1. Аристотель
(vндэслэгч)
Аристотель Economy (эдийн засгийн шинжлэх ухаан)-д анх нэр хайрласан юм. Тэр
нийгмийн шударга ёсны тєлєє тэмцэх эрмэлзлэлийн vрийг суулгажээ.
Эртний vе єнєє цагт ч шинэ хэвээр байгаа мэт.
"Сайн vйлс бvхэн хил хязгааргvй байх ёстой."
Аристотель
Эдийн засгийн шинжлэх ухаан нь тїїний сургаалийн
гол цєм байгаагїй болой. Зарим нь тїїний бичсэн гэгдэх
"Єрхийн аж ахуйн тухай" 3 боть ном vнэхээр тvvний
бvтээл мєн эсэхэд эргэлздэг авай. Гэхдээ л тvvний
нєлєє бол маргаангvй их юм.
Жозеф Шумпэтэр эдийн засгийн сэтгэлгээний
эхлэлийг, vндэсийг тvvнтэй холбож vздэг. Шотландын
"гэгээрэгчид", ялангуяа Адам Смитыг
Аристотелигvйгээр тєсєєлєхєд нэн бэрх.
Аристотели "эдийн засаг"-т нэр єгсєн (ойкономиа)
бєгєєд уг шинжлэх ухааныг єєрийн гэсэн зарчим,
судлагдахуунтай болгоход их vvрэг гvйцэтгэжээ. Тэр эдийн засгийг нийгэмийн, ер нь ёс
суртахууны шинжлэх ухаан гэж vзэж байж. Тvvний сургаальд Хомо политикус нь Хомо
экономикустэй зєрчилддєггvй юм.
Тэр хэт туйлширалгїй, ёс суртахуунд vндэслэсэн, улс тєр ба шинжлэх ухааны чанадад
орших, тийм эдийн засгийг хайх ерєнхий чиглэлийг тавиж єгсєн юм.
Сократ болон Платон нарийн адилаар "сонгодог гvн ухаан"-ий эх vvслийг vндэслэсэн
Аристотели нь манай эриний ємнєх 384 онд Тхракиэнд тєрж, 322 онд Чалкис арал дээр
нас баржээ. 17 тойдоо Платоны академид элсэн оржээ.

2. Тэр Македоны Александрын хvмvvжvvлэгч багш байх vедээ практик- улс тєрийн асуудлаар
нилээн сонирхон оролдож байсан гэдэг. Хожим тэр єєрийн сургуулийг vндэслэсэн юм. Тэр
єєрийн филосифио Платоныхтой сєргєлдvvлэх, тїїнийг шvvмжилэх замаар хєгжvvлжээ.
Тїїний давтагдашгvй євєрмєц сэтгэх арга, онолын гаргалгаанууд, философийн бvтээлvvд
нь: логик- учирзїйн, ёс зїйн, байгалийн шинжлэх ухааны талаархи гар бичмэлvvдэд vлдэж
хоцорчээ.
"Ёс зvй", "Улс тєр", "Эдийн засаг" ууд нь хамтдаа "практик философи" болно. Эдгээр нь
ямагт "сайн сайхан амьдрал", хїний аз жаргал, хамтsн амьдралын хамгийн сайн зохион
байгуулалт, тєлєвлєлтийн тєлєє байх болно.
Ингэж тэр 18 -р зуун хvртэл бараг єєрчилєгдєлгїй "амьдарсан" онолоо vндэслэсэн юм.
Адам Смит, Аристотелийн уламжлал, тvvний vзэл санааны дагуу, єєрийн "Yндэстнvvдийн
баялаг" зохиолдоо, "Улс тєрийн эдийн засаг бол тєрийн тэргvvн, хууль тогтоогчдын
шинжлэх ухааны хэрэглvvр /зэвсэг/ юм гэж vзэж байв".
Энэ уламжлалын дагуу бол эдийн засаг нь нилээн чухал vvрэгтэй. Гэхдээ онцгой чухал ч
юм уу, эсвэл хамгийн гол шийдвэрлэх vvргийг гvйцэтгэхгvй. Ер эдийн засгийн шинжлэх
ухаан бол хамтын амьдралыг бий болгоход хувь нэмрээ оруулж буй нэгэн vйлчлэх чиг
vvргээс єєр юу ч биш. Их ч vгvй бага ч vгvй ердєє ийм л vvрэгтэй.
Тvvний энэ санаа одоо ч "амид" хэвээр. Жишээ нь:капитализмыг шvvмжлэгч Америкын
эрдэмтэн Амтай Этзиони шиг "ёс суртахуунтай, тэгш эрхтэй шинэ эдийн засгийг",
хvмvvнлэг "сайн нийгэм"- ийг байгуулахаар зорьж /шаардаж/ буй нь Аристотелийн санаа
орчин vед дахин сэргэж байгаагийн нэг хэлбэр юм.
Тэр эдийн засгийн онолын сэтгэлгээний тvvхэнд "єрхийн аж ахуй"
хэмээх 3 боть номоороо ороогvй юм. Харин эдгээр номууд нь бvхий л
vеийн онолуудын урьдач нєхцєл, суурь нь болж байв. Эхний
ботиндоо тэр єрх гэр доторхи тэргvvлэх ёсны тухай: эхнэр нєхрийн,
эзэн ба боолын, эцэг хvvхдvvдийн хоорон дахь харьцааны тухай
бичжээ.

3. Хоёрдугаар ботио Александр Макэдонскийн даалгавраар бичсэн байж болох юм. Тэр пэрс
болон гэрэгийн тvvхэнд тєр, засгийн удирдагчид нь заль хэрэглэж хээл хахуулийн замаар
тvрийвчээ тvнтийлгэсэн 70 аргийг бичжээ.
3 дахь боть нь эдийн засагтай холбоогvй шахуу буюу "гэр бvл болон эрчvvдийн хууль" ийн
талаар байв.
Эдийн засгийн шинжлэх ухаанд оруулсан тvvний хувь нэмэр нь огт єєр "газар" байх нь
цєєнгvй. Тухайлбал Шумпэтэрийн бvтээл, судалгааний гол суурь нь болсон Аристотелын
мєнгєний онол нь "Никомахийн ёс суртахуун" гэдэг номынх нь ёс суртахуун, тэгш эрхийн
талаархи бvлэгт нь байх жишээтэй.
Мєнгєний vvргийг тэр орчин vеийн эдийн засгийн шинжлэх ухааныхтай тєстэй байдлаар
тодорхойлж байжээ. Мєнгє
-хvний хэрэгцээний болон эд зvйлсийн єртгийн хэмжvvр,
-єртгийг солилцох, дамжуулах хэрэгсэл,
-мєнгє бол зээл. хувь хvн одоо хэрэглэх шаардлагагvй бол ирээдvйд хэрэглэх зорилгоор
"хойш тавиж" болдог /хадгалах vvрэг/.
Энэ бvхний хажуугаар тэр мєнгєний социал чиг vvргийг нь мартаагvй юм. "мєнгє байгаагvй
бол хvмvvсийн хамтын амьдрал ч, солилцоо ч байхгvй байх байсан."
Хойч vеийнхэндээ vлдээсэн тvvний эдийн засгийн сэтгэлгээний єв нь зєвхєн "Никомахийн
ёс суртахуун" аас гадна улс тєрийнх нь бvтээлд vлдсэн юм. Юуны ємнє тvvний улс тєрийн
шатлал нь ихэд учир утгатай.
"...Улсын жижиг нэгжvvд /баг, сум, дvvрэг гэдэг шиг/ нь хvмvvсийн нэгдлийн, хамтийн
амьдралын нэгэн тусгай хэлбэр юм. Улс тєрийн амьдрал vvнээс л эхэлдэг. Бvх жижиг
нэгжvvд нь сайн сайхны тусийн тулд л нэгддэг. Жижиг нэгдэл бvр илvv"сайн" -ий зvг
тэмvvлэх бєгєєд ингэж явсаар, бvх сайнуудаас хамгийн дээд зэрэгт байх нэгэн сайны зvг
тэмvvлсээр нэгэн хvчирхэг, мєн бусад бvх доод шатний дэд нэгдэлvvд тvvнд харяалагддаг,
тийм нэгдэлийг бvрдvvлдэг. Vvнийг бид Улс, буюу тєрийн нэгдэл гэж нэрлэдэг...".
Тэр Полис (хот улсууд)-ийг хамгийн гол, хамгийн дээд шатний нэгдэл гэж vздэг байв.
Бусад нь тvvний хvрээнд багтах бєгєєд поли нь ноёлох, бусдийг эрхшээх хvчтэй.

4. Орчин vеийнхээр хэлбэл :Аристотели Улс тєрийн шатлалын талаар "бvхний тєлєє vvрэх
улсын хариуцлага" дээр хvрээд цааш ахилгvй зогсжээ. Тvvнээс ємнє Платон, тvvнээс хойш
Гэгэль, Карл Маркс нарын туйлшрагчдын адил (Карл Поппэрийн тодорхойлсноор буруу
хуулагчид) тєрийн дарангуйллын тухай санаа гаргаагvй юм.
Улс тєрийн болон эдийн засгийн онолын эхлэл, vvслийн vед Аристотель ёс суртахуунд
тvшиглэсэн улс тєрийн эдийн засгийн тухай санааг бий болгожээ. Поли (хот улс) нуудийн
тєв нь чєлєєт зах, зээл худалдааны талбай буюу агора байлаа.
Тэнд хvмvvс єєрсдийн эдийн засгийн сонирхолыг солилцож, харилцан ярилцдаг байжээ.
Зорилго болон зорилтын пирамидэд (шаталсан тогтолцоонд) улс тєрийн эдийн засаг нь
онолын улс тєрийнхєє доор нь оршино.
Улс тєрийн утга учир нь тvvнийхээр бол засгийн асар их эрх мэдлийг ашиглан, хамтийн аз
жаргалд хvргэхэд (хотлоор нь жаргаахад) оршино. Тэр єєрийнхоо vеийн буюу тухайн
цагийнхаа ойлголтоор, хэмжvvрээр л улс тєрийг хэмжиж байж.
Мєн тэр "улс тєр гэдэг нь сайн сайхан амьдралын тєлєє л байдаг, тvvнд vйлчилэх
vvрэгтэй" гэж баттай итгэж байв. Хvний амьд явах, амьжиргааг тордох хэрэгцээг хангах нь
эдийн засгийн vvрэг юм.
Улс тєр бол эрх чєлєєний гvрэн, эдийн засаг бол зайлшгvй байдлын гvрэн болой.
Аристотелийн улс тєр, нийгэм, эдийн засгийн онолын санааг єнєєгийн тvвшинээс харах юм
бол ардчилсан бус гэдэг нь тодорхой. Vvнд тайлбар илvvц биз. Учир нь тvvний онолд
эмэгтэйчvvд, хvvхдvvд, боолуудын эрх чєлєє багтаагvй байдаг.
Нэг гайхалтай зvйл нь тэр эдгээр бvлгvvдийг улс тєрєєс хассан атлаа, нийгэмд хэрэв
олонхи нь хамтын шийдвэр гаргах, зєвлєх ажиллагаанд оролцож чадахгvй байх юм бол
тєр "дайснуудаараа" дvvрдэг... гэж vздэг байжээ.
Тэр цаг vеийнхээ, нийгмийнхээ бvтээгдэхvvн байсан юм. Гэхдээ л тэр нийгмийн тэгш
байдал, тэгш эрхийн талаар хамгийн эхний бєгєєд "суурийг нь сайн vндэслэсэн" онолч
байсан юм.

5. Тvvний ойлголтууд, тодорхойлолтууд одоог хvртэл vнэ цэнээ алдаагvй тєдийгvй, шинэ
онолуудад ч нєлєєтэй хэвээр байна. Ямар vед чєлєєт байдлын дvнд бий болсон тэгш бус
байдлыг зєвтгєж болох вэ? Аль тохиолдолд шударга бус гэж тооцох вэ, ямар vед хамтын
амьдралд аюул учруулж байна гэж vзэж болох вэ?
Тэр нийгмийн єргєн хэмжээний зохицол, vндэсний нэгдэлгvйгээр, сайн хамтын
нийгэмлэг(нийгэм) бvрэлдэж чадахгvй гэдэгт итгэж байж. Тvvний "Политиэ" зохиолд ємч
ба эрх чєлєє, олигархи болон ардчилсан зарчмыг гайхалтай сайн нэгтгэх гэсэн хvсэл нь
илэрсэн байдаг.
"Бvх нийгэмд 3 хэсэг бий. Лут баячууд, дундаж тvвшнийхэн, туйлийн ядуучууд. Хэрэв
дундаж тvвшнийхний хэмжээ их байвал сайн. Учир нь ийм харилцаанд тэд оюун ухаандаа
захирагдах нь хялбар байдаг"
Хамгийн сайн нийгмийг бий болгоход шаардагдах эхний нєхцєл нь ашигтай аж ахуй,
шударга хуваарилалт юм. Энэ нь эдийн засгийн vvргийг маш єндєр тvвшинд vнэлж буй
хэрэг юм.
Аристотелийн сургааль нь орчин vеийн эдийн засгийн шинжлэх ухаанд, нийгмийн, ёс
суртахууны асуудлуудыг дахин шинээр, єєрєєр олж харах боломжийг олгож байна.
Адам Смит
(сонгодог онолч)
Адам Смит vндэсний эдийн засгийн сонгодог онолыг vндэслэжээ. Тэр Лайссэз-Файгэ
/Laissez - Faire/ зарчмыг эсэргvvцдэг байлаа.
"Тєрєлх эрх чєлєєний систем."
"...Бидны оройн хоолыг малчид, тариачид, худалдаачид сайхан сэтгэлтэйдээ
бэлдэж єгч байгаа юм биш ээ. Тэдний єєрсдийн ашиг сонирхлын л vр дvн.

6. Бид хvнлэг зан, хvний єгєємєр сэтгэлээр биш, харин хvн бvрийн амин хувиа
хичээх vзэлээр холбогддог бєлгєє..."
Адам Смит
Адам Смит 1723 Шотландад тєржээ. Тvvний аав нь хvvгээ тєрєхєєс
ємнє нас барсан учраас, Адам хvv ээжтэйгээ маш ойр, дотно єсчээ.
Тэр харин гэрлээгvй /эхнэр аваагvй/ юм.
Адам Гласговын их сургуулид суралцаж байхдаа Шотландын
"гэгээрэл" буюу сэргэн мандлын vеийн нэгэн том тєлєєлєгч, ёс
суртахууний философич Францис Хvтчэсоноор хичээл заалгаж байжээ. Хожим Оксфордод
элсэн суралцаж онцгой чадвараараа гайхагдан, шагшигдаж байсан гэдэг.
1750 онд тэр Гласговийн их сургуулид логикийн профессор болжээ. 1752 онд урьдын
Хvтчесоний тэнхимд шилжэв. 1759 онд эхний том бvтээл болох "Ёс суртахууний
мэдрэмжийн онол" зохиолоо туурвижээ.
Уг ном нь тvvнийг тун богино хугацаанд алдаршуулсан авай. Смитын бvтээлийн гол санаа
нь "хvний байгалийн шинж нийгмийн амьдралд хэрхэн илрэх вэ" гэсэн хуучны, уламжилалт
гэмээр асуудал байлаа.
Смитийнхээр бол тємєр гараар хvний зан суртахуун, vйлдлийг хазаарлан барьж байдаг
эрх бvхий албан (хvчний) байгууллагийн хэрэг байхгvй байлаа.
Хvн заяа тєєргийнхєє эрхээр єєрийгоо хянаж, уур уцаараа бариж хадгалаад байж чаддаг.
Хvн хvнтэйгээ єєрийгоо бодож, хувиа хичээж харьцах дуртай байдаг учраас, єєрийнхоо
мєн чанартаан бусадтай аятайхан харьцах гарцаа олчихсон байдаг.
Английн филосифич Томас Хоббс vзэхдээ:"... бахархалт хvvхдvvдийн болон vхэж vрэгддэг
бурхдын хаан "Левиафон" -гvйгээр буюу бvгдээс хvчирхэг эзэн захирагчийн хязгааргvй эрх
мэдэл гэж байхгvй байх юм бол бvгд ни бvдгийнхээ эсрэг тэмцэх нь дахин давтагдсаар
байх нь зайлшгvй юм..." гэжээ.
Смит vvнийг алдаатай таамаглал гэж vзээд:"... Хэрэв хvнээс бvх хязгаарлалт, дарамтыг нь
аваад хаячихвал хамгийн энгийн хирнээ хамгийн тодорхой тєрєлх /байгалийн/ эрх

7. чєлєєний систем бий болох бvлгээ. Хvн хэрвээ шударга ёсний хуулийг зєрчихгvй, бусдийн
эрхэнд халдахгvй л байвал тvvнийг єєрийнхєє дураараа, сонирхлоо биелvvлээд явах
бvрэн эрх чєлєєг нь олгох /хангах/ хэрэгтэй..."
Хvн єєрєє анзаарахгvйгээр, єєрийн мэдэлгvй л "vл vзэгдэх гар"- ийн
нєлєєгєєр нийгмийн нийтлэг сонирхолтой холбогдож байдаг.
Нэгэн гvнтэнд Смит маш их сэтгэгдэл тєрvvлжээ. Тэгээд уг гvн Смитыг дагавар хvvгийнхээ
гэрийн багшаар ажиллахыг санал болгон урижээ.
1764 онд Смит шавийнхаа хамт франц руу аялж, тэнд 2 жил болохдоо их сэтгэгч
Волтайрэ, Дидрот, Алэмбэрт нартай уулзаж, физиократуудын сургуулийнхны шилдэгvvд
гэгдэхи Франчиз Кюзнею, хожим 16-р Лудвигс хааны сангийн сайд болсон Анна Роберт
нартай гvнзгий холбоо тогтоож амжив.
Эргэж ирснийхээ дараа Смит 2 дахь том бvтээл нь болох "Yндэстнvvдийн баялгийн
шалтгаан ба мєн чанарыг судлах нь" зохиол дээрээ ажиллаж эхэлжээ.
Энэ нь 1776 онд хэвлэгдсэн бєгєєд толгой эргэм єндєр амжилтанд хvрсэн байна. Тvvний
нэгэн шvтэгч нь: "таны бvтээл бол vндэстнvvдийн худалдааны хууль болох болно" гэж
бичиж байв.
"Yндэстнvvдийн баялаг" даа Смит хvний хувийн ашиг сонирхолдоо хєтлєгдєн хийж буй
vйлдлvvд нийгэмд ямар vр дагавар авчирдагийг дахин шинээр авч vзсэн байлаа.
Хамгийн тvрvvнд Смит хvний "шунаг" сэтгэлийн 2 шинж тєрхєд онцгой ач холбогдол єгчээ.
Эхнийх нь, тєрєхєєс нь насан эцэстэл нь салахгvй дагаж явдаг, амьдралаа сайжруулах
гэсэн нэхэл хатуутай хэрэгцээгээ хангахыг хvн бvр л хvсэж, байнга тэмvvлж байдаг.
Нєгєєх нь, хvн угаасаа тєрєлхийн солилцоо, арилжаа хийх хvсэлтэй байдаг. Тvvнийхээр
бол: "...хvн бvр солилцоогоор амьдардаг. Хvн бvр их бага, ямар нэг хэмжээгээр наймаачин
буюу худалдаачин байдаг. Иргэний нийгэмд хvний баяжих хєрєнгєжих шунал оюуны хувьд
биелж таашаагдах боломжтой байдаг бол commercial society (арилжааний нийгэм-?)нь
хvний тєрєлхийн занг л тодотгож, тvvнийг илрvvлэн гаргаж байдаг.

8. Тvvнээс гадна Адам Смит: "сайхан амьдралд нэвтрэх тvлхvvр нь эд баялаг гэж vздэг
тэгээд тvvнийгээ эрж хайж буй хvмvvс"-ийг тєєрєгдєлд буй гэж сануулан хэлдэг байв.
Гэхдээ энэ тєєрєгдєлд сайн тал бий. Учир нь байгаль биднийг энэ маягаар тєєрєгдуулж ,
"мэхэлсний" vр дvнд хvнийг ямагт идэвхижvvлж, хєдєлгєж байдаг.
Баялгийн vндэс нь мерканталистуудын баталж буй шиг дамийн наймаа биш юм. Мєн
физиократуудын хэлдэг шиг байгаль ч бас биш юм.
Yндэстний баялаг бол хєдєлмєрчдийн (ажилчдийн) бvтээлч ажиллагаа, хvч чармайлтынх
нь vр шим, бvтээгдэхvvн болой.
Гэхдээ ажилчид хєдєлмєрлєж олсноо, ажлийнхаа vр дvнгээ газрийн эзэд (ландлордс)
болон хєэрєнгийн эзэд (капиталист) -vvдтэй заавал хуваалцах хэрэгтэй болдог нь тун
харамсмаар.
Газрын эздийн талаар Адам нэг их сайн зvйл хэлээгvй байдаг:
" ...тэд єєрсдєє тариагvй байж, vрийг нь суулгаагvй байж ургасан хойно нь ургацыг нь
авдаг...",
Газрын эзэд газраа эзэмшvvлснийхээ тєлєєсєнд газрын тvрээс хэмээх монополи vнэ
тогтоож, хэт их мєнгє шаарддаг байжээ.
Тэдний хувьд энэ нь vндсэн хєрєнгийнх нь орлого буюу хєдєлмєрийн ашгаас татагдаж буй
хамгийн эхний суутгал юм. Тvvнээс гадна газрын эзэд нь тvрээсийнхээ орлогоор олсон
мєнгєє хуримтлуулж, газрынхаа vржил шимийг сайжруулж, тордохийн оронд хамаг мєнгєє
феодалын хоцрогдсон, хэт ихэмсэг маяглалд зарцуулаад, vрэн таран хийдэг.
Смитын мєнгє, санхvv, худалдаа, vйлдвэрлэлийнхний байнга дээшээ тэмvvлж, урагшилж
байдаг хэсгийн (капиталист ангийн) талаар гаргасан дvгнэлт нь 2 талтай. Нэг талаар тэд
бол хєгжил дэвшлийг авч явдаг хэсэг юм. Нєгєє талаас тэд бол хэт хувиа хичээдэг улс
гэдгийг сануулж байлаа.
Хууль тогтоогчид тэднийг байнга сонсож, тэдний vгэнд орж байх хэрэггvй юм. Тэдний
санал бол олон нийтийн нийтлэг ашиг сонирхолтой хэзээ ч таарахгvй, ердєє цєєн

9. хvмvvсээс бvрдэх бvлгээс л ирж буй гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Тэд олон тvмнийг хуурах
мэхлэх сонирхолтой ч байж болно.
Смит зарим тєсєєллvvдийг цэгцэлсэн. Тухайлбал vйлдвэр эрхлэгчийн орлогоос бий болох
ашиг гэдэг нь vйлдвэрлэл эрхлэгчийн цалингийн нэг хэлбэр юм:
Ашиг чєлєєт єрсєлдєєний явцад тухайн капиталийн хvрээнд бий болдог. Энэ бол ердєє
капиталийн хvvг л илэрхийлж байгаа юм. Энэ нь vйлдвэрийн чармайж ажилласний эцэст
олж буй шагнал (бодит ашиг?) бол биш юм. Капиталийн ашиг нь газрийн эздийн тvрээсийн
орлогийн адил ажлийн (хєэдєлмєрийн) орлогоос суутгах татааснаас бvрдэж байдаг.
Гэхдээ газрын тvрээсийн орлогоос ялгаатай тал нь, капитал бол хуримтлуулах, хєрєнгє
оруулах гэх зэрэг ашигтай /социал/ vйлийн vр дvн юм. Мєн энэ ашиг нь дахин илvv их ашиг
авчирах учиртай шинэ капиталийн vндсэн эх vvсвэр болдог.
Капитал эзэмшигч нар буюу хєрєнгєтнvvд нь нийгэмд хэрэгтэй vvрэг гvйцэтгэдэг юм. Тэд
капиталаа арвижуулж, хуримтлалийг ихэсгэснээр, улсийн эдийн засаг єснє., vvнийг дагаад
ажилчдад ногдох хувь ч мєн адил єсдєг.
Ажилчин хvний хувь заяаны талаар Адам Смит илvv их анхаарсан байдаг. Ажилчин хvний
нєхцєл байдал сайжрахгvй л юм бол капиталистууд єєрсдийгєє ємнєх vеийнхнээсээ илvv
тvвшинд хvрсэн гэдгийг батлах гэж оролдоод яах ч юм билээ?
Ажилчид биеийнхээ хvч , єєрсдийн хєдєлмєрєєс єєр бараг юу ч эзэмшихгvй байна.
Нийгмийн баялагийг бий болгоход оруулж буй ажилчдийн хувь нэмэр нь, тэдний ямар шуу
цалингаар ямар ажил олж байна вэ гэдгээс их хамаарна.
"Хvний ажил, хєдєлмєр дээрээ эзэмшиж буй ємч буюу, хvний ажлийн байр бол- хамгийн
нандин, хэзээ ч эвдэж болшгvй бєгєєд бусад бvх ємчийн анхдагч суурь нь юм аа." Хэн
нэгнийг 2 гараа хєдєлгєн, амь зуулгаа залгуулах ажил хийх гэж байхад нь саад болох юм
бол энэ нь"уг ємчийг /эдлэх эрхийг/ нь илэрхий зєрчиж буй тун бvдvvлэг хэрэг юм".
Смитийн эдийн засаг, нийгмийн динамик онолын хамгийн гол , хамгийн чухал цэг нь
хєдєлмєрийн хуваарь байлаа:
-Энэ нь нэг хvнд оногдох орлого єссєнєєр, дэлхийн эдийн засгийг улам бvр чинээлэг
болгодог.
-Энэ нь хєдєлмєр, капиталийн хэрэглээний бvтээмжийг сайжруулж, дагнан тєрєлжсний

10. ашгийг бий болгох ба, шинэ бvтээгдэхvvний vйлдвэрлэл, шинэ бvтээгдэхvvний тухай санаа
тєрvvлдэг.
Хєдєлмєрийн хуваарь нь тvvний хувьд эдийн засгийн хєгжил, дэвшил гэдэгтэй бараг ижил
сонсогдож байв.
Хєдєлмєрийн хуваарийг илvv гvнзгийрvvлэхийн тулд зах зээл єсєн тэлж байх ёстой. Vvний
тулд хийх эхний алхам нь худалдаанд саад болж буй саад тотгорийг багасгах, чєлєєт
худалдааг vндсэн уриа, лоозонгоо болгох.
Дараагийнх нь найдвартай тээврийн зам харилцааг бvтээн байгуулах. Vvнийг арчилж
тордох, хамгаалж байх нь улсын /тєрийн/ нэг гол vvрэг байх ёстой.
Зах зээлvvдийн єсєлт нь хувийн хєрєнгийн хуримтлалаас бий болох хангалттай хэмжээний
ашиг орлогоос их хамаарна.
Ажилчны хувьд єсєн нэмэгдэж буй хєдєлмєрийн хуваарь нь илvv єндєр цалин авах
боломжийг хангах боловч, илvv их ажил хийхийг шаардах болно, гэхдээ энэ єндєр цалин
нь капитал эзэмшигчдэд хохирол учруулахгvй байх ёстой.
"...Хаана цалин єндєр байна тэнд ажиллагсад, бага цалинтай газрийн хvмvvсээс илvv
идэвхитэй, илvv нягт нямбай, илvv хурдан ажилладаг болохтой байнга тааралдаж болно..."
Гэхдээ хєдєлмєрийн хуваарь-д нэг сул тал бий. "...Ажилчид нэгэн хэвийн хєдєлгєєн
гvйцэтгэж амьдралаа єнгєрєєснєєр, мэдлэг боловсролгvй, "маанагдуу" болох бєгєєд иргэн
хvний энгийн vvргээ биелvvлэх чадваргvй болно. Хамгийн эвгvй нь дайны цагт улсаа
хамгаалах vед..."
Тэгэхээр ерєнхий боловсрол олгох, цэрэгт татах, бие бялдар ёс суртахууний хvмvvжил
олгох нь зайлшгvй чухал.
"Байгалийн /жам ёсний/ эрх чєлєєний системд" -д ч мєн адил ажилчинд ажлийнх нь
орлогоос зарим хэсгийг нь олгохгvй (єгдєггvй). Энэ хэсгээс нь капитал руу тvлхvv оруулах
ёстой. Тэгснээр нийт бvтээгдэхvvн илvv хурдан єснє: " сайн удирдлагатай, сайтар зохион
байгуулагдсан нийгэмд бvхий л ажил, хєдєлмєрийг "хєдєлмєрийн хуваарь"-т оруулж чадах
юм бол vйлдвэрлэл нь хязгааргvй олон дахин єсєх боломжтой болно. Мєн энэ нийтийн
баялаг нь нийгмийн хамгийн доод давхаргад хvртэл хvртэж байх ёстой.
Ажилчдын нєхцєл байдал нь сэхээтэнvvд болон бусад ангийнхны дунджаас мэдээж
доогуур байна. Гэхдээ "либерал харилцаа, тэгш эрх, эрх чєлєє, шударга ёс" гэдэг

11. зарчмийн дор байгаагийн хувьд бусад нийгэмд байгаа ажилчдаас арай дээр л байх ёстой.
Материаллаг нєхцєл нь дээшлээд ирэхээр, тэдний амьдрал сайжирч, єєрсдийгоо мэдрэх
/таатай/ мэдрэмж нь илvv єсєхийн зэрэгцээ, язгууртнууд, сvм хийдийнхнээс хараат бус
хэсэг бvрэлдэн бий болно.
Иймэрхvv маягаар хєрєнгє эзэмшигчдийн амин хувиа хичээх vзэл нь нийгмийн хєгжил
дэвшлийн гайхалтай сайн эх vvсвэр, эх ундарга нь болж байдаг.
Смит онолын хувьд Лайссэз-Файрэ зарчмийг буруу гэж vздэг байж. Тvvний шvvмжилэл нь
тєрийн оролцооны эсрэг биш, харин тvvний сул талуудыг, тvvнийг буруугаар ашиглахын
эсрэг чиглэж байв.
Yндсэндээ бол тєр нь хувийнхан хvлээн авах дургvй юм уу, хvсэхгvй байгаа ажил
vvргvvдийг л хvлээн авах ёстой.
Тєр засаг нь "хvний ухаан санаанд багтамгvй" vvргvvд тухайлбал vйлдвэрлэлийг удирдах,
тєлєвлєх зэрэг vvргvvдээс зайлсхийх ёстой. Зах зээл єєрєє бvхнийг илvv дээр зохицуулна.
Єрсєлдєєн нь хэн нэгний эрх мэдлийг багасгаж дарж байдаг.
Хаана зах зээл болохгvй байна, хаана хэт монопольчлол ноёрхож байна тэнд л тєрийн
оролцоо хэрэгтэй.
Засгийн газар нь vр дvнтэй, ашигтай зохицуулалт, удирдлагийн арга барилууд, бvтээмж
єндєртэй захиргааны байгууллагуудын талаар ямагт эрэлхийлж, хайж байх vvрэгтэй.
"...Хvний нийгэм гэдэг асар том шатрын хєлєг мэт. Шатрын дvрснууд нь єєрийн хєдлєх
хуультай (дvрэмтэй) байдаг. Мєн хууль тогтоогчдын тэднийг албадан оруулж буй хууль
гэж буй. Энэ 2 хууль нэг зvгт, нэг чиглэлд нийцэн зохицож байвал хvний нийгмийн тоглоом
хялбар, хоорондоо зохицонгуй, магадгvй жаргалтай тэнvvн бас амжилттай байх ажгуу..."
"...Хэрвээ энэ 2 хууль бие биенийхээ эсрэг юм уу хоорондоо зєрчилдєж байвал тоглоом
муудаад явчихна. Тэгээд ч нийгэмд эмх замбараагvй байдал тогтоно..."
Смит 1778 онд Шотландын гаалийн хороонд орж ажиллаж байх vедээ, дамийн наймаа
гараад байдгийн учрыг тайлбарлахдаа, мєн л дээрхи 2 хуультай холбож байжээ. Хэрвээ
тэр сонирхол нь чухал биш гэж vзэх юм бол яаж яваад хvн гэмт хэрэгтэн болоод байна вэ?

12. /Тэр дамын наймаа хийж буй шалтгаан, сонирхол нь тухайн хvний хувьд бас нэгэн "хууль"
юм/
Тvvний боловсруулсан "улс юу хийх ёстой вэ" гэдгийг тусгасан тєрийн зохицуулалтын
жагсаалт их урт байлаа.
Тэр нь банкийг хэрхэн удирдах, татварийн тухай, зээлийн хvvг хянахаас авахуулаад,
архиний хэрэглээг багасгах, архидалттай тэмцэхийн тулд урлаг соёлын арга хэмжээ
зохион байгуулах зэрэг хvртэл багтаж байлаа.
Энэ тохиолдолд тvvний "Vл vзэгдэх гар" нь харин ч эсрэгээр хамгийн их vзэгдэж, харагдаж
болох эд юм байна гэмээр байлаа.
Адам Смит 1790 оний 7 сарын 17-нд Эдинбург хотноо нас баржээ.
200 жилийн дараа ч гэсэн тvvний тухай ярьсаар, тvvний онол амьдарсаар.
Асар том социал уналт, хямралаас зайлсхийхийн тулд Зvvн Европд байсан хєдєлмєрийн
хуваарийг яаран устгаж хаях хэрэггvй байсан юм. Уг нь бол шинэ тєрж буй ардчилалд, эрх
чєэлєєнд нь ч гэсэн социал буюу нийгмийн хариуцлага гэж юм байдгийг тэд ойлгох л
учиртай.
"...Ямар ч засгийн газар нийт нийгмийн аюулгvй байдалд заналхийлж буй
хэсэг, бvлэг хувь хvмvvсийн эрх чєлєєг хууль дvрэм, эрх зvйн
зохицуулалтаар бариж, хязгаарлаж байх ёстой. Хэт эрх чєлєє эдлэгчид нь
дураараа аашилагч, зоргоороо авирлагч нар л байдаг..."
Зах зээлийн эдийн засаг бол ямар ч ёс суртахуунгvй зvйл биш ээ гэдгийг
хаа хаанаа ойлгох учиртай. Мєн дэглэмийн єєрчилєлтийн vед, маргаашийн явдлыг
єнєєдєр журамлаж зохицуулах боломж бага байх юм. Гэхдээ нийгэм нь :"...шударга бус
байдлын ноёрхлыг хайр найргvй устгах хэрэгтэй..."
Тушаалын эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засаг руу хийж буй энэ шилжилтийн туршлага
нь зарим газар бvтэлгvйтэж, ямар нэг байдлаар хvндрэл бэрхшээлтэй тулгарч байна.
Vvний гол шалтгаануудийн нэг нь "зах зээлийн эдийн засаг гэж юу болох, тэр юуг чадах,
юууг чадахгvй" гэдэг талаар хангалттай, бvрэн зєв ойлголт байхгvй байсанд оршино.

13. Барууны зєвлєхvvд ч уг нь энэ тал дээр ажилласаар байсан тул хариуцлагаас хvлээлцэх л
учиртай. Тэдний зєвлєж байсан Рэцэптvvд (жорууд) нь тухайн орчныхоо нарийн онцлогийг
харгалзаагvй байхаас гадна, зах зээл нь єєрєє их тогтворгvй, ороо бусгаа байдаг учир,
тvvнд тэр бvр зохицохгvй байсан.
Ингэхэд ер нь шилжилт хийж буй орнуудад Адам Смит, Жефрэе Сахс /Jeffrey Sachs/
хоёрын аль нь илvv сайн зєвлєх байж чадах байсан болоо?
Давид Рикардо
(сонгодог онолч)
Давид Рикардо хуваарилалтын сонгодог онолыг боловсруулжээ. Тvvний онол нєєц
баялгийн хязгаарлагдмал байдал, тvvнээс vvсэх vр дагаварийг тайлбарладаг юм.
"Байгаль-Харамч."
"Бvрэн чєлєєтэй худалдааны системийн vед улс єєрийн ажлийн нєєц, капиталаа бvх хvнд
хvртээмжтэй байдлаар хэрэглэхэд зориулж чаддаг"
Давид Рикардо
Тэр бол маш их хєрєнгє хуримтлуулж чадсан биржийн худалдаачин тєдийгvй, ажил
амьдралын асар их туршлагатай болсон хvн байлаа. Мєн тэр улс тєрийн эдийн засгийн
системvvд дотроос хамгийн хийсвэрийг нь зохиосон зохиогч байв. Давид Рикардо ямагт
"зєвхєн юмны vзэгдэх талыг сонирхохоос биш, онолын талаар ч ямар мэдлэггvй", тэгсэн
хирнээ " баримтуудийг ангилах ямар ч чадваргvй, дээр нь юманд амархан итгэдэг, учир нь
тэдэнд тодорхой ойлголтын цэгцтэй систэм байдаггvй", тийм хvмvvстэй уулзаж байлаа.
Сайн онол єєрєє хамгийн сайн практик болж чаддаг гэж тэр хэлэх дуртай байж.
Давид Рикардо 1772 оний 4 сарын 18-нд Лондон хотноо нэгэн еврей гэр бvлд тєржээ.
Тvvний аав нь Амстердамын биржэд маклер (наймаачин) ээр ажилаж зэгсэн хєрєнгє
хуримтлуулаад, хvvгээ тєрєхєєс ємнє Английн арал руу нvvж, тэндхийн иргэн болжээ. 14

14. орчим настайдаа Давид хvv эцгийнхээ ажил хэрэгт оролцож эхэлжээ. 21 настайдаа тэр
квакер шашинтантай гэрлэснээр гэрийнхэнтэйгээ зєрчилдєж, тєрєлхи гэрээ орхижээ. Тэр
бие даасныхаа дараа ажил хэрэг, наймааны асар их авяaстай болохоо батлан харyyлжээ.
1815 онд тэр биржээс гарч эдлэндээ буцахдаа 700 000 фунд (одоогийнхоор бол 50 сая
US$) хєрєнгє эзэмшчихсэн байлаа. Тэр цагаас хойш Рикардо vлдсэн амьдралаа улс
тєрийн эдийн засагт зориулахаар шийджээ.
Тэр єєрийн амжилтын нууцыг тайлбарлахдаа ямагт урт удаан хугацаанд vр дvн нь гарах
хvчин зvйлийг тvлхvv анхаарч, цаг зуурийн нєлєє, нєлєєнvvдийг тоолгvй орхидог байсан
гэдгээр тайлбарладаг.
Тэр урт насалж чадаагvй юм. 51 тэйдээ дунд чихний vрэвслээр нас баржээ. Рикардо улс
тєрийн эдийн засагт бараг цэвэр тохиолдолоор орж ирсэн. 1799 онд євчтэй эхнэрээ
рашаанд оруулахаар сувилалд ирээд байхдаа, номын сангаас нь Адам Смитын
"Yндэстнvvдийн баялаг" номийг зээлж авч vншжээ. Уг "гойд хvндэтгэвээс зохилтой
зохиогчийн бичсэн гvн гvнзгий утгатай" бvтээл асар их сэтгэлдэл тєрvvлсэн учраас л, энэ
шинжлэх ухааний мєн чанарт нь ойртох, судлахаар сонирхож эхэлжээ.
1809-1810 онд туурвисан эхний бvтээлдээ Англи дахи алтан стандардний vнэлгээ буураад
буй шалтааныг сyдалжээ. Yvгээрээ тэр дайны цагт цаасан мєнгєний vнэлгээ буурсан
учрыг олоход Английн банкныханд сайн дураараар тyсалжээ. 1815 онд Рикардо Нэгдсэн
Вант Улсын тэргvvлэх онолчид, жишээ нь хvн ам зvйн онолч, эдийн засагч Рoбeрт Малтус
нартай хамтран "хямд vр тарианы vнэ капиталийн орлогод нєлєєлєх нєлєєллийн тухай
єгvvлэл" хэмээх богино зохиолоо хэвлvvлжээ. Энэ нь тvvний гол бvтээл болох 1817 онд
хэвлэгдсэн "Улс тєрийн эдийн засгийн vндсэн зарчмууд болоод албан татвар ногдуулах
нь" зохиолд нь орсон юм.
Тvvний улс тєрийн эдийн засгийн сэтгэмжvvдийн гол санаа, зангилаа асуудал нь ажилчин
анги, капитал эзэмшигчид болон газрийн эздvvдийн хооронд нийгэмийн бvтээгдэхvvн,
баялгийг хэрхэн хуваарилах вэ гэдэгт оршиж байв. Юyны тvрvvнд Рикардо "бодит"
цалингийн тvвшинг авч vзжээ. Энэ нь ажлилчин- хvн амд єєрсдийн ажиллах хvч буюу
биеийн хvчээ нєхєн vйлдвэрлэх боломжтой болгодог. Хєдєлмєрийн бус орлого (тvрээс ,
шимтгэл) нь нийгмийн илvvдэл бvтээгдэхvvн (surplus)-ээс хамаардаг. Єєрєєр хэлбэл
жилийн нийт бvтээгдэхvvн, тvvнийг бvтээхэд хэрэгтэй бvх барааны нийлбэр 2 ийн ялгаа

15. юм. Сvvлийнхэд нь тvvхий эд машин тeхникийн элэгдлээс гадна ажилчин хvний "зайлшгvй
хэрэгцээ" бас орно.
Илvvдэл бvтээгдэхvvн нь тvрээс болон ашиг (капталийн хvv) 2 -т хэрхэн хуваагдах вэ?
Vvний хариуг vндсэн тvрээсийн онол єгдєг юм: vр тариаг тарихад, хэрэглэхэд зориулсан
сайн чанарын хєрс маш их, хязгааргvй хэмжээгээр байна гэж бодъё л доо. Хэрвээ тийм
бол газрийн тvрээс гэж байхгvй байх сан. Яг л бид байгалиас бидэнд хайрлаж буй,
байгаль єєрєє vнийг нь тєлчихсєн байдаг бэлэг болох ус, агаарыг ямар ч хязгааргvй
хэрэглэж байгаатай адил. Нийт илvvдэл бvтээгдэхvvн нь ашиг (капиталийн) болох байсан
биз. Тvрээс яaгаад бий болдог вэ гэвэл газар болон бусад нєєц хязгаарлагдмал, хомс
байдаг учраас, мєн єсєн нэмэгдэж буй хvн ам vржил шим муутай (vржил шим сайтайгий нь
илvv эрчимтэй) хєрсийг ч гэсэн боловсруулах хэрэгтэй болдог.
Тvрээс нь хамгийн муу эдэлсэн талбай болон сайн талбай (хєрс) 2 дээр гарах
хєдєлмєрийн зардалын зєрvvнээс шалтгаадаг. Газрийн vндсэн тvрээс нь Адам Смитын
vзсэн шиг "байгалийн найр тависан єгєємєр" зангийн дvнд биш харин тvvний "харамч"-аас
болж буй хэрэг юм. Vр тарианы vйлдвэрлэл ихсэх юм бол илvvдэл бvтээгдэхvvн ч бас
нэмэгдэх бєгєєд vvний ихэнхи хэсэг нь vндсэн хєрєнгийн (газрийн) эзэн руу урсаж, vлдэх
багахан хувь нь капитал эзэмшигчдэд очих болно. Ингээд ашгийн тvвшин хэмээх
ойлголтонд хvрнэ. Энэ (ашиг) нь системийн гол vvргийг гvйцэтгэх бєгєєд эдийн засгийн
єсєлтийн хурдийг зохицуулж байдаг.
Тvvний онолын 2 дахи элeмeнт бол хєдєлмєрийн єртгийн тухай сургааль юм: аливаа
барааний vнийг эрэлт нийлvvлэлт 2 тодорхойлно гэдгээс Рикардо /хэллэгийн/ хувьд
татгалзсан юм. Нэг бараа бусдаас vнэтэй юм уу эсвэл хямд байх нь тухайн барааг
бvтээхэд vнэтэй ажиллах хvч ашигласан уу, эсвэл хямд хєдєлмєр орсон уу гэдгээс
шалтгаална. Vvнд єндєр цалинтай ажил нь бага цалинтай ажилаас илvv тооцогдоно гэх
зэрэг нь орно. Рикардогийн /єртєгийн/ vнэлгээний онолыг vндэслэн Карл Маркс :
хєдєлмєрийн бус бvх орлого нь ажилчин ангийг мєлжиж буй хэрэг учраас бvгд ажилчинд
эргэж очих ёстой гэсэн "нэмvv єртєгийн онол" оо бoлoвсрyyлжээ.
Хэрэв тvрээсийн онол болон хєдєлмєрийн єртєгийн онол 2 ийг хослуулах юм бол дараахи
дvр зураг харагдана: Хєдєє аж ахуйд тeхникийн дэвшил хийхгvй юм бол vр тарианий
vйлдвэрлэл нь тасралтгvй єсєх хєдєлмєрийн хvчээр (ажиллах хvчний) нєлєєгєєр л
нэмэгдэж болох байлаа. Рикардо єсєж буй vндсэн хєрєнгийн тvрээс бас газрийн vнийг

16. удаан хугацаанд тооцож vзэв. Онолын нээлтийнхээ дараа тэр тvvнээ практик амьдралд
хэрэглэж, єєрийн мэдэлд байсан vнэт цааснийхаа ихэнхи хэсгийг худалдаж оронд нь маш
их газар эзэмших эрх худалдаж авчээ.
Рикардо капитализмийн хєгжлийн хандлагаас: орлогийн тvвшин тогтонги байдалд орж
болохийг харжээ. Тvvнээс гадна гаднаас хямд vр тариа их хэмжээгээр оруулбал
капиталийн орлогийн хэмжээ богино хугацааны туршид уналтанд орж болох юм. Рикардо
газар эзэмшигчийн хувьд єєрийн сонирхлоо илэрхийлж, Напoлeoний дайнаас ємнє,
гаднаас vр тариа оруулахийг багасгахийн тулд vр тарианий гааль бий болгохийг шаардаж
байжээ. Гол хvнсний зvйлvvдийн vнийг унах, vvний vр дvнд нэрлэсэн цалин (бодит цалин
биш) буурахаас сэргийлж чадсанаар , хамгийн бага ашиглагдаж, муу гэж тооцогдож буй
хєрс газрийг ч ашиглах болно. Газрийн тvрээснvvд унана. Тэгсэнээр хєрєнгийн єгєєж єсєж
дараа дараагийн хуримтлал vvсэхэд таатай нєлєє vзvvлэх болно.
Урт хугацаанд бол хєрєнгийн ашгийн тvвшин нь зєвхєн цалингийн бараа нь шууд юм уу
шууд бусаар vйлдвэрлэлд оролцож буй сeктoрyyдад л, тeхнoлoгийн шинэчлэлийн хvчинд
єсєж болох юм.
Рикардо vйлдвэрлэлийн суурь машинууд нь бvтээгдэхvvний vнийг багасгаж чадах юм бол
нийгмийн бvх гишvvдэд ач тустай гэж нут итгэдэг байснаа Yндсэн зарчимууд (1821)
номынхоо 3 дахи хэвлэлд vгvйсгэж , уг онолоо дахин засжээ. Сайн суурь машинууд нь
тeхнoлoгийн хєгжилєєс бий болох ажилгvйдлийг vvсгэх учир, ажилчдад муу нєлєєтэй
гэжээ. Хэдий ийм ч техникийн хєгжилийг зогсоох нь ажилчин ангийн ашиг сонирхолыг
хангаж байна гэсэн vг биш.
Нэгдvгээрт шинэчлэл нь ашгийг ямагт дээшлvvлнэ. Ингэснээр капиталийн хурмтлал,
капитал бvрдэлтийг бий болгож, шинэ ажлийн байруудийг бий болгоно.
Хоёрдугаарт техникийн хєгжилийг саатуулах, хориглох юм бол капитал гадашаа урсах,
зугтах нєхцєлийг бvрдvvлнэ. Нийгэм болон ажилчдад илvv их хор хєнєєлтэй vр дагавар нь:
Нийт vндэсний єрсєлдєх чадвар буурна.
Рикардо Сей ийн онолийг баримтлагч байлаа: "Эрэлт нь зєвхєн vйлдвэрлэлээр
хязгаарлагдах учир аливаа улсад ямар ч ашиг єгдєггvй хэсэг гэж капиталд байхгvй"
/капитал бvхэлдээ ашгийн тєлєє. Тvvн дотор ашиггvй эд гэж байх ёсгvй. Ч.О./

17. Тэр энэ ойлголтийг " илvvдэл /хэт/ vйлдвэрлэл" ийн талаар Мальтустай маргаж байхдаа
тvvний эсрэг ашиглажээ. Мальтус : орчин vеийн эдийн засаг нь эрэлтээр хязгаарлагдаж
буй. (нийт эрэлт=нийт эдийн засаг) Тиймээс "эрчимт Эрэлт" ийн хомсдол нь ажилгvйдэлд
хvргэнэ гэжээ. Мальтуcын энэ санааг хожим Жон Майнард Кейнс цааш нь хєгжvvлсэн
байна. Рикардо Адам Смитын ойлголтийг засаж гадаад худалдаа нь давуу талтай гэдгийг
батaлсан юм. Хэрэв аль нэг улс vйлдвэрлэлийн бvх салбартаа нэгж бvтээгдэхvvний
vйлдвэрлэлийн зардал хамгийн єндєр, бусад бvх улсуудийнхаас хамаагvй илvv байх
тохиолдолд гадаад худалдаа ашигтай. Vvнийг 2 улсын жишээн дээр илvv тодруулж авч
vзъе.
Португалид
 А бvтээгдэхvvнийг vйлдвэрлэхэд 400 ажлийн цаг
 Б бvтээгдэхvvнийг vйлдвэрлэхэд 100 ажлийн цаг хэрэгтэй байлаа гэж vзъe.
Тэгвэл Англид:
 А бvтээгдэхvvн 180
 Б бvтээгдэхvvн 90 ажилийн цаг хэрэглэдэг байж.
Энэ бие даасан байдалд /гадаад худалдаa хийгдээгvй vед / Португали дотроо 1 нэгж А
бvтээгдэхvvнийг 4 нэгж Б бvтээгдэхvvнээр солино. Англид солилцох харицаа 1:2. Yндэсний
бие даасан эдийн засаг ноёрхож буй энэ хоёр улс эдийн засгаа нээж, гадаад худалдаа
vйлдэж эхэлвэл энэ хоёр улсын хооронд 1:3 гэсэн "дэлхийн зах зээлийн солилцох
харьцаа" vvснэ. Ингэснээр Португали улс Б бvтээгдэхvvний vйлдвэрлэл (мєн экспoрт) ээр ,
Англи vvний адилаар Б бvтээгдэхvvнээр тєрєлжин дагнах болно.
Португалид, Английг бодвол хоёр бvтээгдэхvvний vйлдвэрлэл абсолут (тєгс, туйлийн)
хямд хэмжээнд, Б бvтээгдэхvvн нь relativ (харьцангуй) бага байна: Єєрєєр хэлбэл Б
бvтээгдэхvvн "харьцангуй зардлын давуу талтай" байна. Англид vvний эсрэгээр 2 барааны
vйлдвэрлэлийн зардал Португалитай харьцуулахад ерєнхийдєє "туйлийн их" байгаа юм,
гэхдээ бvтээгдэхvvн А арай илvv буюy "харицангуй" их байна.
Харьцангуй давуу тал байх ахуйд л 2 улс тєрєлжин дагнаж, худалдаа хийснээр хоюyлаа
хожиж, vр дvнд хvрэхэд хангалттай юм. Тvvнчлэн Рикардо "Yндсэн зарчим"-даа єсєлтийн
хvчийг аль болох бага хязгаарлаж байдаг татварийн тогтолцоог санал болгож байв. Олон
удаагийн парламeнтын хэлэлцvvлэг дээр тэр дайны vед бий болсон улсын єр тєлбєрийг
цєєн хэдэн жилийн дотор нэг удаагийн /vндсэн/ хєрєнгийн хувь хvртээлтээр тєлж

18. дуусгахийг санал болгож байжээ. Рикардогийн энэ vндсэн санааг 70 аад онд эдийн засагч
Роберт Барро дахин дэмжиж, эдийн засгийг эрчимтэй хєгжvvлэхэд зориулсан улсийн
(тєрийн) єр /vvрэг/ нь нийгмийн баялагийг нийтэд нь єсгєж чаддаггvй гэдгийг нотлох гэж
оролджээ.
Кeйнсийн хэлсэнчилэн "Рикардогийн онол нь Испаний Ариун сvм хийдийн зараал мэт
Англи орныг бvрэн байлдан дагуулсан" юм. Бvх тохиолдолд сэтгэгчид тvvний талд шийдэж
байлаа. Австрийн эдийн засагч Шумпэтер Рикардогийн хийсвэр Баримт (абстракт
аргyмэнт) -аас бодитой биелэх шийдэл (практик) ийг гаргаж авдаг хандлагийг
нь"Рикардогийн арга барил" гэж нэрлэсэн байдаг.
Рикардогийн онолууд нь ойлгогдохгvй байх нь олонтаа тэгээд ч "няцаахад" хялбар
байдлаар тайлбарлагдсан байдаг юм. Гэвч Нoбeлийн шагналт Паул Самyэлсoн "Ricardo
was right!" (Рикардогийн зєв байжээ!) гэж зарлаж эхэллээ. Тvvнээс ч ємнє Их Британи
болон Италид "Шинэ Рикардонистууд" Рикардогийн єртєгийн болон хуваарилалтийн
онолыг гvнзгийрvvлэн судлах ажлыг хийж байлаа. Тvvний хязгаарлагдмал орших газрын
хэмжээнээс шалтгаалан капиталийн хуримтлал тодорхой хязгаартай байх тухай бодомж,
сэтгэмжvvд нь байгалийн нєєц улам бvр багасаж буй єнєє vед тун чиг шинэ (акtuell),
хэрэглээний онолийн хувьд илvv vр дvнтэй, чухал болж байна.
Карл Маркс
(шvvмжлэгч)
Карл Маркс Капитализмын хєдєлгєєний хуулийг сyдалжээ. Тvvний онолоор бол
Социализм ч нуран унах байв.
"Эдгэрэх хувьтай дэлхийн тvvх"
"...Коммунизм бол... тvvх хэмээх оньсогын эцсийнх нь тайлал юм..."
Карл Маркc

19. Карл Хaйнриx Марkc 1818 оны 5 сарын 18 нд Триeр хотноо
eврeй гаралтай гэр бvлд тєржээ. Тэр Бонн, Бeрлинд хууль эрх
зvй болон философиор суралцаж тєгсєєд хожим Eэна-д дэд
докторын зэрэг хамгаалсан байна. Энэ их суралцаж асан
хугацаандаа тэр хэт радикал vзэлтэй болж тєлєвшсєн гэдэг. Тэр
нэгэн либeрал санхvvжvvлэгчийн vндэслэсэн "Рeйны Улс тєр,
Худалдаа, Гар vйлдвэрлэлийн сонин" хэмээх хамгийн том сєрєг
хvчний хэвлэлийн рeдактoрooр ажиллаж байгаад, хожим
дэвшиж ерєнхий рeдактoр нь бoлжээ. Тэрээр нийгмийн
амьдралын муу муухай бvхнийг ямар ч хайр энэрэлгvйгээр
илчилэн шvvмжилдэг байсан тул жилийн дараа Пруссийн
засгийн газар уг сонинг хаав.
Марkc эхнэр Жeннигийн хамт Парис руу дvрвэснээр цагаач хvний тогтворгvй амьдрал нь
эхэлсэн байна. Тэр улс тєрийн эдийн засагч мэргэжилээр суралцаж эхлэхийн зэрэгцээ
Францын социалистуудтай нэгджээ.
1844 онд суутнуудын ертєнцєд нэг л удаа тохиолдсон гэж хэлж
болох Карл Марkc, Фридриx Энгeлс нарын нєхєрлєл эхэлжээ.
Бермeны фабрикийн эзэн Энгэльс vйлдвэрvvд дэхь хvнд хэцvv
ажил хєдєлмєр, зовлон зvдvvрийг єєрийн биеэр шууд мэдэрдэг
байж.
Тэд хоюyлаа нэгэн нууц суртал ухуулгын нийгэмлэг болох
коммунистуудын холбоонд элсэн орж, тэдэнд зориулан 1848
онд "Коммунист намын тунхаг" ыг боловсруулсан байна.
Маш давчуу хугацаанд Марkc Британы vйлдвэрлэлийн баримт
мэдээг ашиглан, улс тєрийн эдийн засгийн сонгодог онолын дvн шинжилгэ хийх
аргачлалаар эртний болон тухайн ve, ирээдvйг дvгнэн шинжилж, vнэлэлт єгсєн байна.
Yvнийгээ хурц дайчин єгvvлбэрээр илэрхийлж байсны нэг жишээ нь: "Yхмэл капиталыг
ажилчин ангийн цусаар амьдруулж байна."
1848 оноос хойш Eвропт хувьсгалт хєдєлгєєнvvд идэвхижиж байх vеэр Карл Марkc
Лондон явлаа. Тэр тогтвортой ажил, албан тvшаалгvйгээр янз бvрийн сонингуудад

20. зориулан матeриал бичиж єгдєг байв. Арга ядсан vед Энгeльсийн санхvvгийн болон сэтгэл
санааны дэмжилэг тvvнд хvнд байдлаас гарахад нь маш их тус дэм болдог байсан ажээ.
Тэр Олон улсын ажилчдын холбоог vндэслэхэд чухал нєлєє vзvvлсэн улс тєрийн
дугуйлан /ухуулга ажиллагаа эрхэлдэг/-д элсэн оров.
Маркс тэдний улс тєрийнх нь гол "толгой" болж байлаа. Гэвч гадагшаа:
- засгийн газруудын эсрэг буюy "бvх оронд ноёрхож буй хєрєнгєтнvvдийн эсрэг";
мєн дотроо (Энгельсийн хэлснээр) "анархистууд, тэднийг талархан буй эрvvгийн
элeмэнтvvдийн" эсрэг тэмцэхэд маш их хvч зарцуулж байлаа.
Удалгvй тэр уг дугуйлангаас гарч єєрийн амьдралын гол бvтээлээ гvйцээж бичихэд хамаг
оюyн билэг, цаг хvчээ дайчилан ажилласан байна. 1883 оны 3 сарын 14 нд буюy, эхнэр
болон хамгийн хайртай том охиныхоо vхлийн дараахан, Маркс "тvшлэгтэй сандал дээрээ
анир чимээгvй суугаагаараа" гvн нoйрсчээ. (Энгэльсийн хэлснээр.,) Тэр дахиж сэрээгvй
юм.
Тэр єєрийн бvтээлийг ямагт улс тєрийнх гэж ойлгодог байжээ. Тvvний баримталдаг дээд
зарчим нь : "Философичид ертєнцийг vргэлжид л янз бvрээр илэрхийлж, тодорхойлж,
дvрсэлж байв. Харин одоо ертєнцийг єєрчилєх хэрэгтэй"
Тэр социалист байлаа. Учир нь тэр хєдєлмєрийн харилцааг эрс шийдэмгий шинэчилж,
vндсэн эргэлт гаргаснаар ажилчин анги хvнд дарамтаас ангижирч чадна гэдэгт;
мєн социализм нь прoлeтарийн хувьсгалaар болон хувьсгалын дараа ажилчдад энэ эрх
чєлєєг нь олгож чадна гэдэгт тэр нут итгэж байжээ.
Тэр хєгжлийнх нь мєн чанарыг нээхийн тулд капитализмыг судалж, улмаар прoлeтарийн
хувьсгалд хvргэх замыг тодорхойлох хvсэлтэй байлаа. Гэхдээ тэр зєвхєн социалист
маргаашийн тухай санаа тавиагvй юм. Тэр (Лeниний хэлснээр) зєгнєл, мєрєєдлийн утопи
орны тухай санааг ч бий болгоогvй юм.
Марксынхаар "Шинжлэх ухааны Коммунизм" нь
-"дэлхийд ноёрхож буй тvvхийн хуулийн тайлал", тvvний анализ нєгєєтэйгvvр:
-"Их хувьсгалд ажилчин ангийг бэлтгэх" улс тєрийн сургааль байлаа.
Марксын хувьд шинжлэх ухааны коммунизм нь дэлхийг танин мэдэх, дэлхийг эзэгнэх
тvлхvvр байлаа.

21. Марkc хєрєнгєт нийгмийг ихэд хувьсгалт vvрэг рольтойгоор хэмжиж єгсєн байдаг.
"Хєрєнгєтнvvд нь eгипeтийн пирамид, ромын усан систэм, готик хийцийн сvм гэх мэт
гайхaмшигт бvтээлvvдийг бий болгосон. Тэд ард тvмнvvдийн их нvvдэл, загалмайтны аян
дайн зэргээс єєр замаар явсан"; гэхдээ тэд єєрсдийн хэрэглэж буй, дуудаж буй хvчээ
хяналтандаа байлгаж чадахаа байх юм аа. "Орчин vеийн иргэний нийгэм нь єєрєє бий
болгосон далд ид шиднийхээ хvчийг дийлэхээ байж, тvvнийхээ хvчинд автаж буй хар
домын илбэчинтэй тун тєстэй". Марксын дvрсэлж буйгаар тvvхийг харах юм бол:
Капитализм нь vйлдвэрлэх хvчний хvлээсийг тайлах бєгєєд єєртєєн єєрийн vгvйсгэл-
Сoциализмыг агуулж байдаг. Прoлeтарийн хувьсгал нь Социализмын эхний vе болохийн
хувьд капиталист гэж тодорхойлoгдсон бvхнийг- vйлдвэрлэлийн хэрэгсэл дэхь хувийн ємч,
капиталист институтууд, иргэний анги давхраануудийг арилгаж устгах юм. Тvvнчилэн уг
хувьсгал нь социализмын єндєр бvтээмж, єндєр мэргэжлийн ажилчид, том аж ахуйнуудийг
буюy нийгмийн тэмцэж олох зvйлийг хангаж, баталгаажуулж єгєх учиртай.
Эцэст нь хvн тєрєлхтєн аливаа хvнийсэл, хєндийрєлгvй тийм хvний нийгэмийг олж, хил
хязгааргvй, дайн байлдаангvй мєнхийн энх тайван-коммунизмд хамтдаа амьдрах болно.
Энэ нь Марксын идeалист философич Фридриx Хэгeлээс авсан санаа буюy "толгойноосоо
хєлєє хvртэлхи" эдгэрэх хэмнэл (ритм) ажээ : капитализм бол These, социализм нь
Antithese, коммунизм тэгэхээр Synthese.
Маркс "Манифeст" -ийнхээ эдгэрэх хэмнэлийг английн сонгодог онолчдын хєдєлмєрийн
єртгийн онолыг ашиглан, тvvн дээр vндэслэн боловсруулсан байна. Vvний зэрэгцээ
тэдгээр онолыг орчин vеийн нєхцєл байдалд тохируулан шинэчилж, гvйцэд
бoлoвсрyyлжээ.
Хэрэгцээний барааны єртєг нь тvvнийг бvтээхэд зарцуулагдах хєдєлмєрийн хэмжээ,
тexнoлoгийн хирээр хэмжигддэг. Ямар ч ємчгvй ажилчид нь капиталистуудад гэрээгээр
vйлчилэхээс єєр аргагvй болно. Тэд "Хєдєлмєрийн нєхєн vйлдвэрлэлийн єртєг" ийнхээ
хэмжээгээр хєлс авах юм. Єєрєєр хэлбэл тогтмол физик буюу биeийн хvч зайлшгvй
шаардлагатай vед, ажилчны хєдєлмєрийг худалдан авахад зарцуулж буй мєнгє юм.
Yvнээс бий болсон "нэмvv єртєг" нь уг барааг зах зээл дээр борлуулсны дараа
капиталиcтуудад оногдох болно. Энэ нь капиталист нийгэмд ноёлж буй vндсэн зєрчил
болох Ажилчин ангийг завшиж буй мєлжилєг юм.

22. Капиталистууд ажилчдийг машин (тэр нь капиталийн бvтээгдэхvvн) дээр ажиллуулсанаар
илvv ихийг олж авч чадах юм. Учир нь "харьцангуй нэмvv єртєг" єсдєг. Єрсєлдєгчид зах
зээлийн тvрэлтэнд шахагдахгvйн тулд хамтрах эсвэл єєр зах зээл руу шилжих хэрэгтэй
болдог. Vvний vр дvнд капиталын бvтээгдэхvvний зах зээлд "дэлбэрэлт" /хэт єсєлт/ болдог.
Мэдээж хэсэг хугацааны дараа капиталын барааний хэрэгцээ хангагдсанаар хямрал
эхэлдэг. Учир нь илvvдэл багтаамж зах зээлvvдийг дардаг. Хямрал єргєжихийн хирээр
ажилчдийг олноор нь ажилаас нь халах болно. Yvгээр vйлдвэрлэлийн бэлтгэл
/ажилгvйчvvдийн/ арми бий болно. Жижиг сул компаниуд маш ширvvн сорилтонд орно.
Харин капиталийн бєєгнєрєл ихэснэ. (монополиуд томорно)
Хэрэв шинэ капиталийн бvтээгдэхvvний харьцангуй нэмvv єртєг тvр зуур єсєх юм бол энэ
механизм дахин давтагдана. Тэгсэн хэдий ч эдийн засгийн єсєлт улам бvр суларч,
хямралууд илvv урт vргэлжилэх бєгєєд ашгийн тvвшин унасаар байх болно. Энэ ни
социалист манлайлагчдын удирдлага дор ажилчин анги Капитализмд vхлийн цохилт єгтєл
vргэлжилэх болно. Уг прoцeссийг бага зэрэг удаашруулж болох юм гэвч зогсоож чадахгvй.
Хєрєнгєтєн анги ч гэсэн мєн ажилчин ангийн адил капиталист vйлдвэрлэлийн хуулин дор
захирагдаж байх юм.
Эхлээд прoлeтарийн хувьсгал, хэрэв vйлдвэрллийн хэрэгслийг хувийн ємчєєс салгаж
чадвал, дараа нь прoлeтари нар маш єргєн хvрээтэй тєлєвлєгєєний дагуу эдийн засгийн
хувь заяаг гартаан атгах болно.
Марkc Социализмд шилжих шилжилтээс vйлдвэрлэлийн асар их vсрэнгvй єсєлтийг хvлээж
байлаа. Учир нь ажилчид тэднийг сорон мєлжиж буй дарлагч нарын тєлєє биш харин
єєрєє єєрсдийнхєє тєлєє ажиллаж байх юм.
Тэр "Гєтаeрийн Программыг шvvмжилэх нь" бvтээлдээ тэр социализмын ирээдvйн
талаархи мєрєєдлєєн илэрхийлсэн байдаг: "Ажил хєдєлмєр нь хvний амьдрал залгуулах
арга биш болно. Харин ажил /ажлийн байр буюу ажил, хєдєлмєр/ нь хvний амьдралын
зайлшгvй нандин хэрэгцээ болж, хамтын баялaг бvтээх агуу их урсгалын ундарга байх
болно."
Яг энэ талаар Австрийн эдийн засагч Лудвиг фон Мисэс, Фриeдриx Хаек нарын, 30 аад
оны алдарт "Социалзмын маргаан" д оролцогчид гvн гvнзгий vндэслэлтэй шvvмжилдэг юм.
Учир нь,хэрэв прoлeтарийн хувьсгалын дараа зах зээлvvд устаж алга болох юм бол,
vйлдвэрлэл болон хэрэглээнд аж ахуйч арвич хямгач байдлийг хангаж байдаг зах зээлийн

23. vнэ болон зах зээлийн мэдээллvvд дутагдах болно. Хаяк Маркс, Энгельс нарыг шvvмжилж,
тэдний онолд хамгийн чухал асуудал буюy хуваарилалтын асуудал бvрхэг байгааг
баталсан байна. Бид юyг хэнд зориулж ямар аргаар vйлдвэрлэх юм бэ? гэдгийг хэрхэн
таниж мэдэх вэ?
Энгeльс болон Марксын гар бичмэлvvдэд энэ асуудлыг анхааран vзсэн байдаг боловч
социалист ертєнцєд энэ нь нэг их тvвэгтэй асуудал биш байх болно оо гэж таамагласан
тєдий байдаг. Ингээд дараа дараагийн урган гарах асуудлууд орхигдон єнгєрсєн байжээ.
Маркс "Капитал" бvтээлийнхээ эхний ботинд ємнє vеvvдэд нь ашиглагдаж байсан
"Рoбинзoн-эдийн засаг" ын загварыг авч хэрэглэжээ. Єєрєєр хэлбэл ганц хvн эзгvй арал
дээр хэрхэн амьд vлдэх, хэрхэн амь зуух вэ? гэдгийг эдийн засаг лугаа жишээлэн авч
vздэг загвар юм. Энэ бол улс тєрийн эдийн засгийн хамгийн энгийн загвар юм. Учир нь
vйлдвэрлэл болон хэрэглээ нэг дор байдаг ба vйлдвэрлэлийн арга мэдэгдэж байдаг юм.
Маркс vvнийг дэлгэрvvлэн, Робинзон ажлийн дэвтэр ашиглан хуваарилалтаа хэрхэн
шийдэх, мєн ажил тус бvрдээ тодорхой цаг оногдуулан хуваарилж чадах юм гэдгийг
дурьдсан байна.
Тэгээд Маркс vргэлжлvvлж:
"Хамтын vйлдвэрлэлийн аргаар ажиллаж, єєрсдийн хувь хvний хєдєлмєрийн хvчээ
ухамсартайгаар нийгмийн хєдєлмєрийн хvч хэмээн зарцуулж буй эрх чєлєєт хvмvvсийн
нэгдлийг тєсєєлєєд vзьe л дээ. (хувь хvн єєрийн ажил хєдєлмєрийг ганцаараа биш
бусадтай хамтран хийх. гэхдээ энэ нь сайн дурын vндсэн дээр нийгмийн тусын тулд байх.)
Энэ veд Робинзоны тохиолдол дахи бvх зорилтууд, vйлдлvvд давтагдах болно.
Гэхдээ: хувь хvний оронд нийгмийнх
Энэ нь Марксийн vндсэн санааны хамгийн чухал аргазvй, тvvнийх нь тєсєєлєл юм. Маркс
ирээдvйн социалист нийгмийг нэг хvн мэт тєсєєлж байж. YЙлдвэрлэгч ба хэрэглэгчийн
хооронд ямар ч салангид, завсарын зvйл байхгvй, улс тєрийн дээд удирдлага болон
хамгийн доод шатны vйлдвэрлэгч ангийн хооронд ямар ч "холдсон хvнийсэл" байхгvй.
Ажилсаг ба залхуу 2 ийн хооронд ч "зай vгvй". Гэвч энэ тєсєєлєлд нь орчин vеийн эдийн
засагчдын хэлдгээр бvх нийтийн хvсэл эрмэлзэл болон мэдээллийн асуудал дутагдаж
байна.

24. Хэрэв бид Орос, Монгол, зvvн Eвропийн орнуудад нуран унасан
социализмыг сайтар ажиглан судлах юм бол уг онолын учир
дутагдалтай талыг олж харах болно. Тэнд зєв ажилладаг эрvvл
vнийн систэм байсангvй. Хєдєлмєрийн чадвартай хvмvvсийн нуруун
дээр "сандайлж" тэдний хvчээр амьдардаг улс тєрийн анги vvсчихсэн
байлаа.Хєдєлмєрийн бvтээмж маш бага байв. Учир нь хэмнэлт сайтай эдийн засгийн
удирдлагыг бий болгох сонирхол бvхэлдээ мєхєн унтарсан байсан бєгєєд залхуучууд нь
ажилсагуудаасaa илvv "дээдлэгддэг" байв.
Социализм яагаад нуран унав аа? Марксын санааг буруу хэрэгжvvлсэн байв уу? Vгvй ээ.
Гол шалтгаан - тvvний аргазvйн тулгуур тєсєєлєл болох нийгмийг нэг хvн мэт авч vзэх нь
хамгийн том тєєрєгдєл байсан ажээ.
Урьд ємнє, мєн одоо ч гэсэн зарим нэгний баталж буй шиг хvний идэвхийн дутагдал, бие
биедээ уруу татагдахуйгаас болж социализм нуран унасан юм биш ээ. Ямар нэг ёс
суртахууний хvндрэлтэй асуудал ч юм уу эсвэл улс тєрийн кадр хvчний ємнє хєдєлмєрчид
хvлцэнгvй байдаг гэдгээс ч шалтгаалсангvй. Асуудлын гол нь, хэсэг бvлэг хvмvvст улс тєр
эдийн засгийн эрх мэдлийг тэр чигээр нь итгэж єгєх юм бол хєдєлмєр эрхэлж буй
хvмvvсийг мєлжих, тэднийг устган алга болгох, мєн vvний зэрэгцээ vгvйрэл, ядуурал,
золбирол энэ бvхний эцэст нь сvйрэл бол зайлшгvй юм.
Нэг хvн Нийгэм 2 ийг аргазvйн хувьд адилтгаж vзэх нь Марксын дараахи итгэл зєгнєлєєс
урган гарсан юм. Маркс "дэлхийн тvvх нь урьдаас тодорхойлсон эдгэрэх хуулийн дагуу
явагдах бєгєєд уг хуулийг цєєхєн мэдлэгтнvvд нээж, олж чадах юм" гэдэгт итгэж байжээ.
Философич Карл Пoппeр тvvхийн хєгжлийн тухай уг илэрхийллийг "Хисторизисмус" гэж
нэрлэсэн байдааг. (тvvхчилэн тайлбарлах vзэл) Oктoбярийн хувьсгал сvйрэн унасны
дараа марkcийн социализмын тухай кoнцeпт шинжлэх ухаанч чанараар дутаж байсан нь
тодорхой болсон учраас, тvvнийг "шинжлэх ухааний социализм" гэж нэрлэхээсээ илvv
Пoппeрийн онож хэлснээр "хисторизист социализм" гэвээс зохилтой мэт ээ.
Альфред Маршалл
(Шинэ- сонгодог онолч)

25. Альфред Маршалл єнєєгийн стандарт онолын vндсийг тавьжээ. Тvvний бусад бvх нєхцєл
тогтмол (Ceteris-paribus-зарчим) байх vед хэмээх аргийг єнєєгийн бvх оюутан мэддэг
бєлгєє.
"Эдийн засаг нь ядуурлын эсрэг."
"Эдийн засгийн ертєнц бол хvмvvний байгалийн бvтээгдэхvvн юм. Тэр нь хvнээс хурдан
єєрийгєє єєрчилж єєрчилєгдєж чадахгvй."
Альфред Маршалл.
Олон нийтэд нэр алдар нь тvгэн цуурайтсан эдийн засагч гэж хэлэгдэхийн тулд ихэнхи
тохиолдолд бvхий л амьдралынхаа туршид шаргуу хєдєлмєрлєж ихийг хийж бvтээх
хэрэгтэй болдог.
Жеан Баптист Сей, Вильфредо Парето, Карл Маркс, Жон Майнард Кейнс нар нь єєрсдийн
санаа онолуудаа єєрсдийнхєє нэрээр овоглосон юм. Уг нь Альфред Маршалл ч тэр
Кейнсийн адил "ирэх зууны хамгийн агуу эдийн засагч" байлаа. Гэвч тvvний нєр их бvтээл
туурвилуудыг нь тvvнийг залгамжлагч мэргэжил нэгтнvvд нь илэрхий vл тоомсорлож ирсэн
нь жигтэй.
Зуун солигдох vеийн хамгийн алдартай эдийн засагчийн маань бvтээл тухайн цаг
vеийнхээ єєрчлєлт хувьслуудыг маш гайхамшигтай байдлаар тусган харуулсан байдаг.
Эдийн засгийн хямрал болон социал хямрал зєрчил англи орныг нємрєн авч балмагдуулж
байлаа. Исаак Ньютоны механик аналогиор хэлбэржсэн сэтгэлгээ нь Чарльз Дарвины
хувьслын зарчмуудаар сэлбэгдэн баяжсан байв. Гэвч сонгодог эдийн засагчдын
хєдєлгєєнгvй, хєшvvн загварууд нь бодит байдалтай нийцэхгvй, тvvнийг илэрхийлэхгvй
байлаа. Энэ байдлаас гарахын тулд Маршалл єнгєрєн одож буй болон угтан ирж буй
хоёрын хооронд гvvр барихаар шийджээ.
Альфред Маршалл 1842 оны 7 сарын 26 нд Лондон хотноо тєржээ. Тvvний эцэг Вильяам
"Bank of England"-д кассчин хийж байсан нь уг гэр бvлийн амьжиргааг даруухан хирнээ
найдвартай хангах эх vvсвэр болж байлаа. Эцэг Альфред нь нилээн хуучинсаг vзэлтэй,
эртний англи хэлээр шvлэг сонирхон оролддог хvн байлаа. Тэр хvvгээ багаас нь л номын
хvн болгохоор шийдэж.

26. Бяцхан Альфред хvvд математик оролдох юм уу шатар тоглох зэрэг "шал дэмий зvйл" ээр
цаг єнгєрєєх нь хориотой байлаа. Харин тvvний оронд оюун ухааны асар их чадвартай
хирнээ ой тогтоолт муутай сурагч маань хатуу эцгийнхээ хараа хяналт дор шєнє дєл
болтол герег, хэбрей, латин хэл цээжлэн сурдаг байв.
19 хvрмэгцээ Альдед Маршалл гэрээсээ зугтжээ. Австралид амьдардаг єгєємєр сэтгэлтэй
авга ахынхаа зээлдvvлсэн мєнгєнд дулдуйдан, тэрээр 1861 онд Кембрижийн Ст. Жоны
Математикийн Коллежд элсэн оржээ.
4 жилийн дараа тєгсєхдєє тэрээр оныхоо /тєгсєлтийнхєє/ 2 дахь шилдэг оюутан байсаны
хувьд тэтгэлэг авдаг байсан гэдэг. Тvvнийг тэтгэн дэмжигч нь авьяаслаг ирээдvйтэй
судлаачийг "Grote Club" буюу эдийн засагч, философчдын санаачилан байгуулсан салонд
элсvvлжээ.
Эрин vеийн суут сэтгэгч маань элит бvлгийнхэн дунд эдийн засгийн асуудал болон
ялангуяа нийгмийн хvндрэлтэй асуудлуудыг хэрхэн шийдэх арга замын талаар маргаж
мэтгэлцдэг байжээ.
Германд хэсэг суралцсаны дараа 1868 онд тэрээр Кембриджд "Ёс суртахууны шинжлэх
ухаан"-ы доцентоор томилогдож улс тєрийн эдийн засаг хичээл зааж эхэлсэн байна.
Маршалл юуны тvрvvн мєнгийг асар их сонирхож байлаа. Кембриджийн эдийн засагч
маань сонгодог онолчдын олон санаа бодлыг системчлэж улмаар бараа бvтээгдэхvvний
болон мєнгєний зах зээлvvдийн эсрэг тэсрэг байдлын тухай онолоо гаргаж авчээ.
Хэн мєнгє хэмээх утаан хєшгийг ярж чадна, тэр аливаа нийгмийн баялаг нь нийт бараа
бvтээгдэхvvний хэмжээнээс л бvрэлдэн бий болдог гэдгийг харах учиртай. Банкны цаасан
дэвсгэрт болон зоосон мєнгє нь эдийн засгийн суурь машиныг тослох тосолгооны
материалын л vvрэг гvйцэтгэдэг. Энэ бол зайлшгvй гэхдээ онцын сонирхолгvй.
Маршаллын онолоор бол мєнгєний хэмжээг ихэсгэснээр vнэ єсєх бєгєєд харин барааны
хоорондоо солилцох харьцаанд энэ нь нєлєєлєхгvй гэнэ.
Нєхцєл: Бvх vнэ цалин болон хvvнvvд (interest, zins [de]) нь уян хатан байна.

27. Инфляци ихсэж буурсаар яваандаа удаан хугацааны дараа барааны зах зээл дээр
тэнцвэрт байдал аяндаа тогтдог.
Маршаллын хамгийн алдартай шавь Жон Майнард Кейнс уг оптимист санааг нь
ёжлож :"Удаан хугацаанд бол бид бvгд vхнэ" гэсэн байдаг.
Маршалл мєн статистикийн ерєнхий анализ ашиглан аливаа vзэгдлийг тайлбарлах
боломж, хязгаартай хэдий ч гэсэн судалгаанд хэрэглэгдэх хvчин чадалд маш их ач
холбогдол єгдєг байлаа. Боломжтой vед тэр єєрийн судалгаагаа амьдралтай холбож vзэх
vvднээс сонирхож буй асуудлынхаа дагуу vйлдвэр пvvсvvд дээр очиж vйлдвэр эрхлэгч
болон ажилчидтай уулздаг байлаа.
Аж vйлдвэржсэн Англи орны ерєнхий цогц бодит байдлыг загварчлан дvрслэхийн тулд
тэрээр эдийн засгийн vйл явцын анализ дээр голлон тулгуурладаг байв.
Тэр "Ceterus-paribus" зарчмаар эдийн засгийн динамикийг єєрийн загвартаа илэрхийлэх
оролдлого хийжээ.
Бусад нєхцлvvд тогтмол (const.) байх vед аль нэг хувьсагчийг єєрчилж тvvний загвард гарч
буй єєрчилєлтийг ажигладаг байж.
Кембриджд 9 жил болсоны дараа Маршалл 1877 онд єєр шинэ ажил хайх ёстой боллоо.
Учир нь уг доцент маань єєрийн оюутнуудын нэгтэй нь гэрлэжээ. Гэтэл Кембридж болон
Оксфордод зєвхєн ганц бие гоонь эрчvvд л эрдэмтэн багш хэмээн тооцогддог байлаа.
Хоёр хос Бристол руу нvvж Альфред Маршалл тэндээ "Коллеж" Их Сургуулийн захирлаар
дэвшжээ.
Мари Пелеу Маршалл (тvvний эхнэр) Кембриджээс ирэхдээ эдийн засгийн сурах бичиг
болвсруулан бичих даалгавартай ирсэн байж. 1879 онд худалдаанд гарсан "Yйлдвэрийн
эдийн засаг" номоо хоёр Маршалл хоюулаа зохиогчид хэмээн хэвлvvлсэн байдаг.
Эдийн засагчид маань эрэлт болон нийлvvлэлтийн зарчмаас урган бий болсон vнийн
онолыг боловсруулжээ.
Шургуу зvтгэх явцдаа тэр сонгодог сургаалийн єртгийн онол болон шинээр томьёологдсон
хязгаарын зардлын сургууль (урсгал) хоёрын хооронд гvvр барьж холбож чаджээ.

28. Сонгодог онолчдынхоор бол аливаа бараа бvтээгдэхvvний єртєг нь тvvнийг vйлдвэрлэхэд
зайлшгvй гарах зардалтай тэнцvv байдаг. Зах зээлд борлуулагч нь ашгаа хамгийн єндєр
хэмжээнд байлгахыг хvсдэг, гэхдээ боломжийн орлого нь, хэрэв хамгийн сvvлчийн
борлуулалтаас орох орлого нь vйлдвэрлэлийн зардалаа нєхєж байх vед л, хангагддаг
байна.
Австрийн Карл Менгер, Швейцарийн Леон Вальрас, Британий Стенлеу Жевонс нар тус
тусдаа субьектив єртгийн сургаалийг бий болгож боловсронгуй болгосноороо Сонгодог
онолоос Шинэ сонгодог онол руу шилжихvйг эхлvvлсэн гэх.
Тэдний санаагаар бол аливаа бvтээгдэхvvний єртєг нь тэднийг хэрэглэж буй хувь хvн
/индивидуум/ ий хэрэглээтэй таарч байдаг.
Аливаа барааны ахиу хэрэглэгдэж буй нэмэлт хэсэг нь хэрэгцээг нэмэгдvvлэх юм. Гэхдээ
уг илvv гарч буй ахиуц орлогийн єсєлт нь уг барааг худалдагдах бvрт унасаар байдаг.
Єєрєєр хэлбэл "хязгаарын хэрэглээ" унадаг.
Аливаа барааны vнэ их єндєр байх юм бол уг барааг маш сайн чанартай vнэхээр
хэрэгцээтэй эд гэж vзсэн цєєн тооны сонирхогчид л худалдан авна. Yнэ унах юм бол уг
барааг бага шохоорхож буй хэдий ч хамаагvй олон тооны худалдан авагчид худалдаж
авах юм.
Маршалл уг харьцааны тухай таамаглалыг алдарт єсєж буй эрэлт болон унаж буй
нийлvvлэлтийн муруйн диаграммаар илэрхийлсэн байдаг.
Уг обьектив зардал болон субьектив хэрэглээний муруйнуудын огтлолцол дээр
тэнцвэрийн vнэ бий болдог.
Хэрэв уг барааны хэрэглээ нь хамаагvй ихээр vнэлэгдсэн байхад хэрэглэгч зєвхєн зах
зээлийн vнээр тогтвортой худалдан авсаар байх юм бол тvvнд давуу тал бий болох юм.
Тэнцвэрийн vнэ болон бодит хэрэглээний ашиг хоёрын хоорондын зєрvvг Маршалл
"Хэрэглээний ашиг" хэмээн нэрлэсэн байдаг.

29. Тvvнээс гадна тэр баян хvний худалдан авах vйл явц нь vнийн єєрчилєлтєєс шалтгаалан
барагтаа л бол єєрчлєгддєггvй болохыг олж тогтоосон байна. Тэдний эрэлт нь vнийн
тvвшинг "мэдрэмжгvй" мэт хvлээн авдаг.
Харин ядуусын хувьд vнийн хямдрал нь эрэлтийг маш ихээр ихэсгэдэг. 1890 онд тэрээр
профессорын хувиар "Эдийн засгийн зарчмууд" номондоо єєрийн танин мэдсэн бvхнээ
хэвлvvлсэн гэдэг. 20 илvv жилийн турш тэрээр єєрийн гар бичмэл дээрээ ажилласан
байна.
Энэ хугацаанд тэр ажлаа нилээн олон солиж байсны сацуу бєєрний євчнєє эмчлvvлэхээр
Италид хоёр жил амьдарчээ. Сvvлд нь 1883 онд Кембриджийн улс тєрийн эдийн засаг
тэнхимд томилогджээ. Уг нэрт эдийн засагчийн тавьсан лекцийг бичиж авсан оюутнууд нь
тvvнээ vдэн хавтасладаг байж. Энэ нь бараг бvхэл европийг гараас гарт дамжин байсаар
тойрдог байжээ.
Тvvний "эдийн засгийн зарчмууд" ынх нь эхний хэвлэл нь хагас жилийн дараа л борлогдож
дуусаад олдоц муутай эрэл сурал болдог номын тоонд оржээ.
Мэргэжлийн ертєнц тєдийгvй аж ахуй эрхлэгч нар, улс тєрчид Маршаллаас орчин vед
"холбогдох" сэжим гарцыг хайдаг байлаа. Тvvний ном нь математик тооцоололт ихтэй
байсан тул тэр ямагт нэмэлт тайлбар бичдэг байлаа. Єгvvллvvдээ ойлгомжтой тодорхой
болгохын тулд тэр дахин дахин хянаж боловсруулдаг байв. Эдийн засагч Иозеф
Шумпетер энэ талаар :"аливаа номыг уншихад ойлгомжтой болгох гэсэн оролдлогоос єєр
юу ч уг номыг ойлгомж муутай хvнд болгодоггvй юм." гэсэн байдаг.
Утга санаа болон арга барилын шинэчлэл, шинэ санаа олон гаргаж байхдаа ч тэр єєрийн
ёс суртахууны єндєр шаардлагаа орхиогvй юм. Тvvнийхээр бол эдийн засаг нь
"ядуучуудын ядуурлын" эсрэг тэмцэх учиртай байлаа.
Хамгийн гол хндрэл нь ажилгvйдэл байв. Мєн тэр :"ажил хайх нь удаан хугацаанд
vргэлжлэх айдсыг бий болгодог. Энэ нь хамгийн зоригтой эрийн ч гэсэн хамаг цєхрєнг нь
бардаг бєгєєд ингэлээ гээд бас тэр юу ч олж авахгvй юм. /цєхрєнгєє барсаны хариуд/"
Уг амжилтанд хvрч буй эрдэмтний санаа нь социалистуудад их таалагддаг байж. Тэдний
гэрт vйлдвэрчний эвлэлийнхэн, ажилчдын хєдєлгєєний онолчид их ирдэг байлаа. Гэхдээ