφή του προελληνικού αλφαβήτου που λέγεται
Γραμμική Β΄. Με το αλφάβητο αυτό έχουν γραφεί οι
ελληνικές επιγραφές της Κνωσού, της Πύλου κτλ. Οι
επιγραφές αυτές, που έχουν βρεθεί κατά καιρούς,
διαβάστηκαν το 1952 ύστερα από την ανακάλυψη της
σημασίας των γραμμάτων από τους Άγγλους Μ.
Βέντρις και Τ. Τσάντγουικ. Επειδή όμως το αλφάβητο
αυτό παρουσίαζε μεγάλες δυσκολίες, γιατί απαιτούσε
90 γράμματα, οι Έλληνες κατά τον 10ο ή 9ο αι. π.Χ. θα
το εγκαταλείψουν και θα πάρουν το φοινικικό
αλφάβητο, με το οποίο και θα γράφουν πια
προσαρμόζοντάς το στις ανάγκες της ελληνικής
φθογγολογίας.
Ιστορία του Ελλ. Έθνους. Διασκευή.
Ελληνικό αλφάβητο
37. 36
Β4. Τα θέματα του ρήματος
✓ Τα θέματα του ρήματος είναι:
1. το ενεστωτικό και
2. το αοριστικό: του ενεργητικού αορίστου και του παθητικού αορίστου.
✓ ρήμα πληρώνω
ενεστωτικό θέμα είναι πληρών- (πληρών-ω)
αοριστικό για τον ενεργητικό αόριστο είναι πληρωσ- (πλήρωσ-α)
και για τον παθητικό αόριστο πληρώθ-. (πληρώθ-ηκα)
Ο τελευταίος φθόγγος του ενεστωτικού ή του αοριστικού θέματος λέγεται
αντίστοιχα ενεστωτικός ή αοριστικός χαρακτήρας.
Στα προηγούμενα θέματα ο χαρακτήρας είναι -ν, -σ, -θ.
✓ Με το θέμα του ρήματος δηλώνεται ο τρόπος (ποιόν ενέργειας).
- Ο εξακολουθητικός τρόπος δηλώνεται με το ενεστωτικό θέμα
Π.χ. πληρώνω (ενεστώτας), (πλήρωνα) (παρατατικός),
θα πληρώνω (εξακολ. Μέλλ.).
- Ο συνοπτικός (ή στιγμιαίος) καθώς και ο συντελεσμένος τρόπος
δηλώνεται με το αοριστικό θέμα:
Π.χ. πλήρωσα, πληρώθηκα (αόριστος),
θα πληρώσω, θα πληρωθώ (στιγμ. μέλλ.),
έχω πληρώσει, έχω πληρωθεί (παρακείμενος),
είχα πληρώσει, είχα πληρωθεί (υπερσυντέλικος) κτλ.
► ΑΣΚΗΣH
Να βρείτε τα θέματα των παρακάτω ρημάτων και να κατατάξετε τους ρηματικούς τύπους κατά
τον τρόπο τους (εξακολουθητικό, συνοπτικό, συντελεσμένο):
1. Από σήμερα θα γράφω καλλιγραφημένα.
2. Το έχει αποφασίσει. Αύριο θα φύγει.
3. Μένω κοντά στον σταθμό. Όλη μέρα ακούω τα τρένα που έρχονται ή φεύγουν. Αν ακούσω
κάποιον καινούριο ήχο, βλέπω σε λίγο ένα καινούριο τρένο.
4. Προχτές αντάμωσα κάποιον παλιό φίλο. Πηγαίναμε μαζί στο δημοτικό.
5. Έλυσα μόνο δύο προβλήματα. Το τρίτο παρουσιάζει μια δυσκολία και μ’ αυτό παιδεύομαι
εδώ και μια ώρα.
