1. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Лекц № 1.
Сэдэв. Үндсэн хуулийн эрх зүйн шинжлэх ухаан, МУ –ын үндсэн хуулийн
эрх зүйн салбар эрх зүй болох нь.
Төлөвлөгөө:
1. ҮХЭЗ –н ш/у, түүний үүсэл хөгжил.
2. МУ –ын ҮХЭЗ –н зохицуулах зүйл, зохицуулалтын арга
3. МУ –ын ҮХЭЗ –н эх сурвалж, түүний хүчин чадлын ангилал.
4. Үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцаа, үйлчлэх хүрээ.
5. МУ –ын ҮХЭЗ –бусад салбар эрх зүйн уялдаа холбоо
ДС1: Үндсэн хуулийн эрх зүйн шинжлэх ухаан.
Хууль зүйн шинжлэх ухаанд ҮХЭЗ –н ш/у өөрийн гэсэн байр суурийг
эзэлдэг. ҮХЭЗ хэмээх нэр томъёо дараах агуулгаар хэрэглэгддэг.
1. Ш/У –ны салбар
2. Эрх зүйн салбар
3.Хичээлийн судлагдахуун /заавал үзэх хичээл/
ҮХЭЗ ш/у нь ҮХЭЗ –н бүрдэл (институт) бүрийн үндсэн шинж, тэдгээрийн
хоорондын холбоо, түүхэн уламжлал, хөгжлийн хандлагыг судлахад
чиглэгдэнэ. ҮХЭЗ –н ш/у –ны үндсэн зорилго нь ҮХЭЗ –н харилцааг
судалж, түүний хөгжлийн зүй тогтлыг тодорхойлох, ҮХЭЗ –н х2
–ний,
зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, түүнчлэн онол арга зүйн асуудлыг
боловсруулах замаар уг салбарын хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг улам
бүр сайжруулах, арга замыг тодорхойлоход тус дөхөм үзүүлэх, улмаар тус
ш/у –ны мэдлэгийг системтэйгээр хөгжүүлэхэд оршино. ҮХЭЗ –н ш/у –ны
үүсэл ҮХ –т ёсны конценцатай салшгүй холбоотой. Анхны ҮХ болох АНУ
/1787/ батлагдан үйлчлэх болсноор бодит биелэлээ олсон. ҮХ –иар
хязгаарласан төрийн захиргааны байгууллага, түүний эрх мэдлийн тухай
сургааль гэдэг утгаар ойлгогдох болсон байна. Энэ үеэс үндсэн хуульт ёсны
конценци нь төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт, хэмжээ хязгаар төдийгүй
төрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх процедурыг тогтоох болсон гэж тэр үеийн
онолчид үзсэн. ҮХЭЗ –н ш/у нь эхэн үедээ хүний эрх, эрх чөлөө, ард түмний
бүрэн эрхт байдал төрийн тусгаар тогтнол, төрийн эрх мэдлийн тухай
ойлглтуудыг судлан үздэг байсан бол XIX зууны эцэс ХХ зууны эхэн үеэс
ҮХЭЗ –н үндсэн категорийг боловсруулж, хууль зүйн бие даасан чиглэлийг
бий болгож улмаар дундад зууны үеийн ганцаар эзэрхийлэх засаглалыг
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 1

2. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
хязгаарласан парламентат ёсыг төлөвшүүлэн тогтоох үйл ажиллагааны
үндэс нь болж, сонгодог утгаа олсон байна. Энэ үеийн гол төлөөлөгчид
Г.Еллинек, А.Эсмен, В.Орлондо, А.Дайси, П.Лобанд нар юмаа.
1. А.А.Мишин Конституционное право зарубежних стран. М 1998 г.
2. Т.Сэнгэдорж “Дэлхийн улсуудын ҮХ –т ёсны хөгжил, мөн чанар
онцлог” өгүүлэл. “МУ –ын ҮХ –н үзэл баримтлалын асуудал” УБ 1999 он 6
дугаар тал
Өнөөдрийг хүртэл үе үеийн судлаачид өөрсдийн судалгааны үндэс, тухайн
үеийн нийгэм, төрийн хөгжлийн байдлаар нөхцөлдсөн онол сургаалийг
боловсруулж ирсэн нь ҮХЭЗ –н ш/у –ны хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр
оруулсаар иржээ.
Тухайлбал ХХ зууны эхний хагаст Л.Дюги, М.Ориу, Л.Гумплович нарын
боловсруулсан нийгмийн социал эрх зүй, социал эв нэгдэл болон эрх зүй,
хууль тогтоогчийн ноёрхлын тухай номлол нь ҮХЭЗ –н ш/у –нд
социологийн хандлагыг бий болгосон байна.
Түүнчлэн П.Прело, Ж.Ведель, Х.Филлипс, А.Маршалл, Г.Кельзен, К.Хессе
зэрэг сэтгэгчид орчин үеийн ҮХЭЗ –н онолыг боловсруулсан нь ҮХЭЗ –н
ш/у –ны хөгжилд зохих үүрэг гүйцэтгэсэн.
МУ –ын ҮХЭЗ –н ш/у –ны хөгжил 1921 оны ардын хувьсгал ялсны дараа
үеэс эхлэн тооцогдох бөгөөд түүнийг хөгжүүлэхэд тухайн үеийн эрдэмтэн
судлаачдаас дурьдвал Цэвээн Жамсранов (улсын эрх) хичээнгүй сайд
Цэрэндорж нар, шинэ үеийн судлаачдаас Э.Авирмэд (БНМАУ –ын Төрийн
эрх зүй) хамтын бүтээл.
Д.Лүндээжанцан (Монгол улсын төр эрх зүйн түүхэн уламжлал, МУ дахь
төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт, Монгол улсын ҮХЭЗ) нарын олон
эрдэмтэн судлаачид өөрсдийн үзэл санаа, бүтээлээрээ зохих хувь нэмэр
оруулсаар байна. Орчин үед ҮХЭЗ –н ш/у –ны судлах зүйл нь ҮХЭЗ –г
боловсронгуй болгох талаарх онол, арга зүйг зохицуулах харилцаатай нь
багтаасан нэлээд өргөн хүрээг хамрах болсон бөгөөд тэдгээрийг ижил
төсөөтэй тал, өөр хоорондын уялдаа холбоонд нь үндэслэн тодорхой
тогтолцоонд оруулан судлах нь судалгаа, шинжилгээний хувьд илүү үр
нөлөөтэй байна.
ҮХЭЗ –н ш/у –ны судлагдахууныг дараах агуулгаар тодорхойлон судална.
- ҮХЭЗ –н институтуудын үүсэл, хөгжил, цаашдын чиг хандлага
- ҮХ –т ёс, түүний үүсэл, хөгжил төлөвшил
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 2

3. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
- ҮХЭЗ –н хх, түүний мөн чанар, түүхэн хөгжил
- ҮХЭЗ –н харилцаа, түүний мөн чанар
- ҮХЭЗ –н хүрээнд боловсрогдсон үзэл онол, сургаал
- ҮХЭЗ –н институтуудыг хэрэгжүүлж буй прамтин
- Улс орнуудын ҮХЭЗ нийтлэг болон ялгаатай тал
Аливаа ш/у –ны судалгааны арга зүй нь уг ш/у –ны дотоод мөн чанар, зүй
тогтлыг танин мэдэх, нээн харуулах гол түлхүүр юмаа. ҮХЭЗ –н ш/у –ны
судалгааны арга зүйн үндэс нь байгаль, нийгэм, техникийн салбарын
хөгжил, тэдгээрийн харицлан үйлчлэлийн ерөнхий зүй тогтолд үндэслэсэн
онолын зарчмууд түүнчлэн логикийн болон төр, эрх зүйн үзэгдлүүдийг
судлах тусгай аргуудын нйилбэр цогцоор илэрхийлэгдэнэ.
ҮХЭЗ –н ш/у –ны судалгааны арга. Энэ нь ҮХЭЗ, түүгээр зохицуулагдаж
буй ниймгмийн харилцааг танин мэдэх, судалгаа шинжилгээний
Т.Сэнгэдорж “Хууль зүйн ш/у, судалгааны арга зүй” УБ 2001 он. 37 дугаар
тал.
Үйл ажиллагаанд мөрдөгдөж буй журам, ашиглагдаж байгаа арга зам,
хэрэгслийн нийлбэр юм.
- Харьцуулан судлах. –Эрх зүйн хэм хэмжээний аливаа үзэгдлийг өөр
хооронд нь жишиж, нийтлэг болон өвөрмөц онцлогийг тодорхойлох замаар
судална. Үүнд: Аналогийн, ажиглалтын, туршилтын, загварчлалын зэрэг
аргууд багтана.
- Түүхчлэх буюу системчлэх. –Эрх зүйн аливаа үзэгдлийг түүхэн
хөгжил буюу эрх зүйн тогтолцоонд эзлэх байр, гүйцэтгэх үүрэг, тухайн
салбарын онцлог зэрэгтэй уялдуулан тодотгох, жиших замаар судална.
- Статистикийн ҮХЭЗ –н тогтолцоо дахь тоон үзүүлэлт, статистик зүй
тогтлыг нээн харуулахын тулд ш/у, техникийн хөгилд тулгуурлан судалдаг
арга юм.
- Социологийн нийгмийн амьдрал, бодит байдалд ажиглалт хийх,
асуулга анкетын судалгаа явуулах, б/б судлах замаар олон нийтийн үзэл
бодлыг нэгтгэх.
- Логик шинжилгээний судлагдахууны талаархи ерөнхий төсөөллийг
улам нарийвчлан тогтоох, түүний бүрдэл хэсгүүдийн уялдаа холбоо,
бүхлийн тогтолцоонд эзлэх байр суурь, гүйцэтгэх үүрэг зэргийг нарийвчлан
судалдаг. Үүнд: Анализ, Синтез, Индукц, Дидукцын аргууд багтана.
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 3

4. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 4
- Хууль зүйн техникийн болон загварчлалын эрх зүйн үзэгдлүүдийг
харьцуулан нэг судлагдахууны шинж чанарыг тогтоосноор өөр үзэгдлийг
судлах боломжийг олж авах арга.
- Онол практикийн нэгдлийг ашиглах.
ДС2: Му –ын ҮХЭЗ –н зохицуулах зүйл, зохицуулалтын арга.
ҮХ жинхэнэ бодит утгаараа үүсээд 200 гаруй жил болсон ч түүний онолын
үндсийг эрт үеэс эхтэй гэж судлаачид үздэг. Гэхдээ өнөөгийн хэрэглэдэг
утга агуулгаар нь эртний сэтгэгчдийн бүтээлээс ҮХ тухай эрэх боломжгүй
юм. Эртний сэтгэгчид төрийн байгууламж, эдийн засгийн амьдралын
үндсийн эрх зүйн зохицуулалт, нийгэмд хууль зайлшгүй хэрэгтэй гэдэг
талаар санал бодлоо дэвшүүлж тавьж байв. Эртний Грекүүд хүний эрх, хүн
ба төрийн хоорондын харьцааны үндсийг хуульчлах оролдлого хийж байжээ.
Энэ үеэс ирээдүйн ҮХ –т ёсны анхны элементүүд бүрэлдсэн байна.
Тухайлбал, Биант, Хилон, Солон зэрэг мэргэд хуулийн тухай үзэл санааг
дэвшүүлэн тавьж байсан. Тодруулбал, Солон нь Афинд чухал өөрчлөлт
хийж, төвийг сахисан хязгаарлалт бүхий ардчилалтай Афины хот –улс
/полис/ -ын зохион байгуулалтыг бэхжүүлсэн гол гол хуулиудыг баталсан
бөгөөд энэ нь өнөөгийн ҮХ –н шинжтэй хууль байжээ. Платон төрийн
удирдлагын хамгийн сайн хэлбэрт хууль, хууль ёс чухал гэдгийг
анхааруулж байжээ. ҮХ –ийн ойлголтын элементүүдийн тухай зөвхөн
эртний Грекийн сэтгэгчдийн бүтээлээс гадна хууль тогтоох парактикаас
4. Общие начало теории социолистческой конституций Отв.ред,
Б.Н.Топорнан, М.Наука 1986 с
нь олж харж болох юм. Афинд “Номос” буюу нэлээд чухал хууль “Эфисизм”
буюу хуульчилсан айтки харьцааны тухай асуудлыг ялган заагладаг байж л
дээ.
Ө/х “номос” нь “эфисизм” –ээс илүү хүчин чадалтай акт байжээ. Эртний
Грекийн соёлын ололтын үр дүнд Ромки улс төр, эрх зүйн сургаалд ҮХ –н О
онолын үзэл санаа цаашид хөгжих боломжийг олжээ. Гэхдээ эртний Ромд
ҮХ бол төрийн гол хууль мөн гэсэн үзэл санаа төлөвшөөгүй юм. Харин
төрийн болон аж ахуй, худалдаа, хожмоо эрүүгийн цаазын талаархи журмыг
тогтоосон нэн чухал ололт байсан.
Цицерон болон эртний Грекийн сэтгэгчид эрх зүйг нийгмийн, хувийн гэсэн
төрөлд ангилжээ. Тэр үеийн Ромын нэрт хуульч Ульпан “ Нийтийн эрх зүй
нь Ромын төрийн дэглэмд хамаарагдах бөгөөд харин хувийн эрх зүй нь хувь

5. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 5
хүний а/с –нд хамааралтай” юм гэж бичсэн байдаг. Энэ санааг одоогийн ш/у
–ны ойлголтоор тайлбарлавал нийтийн эрх зүй гэдэг ойлголтод захиргааны
ихээхэн хэм хэмжээ, тодорхой хэмжээгээр эрүүгийн эрх зүйн хэм хэмжээ
багтаж байж, нийтийн эрх зүй нь юуны өмнө төрийн зохион байгуулалтын
үндэс, Ромын эзэн хааны эрх мэдлийг хуульчлан тогтооход чиглэж байв.
Эртний Грек, Ромын эрх зүйн онолын сэтгэлгээ дундат зууны үеийн төр эрх
зүйн сэтгэлгээний үндэс болжээ. Энэ үед Фомо Аквинский Августин болон
бусад сэтгэгчдийн ү/б –ийн гол нь төрөлх эрх зүйн тухай үзэл санаа нь
шашны номлолд суурилах болов. Тэд эрх зүйн бусад бүх хэм хэмжээ зөвхөн
төрөлхийн эрх зүйд захирагдах ёстой гэж үзэж байв. Энэ үед олон хууль
зүйн алдарт дурсгалт бичгүүд зохиогдсон төдийгүй энэ нь хожмын ҮХ –н
суурь үндэс болсон гэж үздэг байна. Тухайлбал, Английн 1215 оны “Эрх
чөлөөний аугаа их хууль” Унгарки 1222 оны “Алтан булка”, Францын 1357
оны “Гуравдугаар сарын аугаа их хууль” зэрэг юм. Эдгээр нь өөрийн гэсэн
онцлог зам туулсан, өвөрмөц хувь заяатай ч бас чиг тодорхой хэмжээний
нийтлэг шинжтэй байжээ. Үүнд: 1. Хааны хүсэл зоригийг хязгаарлах, эрх
мэдэлд нь албан ёсны хязгаар тогтоох. 2. Нийгмийн давхаргуудад (эрх
мэдэлтэнд) тодорхой эрх олгож, тэдний төлөөлөгчдийн байгууллагыг
байгуулжээ. 3. Хааны түшмэлүүдээс албан тушаалаа урвуулан ашиглах,
хууль бусаар баривчлах зэрэг арга хэмжээ авахыг хориглосон. 4. Дээд
зиндааны газрын эзэд хуулиар тунхагласан эрх чөлөөт байдлаа зэвсгээр
хамгаалах эрх олгосон. Ингэснээр цаашдын хөгжил эхэлсэн. ҮХЭЗ –н тухай
сургаал ХVIII зууны дунд үеэс баруун Европын орнуудад нилээд хүчтэй
хөгжсөн бөгөөд энэ үед хэмжээгүй эрхт хаант засгийг халах ардчилсан
хувьсгалаар бодит үр дүнд хүрсэн. ҮХЭЗ –н талаархи эрт эдүгээгийн
эрдэмтэн сургаальчид нэлээд бөгөөд тэдгээрийн ерөнхий хандлагыг дараах
байдлаар ангилагдана.
1. ҮХЭЗ бие даасан салбар эрх зүй мөн.
2. ҮХЭЗ нь нийгмийн анги бүлгүүдийн хүчний харьцааг ололтыг у/т –
ийн б/б –н талаарх сургаал мөн.
5. История буржуазного конституциализма XVII –XVIII вв м.1993 с 20
6. Общие начало теории социалистической конституци с 19
7. Перетерский И.С.Дичести Юстиниака м1956, с 101

6. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 6
Гомос Бэн “ҮХЭЗ нь нийгмийн амьдралын олон талт харилцааг
зохицуулахын тулд ард түмний оюун санааны бүтээл болон төлөвшсөн
хууль зүйн бие даасан салбар мөн”
Марселло Фрелло “ҮХЭЗ нь хууль зүйн бие даасан салбар биш харин энэ нь
нийгмийг бүрдүүлж буй анги, бүлэг, давхаргын харилцан зөвшөлцсөн
гэрээнүүдийг төрөөс баталгаажуулсан хууль зүйн систем юм” гэж үзжээ.
Эрх зүйн онолын ш/у –нд бие даасан зохицуулах зүйл, зохицуулалтын
аргатай, эх сурвалж зарчимтай байх нь салбар эрх зүйн шинж, шалгуур гэж
үздэг. Үүнийг баримтлан ҮХЭЗ нь салбар эрх зүй нь даруй мөн болно.
Гэхдээ ҮХ бусад хуулиудын үндэс тулгуур болж, түүнд нийцэж чаддаг учир
ҮХЭЗ нь тэргүүлэх эрх зүй гэж үзэж болно.
ҮХЭЗ нь зохицуулалтын зүйлийг өргөн ба явцуу утгаар тодорхойлж болно.
Явцуу утгаар ҮХЭЗ нь хэм хэмжээгээр зохицуулагдаж буй нийгмийн
харилцааны тодорхой төрөл, өргөн утгаар монгол улсын бүрэн эрхт байдал,
хүний эрх, эрх чөлөө, төрийн байгууллага, тэдгээрийн хоорондын эрх
мэдлийн хуваарилалт үйл ажиллагааны үндсэн зарчим, ҮХ –н хяналт,
шүүхийн бүрэн эрх зэргийг бататган бэхжүүлэхдээ холбогдсон энгийн
харилцаа байна. Явцуу (төр) , өргөн утгаар (төр иргэний харьцаа)
ҮХЭЗ –н зохицуулалтын арга нь ҮХЭЗ –н хэм хэмжээгээр нийгмийн
харилцааг зохицуулан тохируулах явцад уг харилцаанд оролцогчдын зан
үйлд нөлөөлж буй хууль цаазын арга, хэлбэр, хэрэгслийн нийлбэр юм.
ҮХЭЗ –н зохицуулалтын гол арга нь засаглан захирах арга бөгөөд энэ
ардчилсан ёсонд тулгуурлаж байж сая хууль ёсны хүчинтэй арга болно.
Үүнээс гадна салбар эрх зүйд хэрэглэгддэг дараах 4 арга бас хэрэглэдэг
байна. Үүнд:
Хориглосон арга. МУ –ын Үх –н 3 –р зүйл 2 –т “Төрийн эрх мэдлийг хууль
бусаар авах, авахаар завдахыг хориглоно” 15 зүйл 2 –т “МУ –ын иргэнийг
харъяатаас хасах, эх орноосоо хөөх, өөр улсад шилжүүлэн өгөхийг
хориглоно” зэрэг болно.
Зөвшөөрсөн арга. ҮХ –н 5 зүйл 5 –т “Төрөөс гадаадын иргэн, хуулийн
этгээд, харъяалалгүй хүнд газрыг төлбөр, хугацаатайгаар болон хуульд
заасан бусад болзол, журмаар ашиглуулж болно”
Үүрэг болгосон арга. ҮХ –н 17 зүйл 1 –т “Хуулиар ногдуулсан албан татвар
төлөх”, 22 зүйл 2 –т “... Ерөнхий сайдыг томилох саналыг УИХ –д өргөн

7. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 7
мэдүүлснээс хойш 45, УИХ хэлэлцэн шийдвэрлэж чадаагүй бол өөрөө тарах,
эсвэл МУ –н ерөнхийлөгч УИХ –ыг тараах тухай шийдвэр гаргана”
Эрх олгосон арга. ҮХ –н 26 зүйл 1 –т “Ерөнхийлөгч, УИХ –ын гишүүн, ЗГ
хууль санаачлах эрх эдэлнэ”, 18 зүйл “Үзэл бодол, улс төрийн хийгээл
шударга ёсны бусад үйл ажиллагааныхаа улмаас хавчигдан мөшгигдсөн
гадаадын иргэн, харъяалалгүй хүн үндэслэл бүхий хүсэлт гаргавал МУ –д
орогнох эрх олгож болно”
МУ –н ҮХЭЗ нь МУ –н тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, үндэсний
аюулгүй байдал, хүний эрх, эрх чөлөө, төрийн байгууламж, төрийн эрх
мэдлийг хэрэгжүүлэгч байгууллагуудын тогтолцоо, бүтэц, зохион
байгуулалт, үйл ажиллагааны зарчим, нутгийн удирдлага, ард нийтийн
санал асуулга болон сонгуулийн зарчим зэргийг бататган бэхжүүлж,
тэдгээртэй холбогдсон үүссэн нийгмийн суурь харилцааг зохицуулахын
тулд төрийн эрх бүхий байгууллагуудаас тогтоосон эрх зүйн хэмжээнүүдийн
нийлбэр цогц юм.
ҮХЭЗ –н хэм хэмжээ
ҮХЭЗ –н харилцааг зохицуулахын тулд төрөөс тогтоосон буюу зөвшөөрсөн
зөрчигдөх явдлаас төрийн албадлагаар хамгаалагдсан бүх нийтээр заавал
дагаж мөрдвөл зохих нийтлэг зохицуулалтын зан үйлийн горимыг ҮХЭЗ –н
хэм хэмжээ гэнэ. ҮХЭЗ –н хэм хэмжээнээс эрх зүйн ерөнхий онолын
үүднээс болон зохицуулалтынх нь онцлогоос хамаарч тодорхой
шалгууруудаар ангилан үзэж болох юм.
ҮХЭЗ –н хэм хэмжээг.
1. Хүчин зүйн хүчин чадлаар:
- ҮХ –мөн хэм хэмжээ - Хуулийн хэм хэмжээ -Хуульчилсан хэм хэмжээ
2. Үйлчлэх орон зайгаар нь:
- Нийт нутаг дэвсгэрт үйлчлэх хэм хэмжээ - Тодорхой нутаг дэвсгэрт
үйлчлэх хэм хэмжээ
3. Эрх зүйн чиг үүргээр нь:
- Тусгай хэм хэмжээ
4. Зохицуулах хэм хэмжээг харилцаанд оролцогчдын зан үйлд нөлөөлөх
байдлаар нь:
- Эрх олгосон хэм хэмжээ - Үүрэг болгосон хэм хэмжээ
- Хориглосон хэм хэмжээ - Зөвшөөрсөн хэм хэмжээ
Тусгай хэм хэмжээг -Тунхагласан хэм хэмжээ

8. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 8
- Тодорхойлсон хэм хэмжээ
- Оператив хэм хэмжээ
5. Агуулгаар нь:
- Бүрэн эрхт байдлын эрх зүйн үндсийг бататган бэхжүүлсэн хэм
хэмжээ
- Хүний эрх, эрх чөлөөг бататган бэхжүүлсэн хэм хэмжээ
- Төрийн байгууллагуудын тогтолцоо, үйл ажиллагааны эрх зүйн
үндсийг бататгасан хэм хэмжээ
- Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагууд, тэдгээрийн үйл ажиллагааны
үндсийг бататган бэхжүүлсэн хэм хэмжээ.
- ҮХ –н хяналтыг биелүүлэн бататлгааг бататгасан хэм хэмжээ
- ҮХ – д нэмэлт өөрчлөлт оруулах, түүнтэй холбоо бүхий харилцааг
зохицуулсан хэм хэмжээ зэрэг болно.
ҮХЭЗ –н хэм хэмжээ нь бүтцийн хувьд гипотез, диспозиц, саниц гэсэн
үндсэн хэсгүүдээс бүрдэнэ. ҮХЭЗ –н хэм хэмжээг ашиглах, сахих,
биелүүлэх, хэрэглэх гэсэн хэлбэрүүдээр хэрэгжүүлнэ.
ҮХЭЗ –н хэм хэмжээний утга агуулгыг нээн харуулах үүднээс түүнийг
тайлбарладаг. Ер нь хууль зүйн тайлбар албан болон албан ёсны бус гэж
ангилдаг. Одоогоор МУ –н ҮХ –г албан ёсоор тайлбарлах эрхтэй субъект
ҮХ –р тодорхой заагдаагүй. МУ –ын төрийн засаглалыг хэрэгжүүлэгч
байгууллагын тогтолцооны онцлогтой шууд хамааралтай боловч, нөгөө
талаас аль нэг байгууллагад ҮХ –г тайлбарлах эрхийг олговол тухайн
байгууллага буюу түүний доторх улс төрийн бүлэглэлүүдийн явцуу а/с –н
үүднээс ҮХ –н үзэл санааг гажуудуулахад хүрч болох эрсдэлээс сэргийлсэн
ач холбогдолтой гэж үзсэн байна.
Хуулийн албан ёсны бус тайлбар нь хуулийг хэрэгжүүлж буй нийт
субъектүүдээс өөр өөрсдийн эрх зүйн ухамсарын хүрээнд өгч байгаа
тайлбар юм. Уг тайлбарыг субъектын шинжээр (энгийн, мэргэжлийн,
онолын) тайлбарлаж ангилж болно.
ДС3: МУ –ын ҮХЭЗ –н эх сурвалж, түүний хүчин чадлын ангилал.
ҮХЭЗ хууль тогтоомжийн өөрийн бааз суурьтай бөгөөд түүнийг эх сурвалж
гэж нэрлэдэг. Энэхүү эх сурвалж нь ҮХЭЗ –н илрэх хууль зүйн хэлбэрүүд
юм. Эрх зүйн актын хууль зүйн хүчин чадал нь уг актын ач холыогдол,
хүний нийгмийн тогтолцоонд эзлэх байр суурь түүнийг батлан гаргаж буй

9. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 9
байгууллагын эрх хэмжээ, уг актын захирах, захирагдах шинжийг
илэрхийлдэг.
МУ –ын ҮХЭЗ –н эх сурвалжийг хууль зүйн хүчин чадлаар дараах байдлаар
ангилна.
1. Үндсэн хууль ҮХ –д нийцэж бусад хууль, тогтоомж батлагдан гарч
мөрдөгдөх бөгөөд нийцээгүй бол хүчингүй болж үйлчлэх нөлөөгөө алдана.
2. Ардчиллын хууль. ҮХЭЗ –н эх сурвалж болох гол шинж нь өөртөө уг
эрх зүйн хэм хэмжээнүүдийг агуулсан байх явдал юм. Өөрөөр хэлбэл ҮХ –д
заасан зарчмын гол заалтуудыг ердийн хуулиудаар нарийвчлан тодруулж
хуульчлах, жишээлбэл МУ –ын ҮХ –д заасан “хуулиар тогтооно, хуулиар
зохицуулна, хуулиар хамгаална, хуулиар хязгаарлаж болно” зэрэг заалтын
дагуу болон ҮХЭЗ –н үндсэн институтуудад холбогдох олон арван хууль
батлан гарч үйлчилж байна. Жишээлбэл, ҮХ –н 4 зүйлд “МУ –ын хилийг
хуулиар бататгана” гэсний дагуу хилийн тухай хууль ҮХ –н 18 зүйл 3 –т
“МУ нутаг дэвсгэртээ байгаа харъяалалгүй хүний эрх, үүргийг өөрийн
хуулиар тогтооно” гэсний дагуу харъяатын тухай хууль, ҮХ –н 13 зүйл 2 –т
“МУ –ын нийслэлийн эрх зүйн үндсийг хуулиар тогтооно” гэсний дагуу
нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хууль тус тус батлагдсан.
3. Хууль тогтоомжийн бусад акт. Хууль тогтоомжийн бусад акт ҮХЭЗ –н
хэм хэмжээ тогтоосон акт байх явдал юм.
8. Г.Совд нарын хамтын бүтээл “МУ –н ҮХ –н тайлбар” УБ 2000 он
Эрх зүйн актыг дотор нь эрх зүйн хэм хэмжээ тогтоосон акт, эрх зүйн хэм
хэмжээ тогтоогоогүй акт гэж 2 ангилах бөгөөд хэм хэмжээ тогтоосон акт нь
энгийн харилцааг дахин давтан зохицуулж байдаг.
Тухайлбал 1992 оны парламентын тогтоолоор баталсан. МУ –ын ҮАБ –ын
үзэл баримтлал, МУ –ын ГБ –н үзэл баримтлал, цэргийн номлолын үндэс
зэрэг номлол, ү/б, чиглэл гэсэн нэртэй эрх зүйн олон акт батлагдаж
мөрдөгдөж байна. Түүнчлэн ерөнхийлөгчийн зарлиг, гүйцэтгэх эрх мэдлийн
ҮХ –ийн хэм хэмжээ тогтоосон актууд хамаарна.
ҮХЭЗ –н эх сурвалж нь дийлэнхдээ МУ –н нийт нутаг дэвсгэрт үйлчлэх
бөгөөд тодорхой тохиолдолд эрх зүйн тодорхой нэгж буюу аль нэг салбарын
хүрээнд үйлчлэх шинжийг ч агуулж болно. Жишээ нь: ҮХ, Харъяатын тухай
хууль, төр сум, хийдийн харилцааны тухай хууль зэрэг нь нийт нутаг
дэвсгэрт үйлчлэх шинжтэй байхад УИХ –ын гишүүний эрх зүйн байдлын

10. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 10
тухай хууль, ерөнхийлөгчийн тухай хууль зэрэг нь зөвхөн тодорхой
субъектуудад хамаарах шинжтэй.
МУ –ын ҮХЭЗ –н харилцаа, үйлчлэх хүрээ
ҮХЭЗ –н харилцаа явцуу болон өргөн утгаар тодорхойлж болно. Явцуу
утгаар ҮХЭЗ –н хэм хэмжээгээр хуульчлагдсан факт биш болоход түүний
субъектуудын хооронд үүсч буй хууль зүйн харилцаа холбоо юм. Өргөн
утгаар нь тодорхойлбол ҮХЭЗ –н харицлаа МУ –ын т/т, бүрэн эрхт байдал,
хүний эрх, эрх чөлөө, төрийн байгууламж, төрийн эрх мэдлийг
хэрэгжүүлэгч байгууллагуудын тогтолцоо, бүтэц зохион байгуулалт, үйл
ажиллагааны зарчим, нутгийн удирдлага, ард нийтийн санал асуулга болон
сонгуулийн зарчим зэргийг бататган боловсруулах зэргийн явцад үүсч
байгаа нийгмийн суурь харилцаа болно.
ҮХЭЗ –н харилцан объект, субъект, хууль зүйн факт, агуулга гэсэн бүтцийн
хэмгүүдээс бүрдэнэ.
ҮХЭЗ –ны объект ҮХЭЗ –нд оролцогчдын субъектив эрх, хууль зүйн үүрэг
чиглэгдэж байгаа бодит баялаг юм. Энэ нь эдийн болон эдийн бус баялаг,
эсвэл эдийн засгийн харилцааг үүсгэж буй хүмүүсийн зан үйлээр илэрнэ.
Тухайлбал, нийгэм эдийн засгийн, нийгэм улс төрийн үнэт зүйлс хүний
хувийн эрх, эрх чөлөө, сайн сайхан байдлын үндэс, үндэстний харилцаа,
өмчийн харилцаа гэх мэт.
ҮХЭЗ –ны субъект нь ҮХЭЗ хэрэгжих явцад тодорхой эрх эдэлж, үүрэг
хүлээж буй эрхийн чадвар, чадамж бүхий этгээд байна. ҮХЭЗ –н
харилцааны субъектыг бүрэлдэхүүний шинжээр нь нэгж субъект, хамтын
субъект хэмээн ангилж болно.
Нэгж субъект (иргэн, гадаадын иргэн, харъяалалгүй хүн, 2 –дмол
харъяалалтай хүмүүс)
Хамтын субъект (төр, түүний байгууллага, а/т –н ард түмэн, з/з –н/д –н нэгж
түүний хүн ам, улс төр болон олон нийтийн байгууллагууд, аж ахуй нэгж)
ҮХЭЗ –н хэм хэмжээнд заасны дагуу уг эрх зүйн харилцааг үүсгэж,
өөрчилж, дуусгавар болгож буй амьдралын тодорхой нөхцөл байдлыг ҮХЭЗ
–ны хууль зүйн факт гэнэ.
ҮХЭЗ –н харилцаа агуулга. МУ –н бүрэн эрхт байдал, хүний эрх, эрх чөлөө,
байгууллага тэдгээрийн эрх мэдлийн хуваарилалт
9. П.Нямсүрэн “Эрх зүй, төрийн ерөнхий онол” УБ 2001 он 176 тал
- МУ –н з/з –н н/д – нэгж түүний удирдлагын хүрээнд үүссэн

11. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 11
- ҮХ –н хяналтын байгууллагын эрх үүргийн хүрээнд үүссэн
- ҮХ –д нэмэлт өөрчлөлт оруулах хүрээнд үүссэн харилцаа тус тус
ДС4 : МУ –н ҮХЭЗ ба бусад салбар эрх зүйн уялдаа холбоо
ҮХЭЗ нь МУ –н эрх зүйн тогтолцооны гол цөм нь болж, тэдгээрийн
зохицуулах зүйлийн үндсийг бэхжүүлсэн байдал учраас бусад салбар эрх
зүйтэй уялдаа холбоотой байх нь ч зүйн хэрэг.
ҮХЭЗ ЗЭЗ –тэй холбоотой болох нь.
ҮХЭЗ –н зохицуулах зүйлийн хүрээнд хамаардаг гүцэтгэх эрхр мэдлийн
дээд байгууллага болох Засгийн газар түүний бүрэн эрх, үйл ажиллагааны
зарим нь ЗЭЗ –н судлах зүйлээс хамаарч учир нь уг 2 эрх зүй уялдаа
холбоотой байна.
ҮХЭЗ нь ОУЭЗ –тэй холбоотой болох нь.
ОУЭЗ хэдийгээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ нь тухайн улсын ҮХЭЗ
нийцэн гарах шаардлагыг тодорхой хэмжээгээр шаардана. Тухайлбал МУ –н
ҮХ –д МУ ОУЭЗ нийтээр зөвшөөрсөн хэм хэмжээ зарчим баримталж энхийг
эрхэмлэсэн гадаад бодлого явуулж, ОУГ –ээр хүлээсэн үүргээ шударгаар
сахин биелүүлнэ гэж заасан байдаг.
ҮХЭЗ нь ИЭЗ –тэй холбоотой болох нь.
МУ –н ИЭЗ эдийн болон эдийн бус баялгийг өмчлөх буюу эзэмших,
ашиглах, захиран зарцуулах эрхтэй холбогдон үүссэн харилцааг зохицуулах
бөгөөд уг эрх зүйн зохицуулах зүйлийн үндэс нь ҮХ –н 2 бүлэгт заасан МУ
–н иргэн нь хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө шударгаар олж авах, эзэмших,
өмчлөх, өв залгамжлах, соёл урлаг ш/у –ны үйл ажиллагаа явуулах, бүтээл
туурвих, үр шимийг нь хүртэх, нийгэм улс төр, гэр бүлийн харилцаанд
эрэгтэй эмэгтэй эрх тэгш оролцох зэрэг заалтуудаар хэрэгжинэ. Үүний
зэрэгцээ ҮХ –р батлан бэхжүүлсэн шүүх эрх мэдэл, түүнийг хэрэгжүүлэгч
байгууллагын тогтолцоо, үйл ажиллагааны зарчим, бүрэн эрхийн талаарх
заалтууд нь МУ –н ЭБШЭЗ, ИХШХШЭЗ –н зохицуулах зүйлийн үндэс нь
болно.
Түүнчлэн ҮХ –н 2 бүлэгт заасан хүний эрх, эрх чөлөөг эдлэхтэй холбогдон
үүсч буй харилцаанууд нь МУ –н хөд э/з, ИХЭЗ, Эко ЭЗ, ба ЭЗ, санхүү,
бизнесийн эрх зүй, ЭЭЗ зохицуулах зүйлийн үндэс болно.
Сэдэвтэй холбогдуулж уншиж судлах ном зүй материал
1. 1992 он “Үндсэн Хууль”
2. П.Нямсүрэн “Эрх зүй, төрийн ерөнхий онол” УБ 2004 он

12. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 12
3. Т.Сэнггэдорж ред “МУ –н төр эрх зүйн онол түүний үндсэн
салбарууд” УБ 2005 он 86-89 –р тал
4. Н.Гантулга “Төр эрх зүйн ерөнхий онол” УБ 1998 он
5. С.Нарангэрэл “Монголын ба дэлхийн эрх зүйн тогтолцоо”
/харьцуулсан эрх зүй/ УБ 2001 он. 74-87 –р тал.
6. Д.Лүндээжанцан, П.Энхбаатар “МУ –ын ҮХЭЗ” УБ 2000 он. 4-15 –р
тал.
7. Б.Нармандах “ҮХЭЗ” 2005 15-24 –р тал
8. Д.Солонго “Төрийн эрх зүйн тайлбар толь” УБ 2003 он. 133-134 –р
тал
9. УТБА “МУ –ын ҮХ –н үзэл баримтлалын асуудал” товхимол. УБ.
1999 он. 3 -6 –р тал.
10. С.Төмөр “МУ –ын Үх –н онол үзэл баримтлалын тойм” УБ 2002 он 3-
10 –р тал.
11. В.Е.Гиркин “Конституционное параво зарубежних стран” М 1997 г.
Стр 10-25
12. Отв Ред В.В.Лазаров “Конституционное параво” учебнии т 1999 г.
Сэдэвтэй холбогдуулж оюутнуудад өгөх даалгавар
Илтгэлийн сэдэв
1. ҮХ –н үүсэл хөгжлийн онолын үзэл баримтлал
2. ҮХЭЗ нь салбар эрх зүй болох нь
3. ҮХЭЗ –н шинжлэх ухаан, түүний цаашдын чиг хандлага
4. ҮХЭЗ бусад салбар эрх зүйн уялдаа холбооны асуудал
МУ –н ҮХ –н зүйл заалтуудыг ҮХЭЗ –н бүтцээр задалж ирэх. 3 –доошгүй
заалт зүйл. /гетонез, диепозиц, Санкц/
Лекц №2

13. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 13
Төлөвлөгөө
1. ҮХ –н ойлголт, түүний мөн чанар
2. БНМАУ –ын ҮХ –н түүхэн хөгжил (1924, 1940, 1960) бүтэц
3. 1992 оны ҮХ –н үзэл баримтлал, бүтэц, агуулга
Сэдэв: Монгол улсын Үндсэн хууль түүний хөгжил,
ДС1: Үндсэн хуулийн ойлголт, түүний мөн чанар
Тухайн улс орны төрийн тогтолцоо, иргэний эрх, эрх чөлөөг бататган
бэхжүүлсэн асуудлын тулгуур хууль зүйн акт болох Үндсэн хуульд заан
тодорхойлсон байдаг. ҮХ гэдэг нь “Constitutio” латины “тогтоол” гэсэн
утгатай үгнээс гаралтай юм. Эртний болон дундад зууны соёл иргэншлийн
үед “Үндсэн хууль” нь эзэн хааны зарлиг гэсэн утгаараа биелэлээ олж
аливаа улсын гол хууль, тухайн улсын нийгмийн харилцаанд орох эрх зүйн
үндсийг тодорхойлсон тулгуур хууль болж үйлчилж ирсэн.
Тухайлбал, эрдэмтэд өөр өөрсдийннхөөрөө тодорхойлж томъёолж ирсэн
байна.
Т.Моунцас. ҮХ гэдэг нь төрийн удирдлага болон төрийн эрх барих дээд
байгууллагуудын зорилт, төрийн байгууллага, иргэдийн талаарх хэм
хэмжээг тодорхойлогч мөн.
Г.Еллинск. ҮХ бол төрийн байгууллагуудын тэдгээрээс чиг үүрэг гүйцэтгэх
журам, хоорондын харилцаа зэргийг тодорхойлсон эрх зүйн шинж байдлын
нийлбэр юм.
Ф.Лассаль. ҮХ –н тухай асуудал нь эрхийн тухай асуудал, хүчний тухай
асуудал юм. Гэх зэргээр эрдэмтэд тодорхойлсон байдаг.
Дээрх тодорхойлолтуудыг нэгтгэн дүгнэвэл ҮХ гэдэг нь нийтлэг утгаараа
улс орны нийгэм, эдийн засгийн байдал, төр иргэн 2 –н хоорондын
харилцааг зохицуулдаг, хүний эрх, эрх чөлөөний баталгаа, хууль цаазын
дээд хүчин чадал, бүхий акт юм.
Дэлхийн улссдын ҮХ –дыг харьцуулан үзвэл тэдгээр нь тухайн улсын
үндэсний болон нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн тогтолцооны онцлог
түүний цаашдын уламжлал зэрэг бусад онцлогуудыг хадгалсан байх боловч
дараах нийтлэг шинжийг агуулсан байна. Үүнд:
- Ард түмний бүрэн эрхийг тунхаглаж, түүний батлгаа болно.
- Төрийн байгууламжийн хэлбэрийг тодорхойлсон байх.
- Төрийн засаглалын хэлбэрийг заан хуульчилсан байх.

14. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 14
- Өмчийн хэлбэр, нэн ялангуяа хувийн өмчийг ямар нэгэн байдлаар
тодорхойлох
- Сонгууль, референдум зэрэг улс төрийн чухал процессыг тусган
бэхжүүлдэг.
- ҮХ –д нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмыг тасгасан байх.
ҮХ –н мөн чанар нь чухам хэний эрх ашиг, сонирхлыг илэрхийлж байна вэ?
гэдгээр тодорхойлох боловч орчин үед засаглалыг тогтоогч нь ард түмэн
мөн.
МУ –н ҮХ –н түүхэн хөгжил.
МУ төр, хууль цаазын 2000 гаруй жилийн түүхтэй боловч, түүхэн нөхцөл
байдлын улмаас 1924 оноос өмнө орчин үеийн утгаар авч үзэхүйц ҮХ –тай
байгаагүй. Зарим судлаачид монголын нэгдсэн тулгар төрийг байгуулах үед
үйлчилж байсан “Их Засаг” хууль нь нийгмийн бүхий л харилцааг
зохицуулагч хэм хэмжээг төрөлжүүлэн нэгтгэсэн, хууль цаазын дээд хүчин
чадалтай акт төдийгүй тухайн үедээ ҮХ –н дайтай үйлчилж байсан гэж
үзсэн байдаг.
1921 -1924 он хүртэл ҮХ –н шинжтэй хэд хэдэн эрх зүйн акт үйлчилж
байсан. Үүнд:
- Газрыг хувийн өмчийн ёсоор эзэмшүүлэх, халах тухай тогтоол /1921.5.21/
- Хамжлагат ёсыг халах тухай тогтоол
- Монгол улсын Ардын засгийн газрын хурлын түр зуурын дүрэм /1921.9.12/
- МУ –ын түр цагийн хурлын дүрэм /1921.9.21/
- Тангарагийн гэрээ /1921.11.1/
- Нутгийн захиргааны дүрэм /1923.1.15/
- Засаг ба засаг бус ван, гүнгийн угсаа залгамжлалыг халах тухай дүрэм
/1922.3.20/
- УИХ –ын төлөөлөгчдийн дүрэм /1922.11.22/ зэрэг болно.
Дээрх актууд шинэ ҮХ –г тогтооход удирдлага болсны зэрэгцээ зарим нэг
хэм хэмжээ нь шууд ҮХ –н биз даасан бүлэг заалт болсон. Жишээлбэл,
Нутгийн захиргааны дүрэм бүлэг болон шууд батлагдсан байна.
1924 оны Үндсэн Хуулийн бүтэц, онцлог
Анхдугаар Үндсэн хууль нь 6 бүлэг 50 зүйлтэйгээр батлагдсан бөгөөд уг
хууль нь МУ –ын түүхнээ анх хаант ёсыг халж, үндэсний ардчилсан
өөрчлөлт, эрх зүйн чухал зарчмууд, түүнчлэн МУ –ын төр, нийгмийн
байгуулал болон эрх зүйн үндэс, улс төрийн шинэ тогтолцоо зэргийг

15. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 15
хуульчлан баталгаажуулахын зэрэгцээ иргэдийн эрх зүйн байдлыг
хуульчлан тогтоож Бүрэн эрхт БНУ –г зарлан тунхагласан зэрэг онцгой ач
холбогдолтой тулгуур хууль болж чадсан.
Оршилд: Ерөнхийлөгчгүй, БНУ –ыг байгуулах. 1 бүлэг. Монголын
хөдөлмөрчин ардын эрхийг хамгаална. 2 бүлэг. Улсын дээд эрх барих газар
/УИХ, УБХ, УБХ –ын тэргүүлэгчид, Засгийн газар, Эдийн засаг/ тухай.
3 бүлэг. Орон нутгийн захиргааны тухай. 4 бүлэг. Сонгох, сонгох эрхийн
тухай. 5 бүлэг. Улсын орлого, зарлагын төсвийн тухай. 6 бүлэг. Улсын
тамга, сүлд тэмдэг, туг далбааны тухай тус тус заасан.
1921 оны Үндэсний Ардчилсан хувьсгалын үр дүнг улс төр, эрх зүйн хувьд
бусад асуудлын тухайд 1924 оны ҮХ бататган бэхжүүлсэн.
1940 оны Үндсэн хууль, түүний бүтэц
1940 оны 6 –р сарын 30 –нд 2 дахь ҮХ –ийг 12 бүлэг 95 зүйлтэйгээр батлан
гаргасан (улсын XIII их хурал). 7 нэмэлт өөрчлөлт орсон. 1960 оны ҮХ
хүртэл. 1. Нийгмийн байгуулалт 2. Төрийн байгуулалт 3. УИХ 4. УБХ ба
УБХ тэргүүлэгчид 5. Сайд нарын зөвлөл 6. Орон нутгийн засаг захиргааны
эрх барих дээд байгууллага 7. Шүүх ба пропур орны газар 8. Улсын орлого
зарлага 9. Сонгуулийн журам 10. Иргэдийн үндсэн эрх ба үүрэг 11. Сүлд
тэмдэг, туг, нийслэл 12. ҮХ –г өөрчлөх журам
Энэхүү ҮХ –г түүхэнд социалист хэв маягт багтах ангийн шинжтэй хууль
гэж нэрлэсэн.
1960 оны ҮХ, түүний бүтэц, агуулга.
1960.7.6 –нд 3 дахь ҮХ –г оршил, 10 бүлэг, 94 зүйлтэйгээр АИХ –аас
баталсан. Оршилд “… БНМАУ –ын зорилго бол социализмыг төгөлдөр
байгуулж цаашдаа коммунист нийгэм байгуулах явдал мөн…” заасан.
1 бүлэг. Төрийн мөн чанар, ерөнхий зохион байгуулалтын зарчим. Төрийн
бүх байгууллагуудын зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны үндсэн зарчим
бол товлон удирдсан ардчилсан ёс мөн гэж заасан.
2 бүлэг. Төрийн эдийн засгийн үндсэн зарчим ба үүрэг. Үйлдвэрлэлийн
хэрэгслийг хувьд өмчлөх журмыг халж, хүн хүнээ мөлжих ёсыг устгасны
үрээр тогтсон социалист системийн аж үйлвэрлэлийн хэрэгслийг нийтээр
өмчлөх социалист өмч мөн.
3 бүлэг. Төрийн эрхийг барих дээд байгууллагууд АИХ, УИХ, төрийн эрх
барих лээл байгууллага. 4000 хүн тутмаас 1 депутат байхаар бодон
сонгуулийн тойргууд болж АИХ –с тодорхой сонгоно.

16. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 16
АИХ –ын тэргүүлэгчид. АИХ –ын чөлөө цагт төрийн эрхийг барих дээд
байгууллага бөгөөд үйл ажиллагаагаа АИХ өмнө хариуцна.
4 бүлэг. Төрийн захиргааны дээд ба төвийн байгууллагууд. Төрийн
гүйцэтгэн захирах дээд байгууллага бол СН зөвлөл.
5 бүлэг. Орон нутгийн эрх барих ба захиргааны байгууллагууд . Нутаг
дэвсгэр засаг захиргааны хувьд аймаг, хот, аймаг нь сумдад, хот суурин нь
хороодод хуваагдана. Аймаг, хот, сум, хороодын эрх барих байгууллага нь
аймаг, сум, хороодын ардын депутатуудын хурал мөн. 2 жилийн
хугацаатайгаар орон нутгийн хөдөлмөрчид депутатуудаа сонгоно.
6 бүлэг. Шүүх, прокурорын байгууллага.
Шүүх: шүүн таслах ажлыг дээд шүүх, аймаг, хотын шүүх, тусгай шүүх, мөн
ардын хэсгийн шүүхүүд гүйцэтгэнэ.
Дээд шүүх нь АИХ ба түүний тэргүүлэгчдэд ажлаа хариуцан тайлагнана.
Аймаг, хотын шүүхийг аймаг хотын ардын депутатуудын хурлаас 2 жилийн
хугацаатайгаар сонгоно.
Прокурорын газар: бүх яам, төв байгууллагууд тэдгээрийн харъяа албан
газар, байгууллага, орон нутгийн засаг захиргаа болон олон нийт,
хоршооллын бүх байгууллагууд, мөн а/т –ба ард иргэдээс хэрхэн хуулийг
нарийн чанд биелүүлж байгааг хянана.
7 бүлэг. Иргэдийн үндсэн эрх ба түүнийг хангах баталгаа.
8 бүлэг. Иргэдийн үндсэн үүрэг
9 бүлэг. Сүлд, далбаа, нийслэл.
Сүлд: Сүлд бол төрийн мөн чанар, улс төрийн найрамдлын үзлийг
илэрхийлэн, тус орны үндэсний болон эдийн засгийн онцлогийг үзүүлнэ.
Далбаа: Далбааг улсын сүлдийг үндэслэн хийнэ.
10 бүлэг. ҮХ –г өөрчлөх ба халах тухай. АИХ –ын депутатуудын 2/3
өөрчлөлтийг батална. Социализм, коммунизм байгуулах гол зэвсэг болсон
төр байх хэрэгцээгүй болж, түүнийг хөдөлмөрчдийн коммунист эвлэлээр
сольсон цагт ҮХ халагдаж үгүй болно. Судлаачид уг үндсэн хуулийг
социалист хэв маягийн байсан бөгөөд МУ капитализмыг алгасан социализмд
шилжин орох түүхэн замналыг бататгасан хууль гэж дүгнэсэн байдаг.
МУ өмнөх 3 ҮХ –ийг дагаж мөрдсөн 70 жилд тусгаар байдлаа бэхжүүлж
зөвлөлтийг даган дэлхийн хөгжлийн татах хүчний нөлөөн дор, ялангуяа
нийгэм, соёлын амьдралын хүрээнд жинхэнэ хөгжсөн бөгөөд нөгөөтэйгөөр
тоталитар дэглэмд оршин, нийгэм эдийн засгийн байгууллын буюу

17. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 17
формацын онол тэргүүтнийг баримтласны улмаас хүн төрөлхтний хөгжлийн
жам ёсноос гажиж, улс төр, эдийн засгийн талаар дэлхийн хөгжлөөс дэндүү
хоцорч, улмаар мухардалд орсон нь цаг улирах бүр тодрон мэдэгдэх болжээ.
Энэхүү нөхцөл байдлаас монголын ардчилсан холбоогоор тэргүүлсэн
ардчилсан хүчин тошуучилж, нийгэм, нам ноёрхсон захиргаадалтын
дэглэмийг халж, улс төр, эдийн засаг, оюун санааны шинэтгэл хийх
хөдөлгөөн өрнүүлнээр 1990 оны 3 сард 1 намын ноёрхлыг халж, 1990 оны
дунд үеэс монгол орны ардчилсан шинэтгэл юуны өмнө улс төрийн
шинэтгэлдийг хийж, х/з –н үндсийг 1991.5.12 –нд АИС –с баталсан “БНМАУ
–ын ҮХ –н нэмэлтийн хуулиар тавьсан боловч энэ уг шинэтгэлт, ардчилсан
хөдөлгөөний үнэ цэнийг бүрэн хангаж чадахгүй байсан тул дэлхийн
коммунист ойртуулж Ардчиллын үнэт зүйлийг бататгасан Шинэ үндсэн
хууль батлах болсон нь даруй 1992 оны Үндсэн хууль юм”
ДС3 : 1992 оын Үндсэн хуулийн бүтэц, ач холбогдол
МУ –ын Шинэ үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах комиссыг МУ –ын анхны
Ерөнхийлөгч П.Очирбат тэргүүлж, тухайн үеийн УБХ –ын зарим гишүүд,
намуудын төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнтэйгээр ажиллаж, 1991 оны 4 сараас
УБХ 2 удаа, ард нийтийн санал асуулгаар 3 сар шахам АИХ –р 70 гаруй
хоног хэлэлцэж байж, 1992 оны 1 сарын 13 өдөр Шинэ Үндсэн хуулийг
Оршил, 6 бүлэг, 70 зүйлтэйгээр батлан гаргасан. Хэдийгээр гадаадын зарим
улсын ҮХ –тай харьцуулахад бэсрэгхэн биш боловч, нийгмийн олон талт
харилцааны үндсийг бүхэлд нь бэхжүүлж, монголын ард түмний амьдралд
цоо шинэ эргэлт хийж чадсан тулгуур хууль юм.
Оршилд: Эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан
хөгжүүлэхийг эрхэм зорилгоо болгоно гэжээ.
1 бүлэг. МУ –ын бүрэн эрхт байдал.
МУ –ын бүрэн эрхт байдлыг хуульчлан бэхжүүлж, улсын тусгаар чанар,
төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим, төрийн байгууламжийн хэлбэр, н/д
–н халдашгүй дархан байдал улс орны эдийн засгийн хөгжлийн түгээмэл
хандлага, өвөрмөц онцлог, нийгмийн болон хувийн өмчийн аливаа
хэлбэрийн тэгш эрх, халдашгүй байдал, төр шашны харилцан хүндэтгэх ёс,
ОУЭЗ –ыг хүндэтгэх зарчим, улсыг батлан хамгаалах, АБ хангах бодлого,
төрийн бэлгэ тэмдэг зэрэг тус улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхийг батлан
илэрхийлсэн үндсэн асуудлуудыг тодорхойлсон байна.
2 бүлэг. Хүний эрх, эрх чөлөө.

18. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 18
Хүний эрх, эрх чөлөөг ОУЭЗ б/б –д заасан хэмжээнд баталгаатай хангах
эрэмбэ дараатай заасны зэрэгцээ эдгээр эрх, эрх чөлөөтэй холбоо бүхий
иргэдийн үндсэн болон журамт үүргүүдийг тодорхойлж өгсөн байна.
3 бүлэг. Монгол улсын төрийн байгууллага.
МУ –ын х/т, гүйцэтгэх, шүүх байгууллагын бүтэц, зохион байгуулалт, үйл
ажиллагааны бүрэн эрхийн тухай асуудлыг төрийн эрх мэдэл хуваарилах
онолын зарчмаар тодорхойлжээ. Уг бүлэг нь 4 дэд хэсгээс бүрдэнэ.
- УИХ - Ерөнхийлөгч - Засгийн газар - Шүүх эрх мэдэл
4 бүлэг. МУ –ын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлага.
Уг бүлгээр МУ –ын з/з, н/д –н нэгж, түүний удирдлагын асуудлыг
хуульчлан бэхжүүлсэн байна. МУ нь нутаг дэвсгэр, засаг захиргааны хувьд
аймаг, нийслэлд, аймаг сумдад, сум нь багт, нийслэл нь дүүрэгт, дүүрэг нь
хороодод хуваагдахаар заажээ.
5 бүлэг. МУ –ын Үндсэн хуулийн цэц.
МУ –ын Үндсэн хуулийн биелэлтэд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн
тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий ҮХ
–н цэцийн бүтэц, үйл ажиллагааны зарчим, хэм хэмжээг хуульчлан
бэхжүүлжээ.
6 бүлэг. МУ –ын Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах.
Уг бүлгээр МУ –ын Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах асуудлыг
бэхжүүлжээ. Шинэ Үндсэн хууль нь ардчиллын үнэт зүйлс хэм хэмжээг
тунхагласан гадаадын үндсэн хуулиудын нийтлэг шинжийг агуулсан
дэлхийн жишигт хүрэхүйц, урьдах 3 үндсэн хуультай харьцуулашгүй төрийн
эрх мэдлийг хуваарилсан, ҮХ –ийн хяналтыг бий болгосон ҮХ болсон
байна.
Сэдэвтэй уялдуулан оюутнуудад өгөх даалгавар.
Илтгэлийн сэдэв.
- Үндсэн хуулийн онолын үндэслэл, түүний хөгжил, цаашдын хандлага
- 1924 оны үндсэн хуулийн бүтэц, түүний агуулга, мөн чанар
- 1940 оны үндсэн хуулийн бүтэц, түүний агуулга, зорилт шинж
- 1960 оны үндсэн хуулийн бүтэц, түүний агуулга, онцлог
- 1992 оны ҮХ –ийн үзэл баримтлал, бүтэц, түүний агуулга, ач
холбогдол
Дээрх илтгэлийн сэдвийн хүрээнд тус бүр 4 тест (тодорхойлох бусад) Үгийн
хэмжээ (хэвтээ 4, босоо 4) зохиох

19. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 19
Уншиж судлах материал
1. 1924, 1940,1960, 1992 оны Үндсэн хуулиуд. 2007 он Хаинс Зайделийн
сан Эрх зүйн боловсрол академи
2. Д.Лүндээжанцан, Ж.Болдбаатар “МУ –ын төр, эрх зүйн түүхэн
уламжлал” УБ. 1999 он. 233-367 –р тал.
3. С.Төмөр “МУ –ын ҮХЭЗ (ҮХ –н онол, үзэл баримтлалын тойм)” УБ.
2002 он.
4. Д.Лүндээжанцан, Г.Энхбаатар “МУ –ын ҮХЭЗ” УБ. 2000 он. 16-34 тал
5. Г.Совд нарын хамтын бүтээл “МУ –ын ҮХ –н тайлбар” УБ. 2000 он. 4-
17 тал
6. Б.Чимэд “ҮХ –н үзэл баримтлал” УБ. 2004 он. 1 дэвтэр. 92-221 тал
7. С.Төмөр “ҮХЭЗ (1992 ҮХ, шүүх, төр, эрх зүйн бичиглэл)” УБ. 2003
он. 30-50 тал
8. Д.Солонго “Төрийн эрх зүйн тайлбар толь” УБ. 2003 он. 148-150 тал
9. Т.Сэнгэдорж ред “Төр эрх зүйн онол, түүний үндсэн салбарууд” УБ.
2005 он. 86-108 тал
10. Б.Нармандах “ҮХЭЗ” 2005 он. 40-45 тал
11. Т.Сэнгэдорж “Дэлхийн улсуудын ҮХ –т ёсны хөгжил” өгүүлэл “Шинэ
толь” сэтгүүл. 1999 он. № 23.
12. Н.Лүндэндорж “Төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжлийн чиг хандлага”
УБ. 2002 он. 123-133 тал
13. “Эрх зүй” сэтгүүл 2000 он. № 1
14. А.А.Мишии “Государственное право зару бежних стран” М 1998 г
15. В.Е.Чиркин “Конституционное право зарубежних стран” М. 1997 г.
Стр 27-43
16. Д.Б.Катков, Е.В.Корчиго “Конституционное правовопросы и ответы”
М 2001 г
Лекц №3
Сэлэв: Монгол улсын Үндсэн хуулийн нийгмийн байгууллагын үндэс.
Төлөвлөгөө:

20. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 20
1. Нийгмийн байгууллын тухай ойлголт
2. МУ –ын үндсэн хуулийн эдийн засгийн үндэс
3. МУ –ын улс төрийн тогтолцоо, түүний өөрчлөлт, шинэчлэлт, ач
холбогдол
4. МУ –ын нийгмийн социал хүрээ, түүний цаашдын хандлага
5. МУ –ын нийгмийн оюун санаа, соёлын харилцааны ҮХ –н үндэс
ДС1 : Нийгмийн байгууллын тухай ойлголт
Хүн төрөлхтөн оршин амьдарч ирсэн түүхэн цаг үедээ ахуй амьдрал, нөхцөл
бололцоондоо үндэслэн нийгмийн байгууллалын харилцан адилгүй хэв
маягийг бий болгосоор иржээ. Үүнийг янз бүрийн шалгуураар ангилан үзэж
байсан. Тухайлбал, формацын онолын үүднээс үзвэл хүй нэгдлийн, боолын,
феодалын, капиталист, социалист, коммунист нийгэм гэж ангилсан байдаг.
Нийгмийн байгуулал гэдэг нь нийгмийн харилцааны түүхэн тодорхой
тогтолцоо бөгөөд нийгмийн бүтцийн хуваарилалт, үйлдвэрлэлийн хөгжил,
бүтээгдэхүүний солилцооны төвшин, нийгмийн ухамсрын онцлог болон
нийгмийн амьдралын бүх хүрээнд дэх хүмүүсийн харилцааны уламжлалаар
нөхцөлдөн ҮХЭЗ –н хэм хэмжээгээр хамгаалагдан зохицуулагдах нийгмийн
зохион байгуулалтыг илэрхийлсэн ухагдахуун юм.
МУ –ын нийгмийн байгуулал нь тоталитар дэглэм бүхий социалист
нийгмээс хүмүүнлэг, ардчилсан, энэрэнгүй ёс, тэгш ёсыг дээдэлсэн бүхнийг
хүний төлөө гэсэн нийгэмд дэвшин орох нийтлэг зүй тогтлыг өөрийн орны
тодорхой нөхцөл, үндэсний онцлогт тохируулан хэрэгжүүлэх нөхцлийг
бүрдүүлэх, цаашид улам боловсронгуй хөгжүүлэх, нийгмийн эдийн засаг
улс төрийн байгууллын нөхцөлд оршиж байна. МУ –ын нийгмийн байгуулал
нь бүтцийн хувьд:
1. Нийгмийн э/з-н харилцаа
2. Нийгмийн улс төрийн харилцаа
3. Нийгмийн оюун санаа, соёлын харилцаа
4. Нийгмийн социал хүрээ харилцаанаас бүрдэнэ.
ДС2 : МУ –ын ҮХ –н эдийн засгийн үндэс
Эдийн засгийн харилцаа нийгмийн нэлээд суурь асуудал бөгөөд энэ нь өмч
түүний хэлбэр, эдийн засгийн хэлбэр онцлог, түүнчлэн оюуны материал
баялгийн хэрэглээнд үүсдэг харилцаа байна. МУ –ын ҮХ –д “МУ дэлхийн

21. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 21
эдийн засгийн хөгжлийн түгээмэл хандлага, өөрийн орны өвөрмөц онцлогт
нийцсэн олон хэвшил бүхий эдийн засагтай төр нь нийгмийн болон хувийн
өмчийн аливаа хэлбэрийг хүлээн зөвшөөрч, өмчлөгчийн эрхийг хуулиар
хамгаална” гэж заасан.
Үүний өмнөх ҮХ –д эдийн засгийн цорын ганц үндэс нь “Социалист аж
ахуйн тогтолцоо”, “Социалист өмч” хэмээн хуульчилж ирсэн байдаг.
Төр ҮХ –д заасан эдийн засгийн үүргээ санхүү, мөнгөний бодлого,
нийгмийн болон орлогын зохицуулах бодлого, гадаад эдийн засгийн бодлого
зэргээр дамжуулан хэрэгжүүлж байна. Тухайлбал, төрийн санхүү, зээл,
албан татвар, мөнгөний бодлогыг тодорхойлж энэ талаар монгол улсын
хууль тогтоомжуудыг батлах, эдийн засгийн хөгжлийн үндсэн чиглэлийг
тодорхойлох, түүнийг хэрэгжүүлэхэд чиглэгдсэн тодорхой шийдвэрүүдийг
гаргах, улсын төсвийг батлах, хянах зэргээр эдийн засгийн харилцааны эрх
зүйн үндсийг тогтоож өгдөг бол МУ –ын ЗГ дээрх хууль тогтоомж болон
бодлого, чиглэлийн хүрээнд өөрийн үйл ажиллагааны хөтөлбөр ш/у,
технологийн нэгдсэн бодлого, улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн
үндсэн чиглэлийг боловсруулж, төсөв, зээл, санхүүгийн төлөвлөгөөг
боловсруулах, биелэлтийг хангах ажлыг төрийн захиргааны төв болон
нутгийн захиргааны байгууллагаар дамжуулан зохион байгуулах, МУ –ын
эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хангах араг хэмжээг хэрэгжүүлэх, үндэсний
баялаг, төрийн өмчийг хамгаалах, хуулийн хүрээнд захиран зарцуулах бүрэн
эрхийг эдэлнэ.
ДС3 : МУ –ын улс төрийн тогтолцоо, түүний өөрчлөлт
шинэчлэлт, ач холбогдол
Нийгмийн байгууллын тухай асуудлын хүрээнд уг байгуулалд оршин
түүнийг хөгжүүлэхийн төлөө үйлчилж байгаа төр, түүний улс төрийн
бодлогыг судлах явдал нь нийгмийн байгууллын мөн чанар, цаашдын чиг
хандлага, төлөвийг тодорхойлох боломжийг бүрдүүлдэг. 70 жил нам төвтэй
улс төрийн тогтолцоог туулж ирсэн бөгөөд энэ нь цаашид явах боломжгүй
улс төрийн шийдэл тул арга буюу улс төрийн олон ургальч үзлийг хүлээн
зөвшөөрч, ардчилсан чөлөөт сонгуулиар олонхи болсон нам төрийн
хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх боломжийг сонгогчдоос олж авсан тогтолцоонд
1990 онд шилжсэн бөгөөд дээрх нөхцөл байдлыг 1992 оны ҮХ –иар улс төр,
эрх зүйн хувьд бататгаж өгөн нийгмийн бүлэг бүр нийгмийг хамарсан
аливаа шийдвэрийг эрх ашгийнхаа төлөө гаргахын тулд өөрийгөө төлөөлсөн

22. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 22
улс төрийн нам, олон нийтийн хөдөлгөөнөөр дамжуулан бодлогоо
хэрэгжүүлэх бөгөөд тэдгээрийн хоорондын харилцаа нь улс төрийн үйл
явдлын төвлөрлийг бий болгож, улс төрийн тогтолцоо хэмээх ойлголтыг бий
болгодог. Дүгнэвэл: Улс төрийн тогтолцоо гэдэг нь түүний нийгэмд
гүйцэтгэх үүрэг, өөрийг нь бүрдүүлж буй хэсгүүд, улс төрийн харилцааг
зохицуулах улс төр, эрх зүй, ёс суртахууны хэм хэмжээнүүд, улс төрийн
соёл зэргээс бүрдсэн нийгмийн зохион байгуулалтын тогтолцоо юм. (төр –
улс төрийн нам -ОНБ)
ДС4 : МУ –ын нийгмийн социал хүрээ, түүний цаашдын хандлага
Нийгмийн социал хүрээ /Socialis –нийгмийн гэсэн латин үгнээс гаралтай/
гэдэг нь хүмүүсийн амьдралын хэв маяг, түвшин тэдний сайн сайхныг шууд
тодорхойлж байсан салбаруудын нийлбэрийг хэлдэг. Нийгмийн амьдралын
бусад асуудлуудтай харьцуулахад социал хүрээ нь хүнийг нийгмийн гол
төвд тавьж байгаагаараа илүү тод илэрдэг бөгөөд хүний хөгжих таатай
нөхцлийг бүрдүүлэх, хангах нь түүний гол үүрэг байна. Нийгмийн аль нэг
байгууллагын тухайд үзэхдээ түүнд оршин байгаа социал бүлгүүдийн
харилцааны асуудлыг авч үзнэ. Социал бүлгийн тухай асуудал нь ҮХЭЗ –р
хамгаалагдах нийгмийн харилцаа мөн бөгөөд энэ нь түүний хөгжлийн
түвшинтэй уялдаа холбоотойгоор өөрчлөгдөж ирсэн. 1992 оноос өмнөх ҮХ –
дад нийгмийн бүтцийн талаархи харилцааг хуульчлахдаа анги, ангиудын
тэмцлийн үүднээс хандаж байсан. Харин ҮХ –н хүрээнд нийгмийн социал
бүлгийг тодорхойлохдоо: страфикацын онолыг өргөн хэрэглэх хандлага
орсон байна. Энэ онол ёсоор эд баялаг, орлогын хэмжээ, нэр төр, алдар
хүндийн хувьд өөр хоорондоо ялгаатай харлцан адилгүй зэрэг дэв бүхий
шатлал юм. Сүүлийн жилүүдэд МУ –ын нийгмийн эдийн засгийн суурь
харилцаанд гарч байгаа өөрчлөлттэй уялдан нийгэм дэх ялгарлын үйл явц
эрчимжиж нийгмийн социал бүтцэд үндсэн өөрчлөлтүүд орсон. Тухайлбал,
эрхэлж буй ажил, а/т –ын онцлогоос хамааран төрийн албан хаагчид,
бизнесменүүд, хувиараа аж ахуй эрхлэгчид, оюуны хөдөлдмөр эрхлэгчид,
малчид, тариаланчид, наймаачид, ажилгүйчүүд, тэтгэврийнхэн зэрэг
бүлэглэлүүд бий болсон байхад, орлогын эх үүсвэр, амьжиргааны эх
үүсрвэрээрээ чинээлэг аж төрөгчид, дундаж түвшнийхэн, ядуучууд, нэн
ядуучууд буюу нийгмийн эмзэг давхаргынхан гэсэн бүлэглэлүүд бий
болжээ.

23. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 23
Нийгмийн дээрх өвөрмөц шаталсан бүтцийн нөхцөлд нийгмийн шударга
ёсыг сахиулах нь улс төр, эдийн засаг, эрх зүйн цогц ойлголт юм. Төр уг
зорилтыг хангах үүднээс нийгмийн даатгал, халамжийн үйлчилгээний
тогтолцоог боловсронгуй болгож социал бүлгүүдийн хоорондын тэнцвэрийг
хангах, зүй зохистой харьцаанд байлгах үүднээс эрх зүй болон зохион
байгуулалтын арга хэмжээүүдийг тодорхой дэс дараалалтай авч
хэрэгжүүлэхээр үйл ажиллагааны хөтөлбөр төлөвлөгөөг батлан гаргаж
мөрдүүлэх үүрэгтэй. Төр нийгмийн социал хүрээнд аливаа асуудлыг
шийдвэрлэхдээ тэгш эрхийг тогтоох, үндэсний цөөнхийн эрхийг хамгаалах,
автономит эрхийг хүлээн зөвшөөрөх гэсэн зарчмуудыг баримтлан ажиллах
нь ардчилсан, шударга ёсонд бүрэн нийцнэ.
ДС5 : МУ –ын нийгмийн оюун санаа соёлын харилцаа, түүний ҮХ –н
үндэс
Энэхүү харлцаа нь оюуны болон соёлын хөгжлийг хангах, хүний аж төрөх
таатай нөхцлийг бүрдүүлэхэд чиглэгдсэн байх бөгөөд нийгмийн ухамсрын
бүх салбарууд болон боловсрол, соёл урлаг, ш/у, шашин зэргийг багтаасан
өргөн агуулга бүхий харилцаа юм. Нийгмийн оюун санаа, соёлын харилцаа
нь нийгмийн материаллаг амьдрал дээр үндэслэж бий болох боловч
харьцангуй бие даасан шинжтэй өөрийн оршин байх, хөгжих хууль зүй
тогтолтой харилцаа юм. Нийгмийн оюун санааны харилцаа нь танин
мэдэхүйн, хүмүүжлийн, мэдээллийн, хөгжөөн цэнгэлийн зэргээр олон янзын
үүрэг гүйцэтгэдэг байна. Өмнөх ҮХ –иар социалист үзэл баримтлал
“Үндэсний хэлбэртэй социалист агууллагатай соёл” гэж хатуу хяналт бүхий
хүрээнд тодорхойлж байсан бол Шинэ үндсэн хуулиар олон ишт үзлийг
хүлээн зөвшөөрч төр, нийгэм, хүмүүсийн хоорондын харилцааны чөлөөт
байдлыг бататгасан байна. ҮХ –д Монголын ард түмний түүх, соёлын
дурсгалт зүйл, ш/у –ны оюуны өв төрийн хамгаалалтанд байна. Түүнчлэн
“Иргэд нь итгэл үнэмшилтэй байх, сурч боловсрох, соёл, урлаг, ш/у –ны үйл
явцад бүтээл туурвих, үр шимийг нь хүртэх эрхтэй” гэж хуульчилсан. МУ –
д төр нь шашинаа хүндэтгэж, шашин нь төрөө хүндэтгэх зарчмыг
хуульчилан баталсан.
Сэдэвтэй холбогдуулан оюутнуудад өгөх даалгавар
Илтгэлийн сэдэв
- Нийгмийн байгууллын ойлголт, түүний бүрдэл хэсэг

24. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 24
- МУ –ын эдийн засгийн харилцаа, түүний онцлог зохицуулалт
- МУ –ын улс төрийн тогтолцоо, түүний өөрчлөлт шинэчлэлт
- МУ –ын нийгмийн социал хүрээ, түүний цаашдын чиг хандлага
- МУ –ын нийгмийн оюун санаа,соёлын харилцааны бүтэц, түүний эрх
зүйн зохицуулалт
1. дээрх илтгэлийн сэдвийн хүрээнд үгийн сүлжээ зохиох (босоо 4,
хэвтээ 4)
2. Сэдвийн хүрээнд тус тус 3 асуулт бэлдэж ирэх

25. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 25
Лекц №4
Сэдэв: МУ –ын бүрэн эрхт байдлын эрх үндэс
Төлөвлөгөө
Төрийн байгууламжийн ойлголт, түүний хэлбэр, онцлог
Төрийн бүрэн эрхт байдал, түүний шинж
Төрийн бэлгэ тэмдэг, түүнийг хэрэглэх журам
Үндэсний аюулгүй байдлыг (ҮАБ) хангах баталгаа
МУ –ын гадаад бодлого, түүний чиглэл
МУ –ын батлан хамгаалах бодлогын үндэс
ДС1 : Төрийн бүрэн эрхт байдал, түүний шинж, агуулга
Аливаа улсын бүрэн эрхт байдал гэдэг нь тухайн орны төрийн эрх барих
төлөөлөгчдийн байгууллагын бүрэн эрх, төрийн удирдлагын болон төрийн
байгууллагын хэлбэрийг агуулсан ҮХ –н ойлголт юм. 1911.12.29 –ний өдөр
Богд хаант МУ тусгаар тогтносон улс болохоо зарласан. Түүнчлэн 1921.9.24
–нд Ардын засгийн газраас бас тунхаглал гаргасан билээ. 1924 оны ҮХ –д
БНУ гэж тунхаглаж 1940, 1960, 1992 оны ҮХ –дад дараалан бататган
хуульчилсан. БНУ нь төрийн тэргүүн болон төрийн эрх барих дээд
байгууллагыг тодорхой хугацаагаар ардчилсан сонгуулийн үндсэн дээр
сонгож, тэдгээр нь сонгогчид (ард түмэн) –ынхаа өмнө хариуцлага
хүлээсээр зохион байгуулагдсан хэлбэр. Аливаа улс орны тусгаар тогтнол,
бүрэн эрхт байдлыг тодорхойлохын тулд тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт
байдлыг илтгэх, тэдгээрийн үндсэн шинжүүдийг тогтоох нь чухал юм.
Тоног төхөөрөмж гэдэг нь аливаа улс орны улс төр, эдийн засаг, газар
нутгийн хувьд бусдаас хараат бусаар оршин бие даасан бодлогоо
хэрэгжүүлэх чадварыг илэрхийлсэн ойлголт юм. Тусгаар тогтнолыг
тодорхойлох дараах шинж шалгуур байна. Үүнд:
Өөрийн хил хязгаартай байж түүнийхээ халдашгүй байдлыг хуулиар
баталгаажуулсан байх
Тодорхой үндэстэн ястнаас бүрдсэн ард түмэнтэй, тэдгээр иргэний
харъяалалтай байх
Төрийн тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг бэлгэдсэн сүлд, далбаа, бэлгэ
тэмдэгтэй байх
Өөрийн гэсэн онцлог бүхий албан ёсны хэл, төрт ёс, түүх соёлын уламжлалтай
байх

26. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 26
Төрийн дотоод, гадаад бодлогоо хэнээс ч үл хамааран явуулах, тодорхойлох,
хэрэгжүүлэх чадвартай байх
Улс үндэстнийхээ аюулгүй оршин тогтнох нөхцлийг хуулиар тогтоосон байна.
Дээрх бүх асуудлыг ҮХ –иар тунхаглан хуульчилсан байдаг.
Бүрэн эрхт байдал гэдэг нь аливаа улс орон төрийн дээд засаглалаа
дотоодод төдийгүй гадаадад хэнээс ч хараат бусаар хэрэгжүүлэх чадварыг
тодорхойлсон ухагдахуун юм. Бүрэн эрхт байдал нь дараах шинжүүдээр
тодорхойлогдоно.
1. ард түмнээсээ хууль ёсоор сонгогдсон төрийн дээд байгууллагатай
байх
2. Төрийн дээд байгууллага нь нийт нутаг дэвсгэрийнхээ хүрээнд хэнээс
ч хараат бусаар засаглалын дээд эрхийг хуульд нийцүүлэн хэрэгжүүлэх
3. Засаглалын дээд эрхийг ҮХ –иар тогтоон бэхжүүлсэн зэрэг болно.
Бүрэн эрхт байдал нь эв нэгдэл, хуваагдашгүй байдал, бие даан орших
чадвар гэсэн 3 бүрэлдэхүүн бүхий агуулгыг хэлнэ.
МУ –ын бүрэн эрхт байдлыг хангах асуудал нь МУ –ын ҮАБ –ын үзэл
баримтлал, гадаад бодлого, батлан хамгаалах бодлого болон тэдгээрийг
хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон УИХ болон ЗГ –аас тогтоосон тогтоол,
журмуудад тусгагдаж хэрэгжигдэнэ.
ДС2 : Төрийн байгууламжийн тухай ойлголт, хэлбэр, онцлог
Төрийн байгууламж гэдэг нь аливаа улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн
хуваарилалт, түүний зарчим, эрх зүйн байдал, төрийн эрх барих дээд
байгууллага боло орно нутгийн байгууллагуудын хоорондын харилцааг
илэрхийлдэг төрийн хэлбэр юм. Төрийн байгууламжийг хэлбэрийн хувьд:
1. Нэгдмэл 2. Холбооны 3. Улсуудын холбоо гэж ангилна.
1. Нэгдмэл улс нь э/з –г байдлын хувьд бие даасан субъектуудад
хуваагдахгүй төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх байгууллагын нэгдмэл
тогтолцоотой улсын хэмжээнд үйлчлэх хүчин чадал бүхий 1 ҮХ –тай
иргэний 1 харъяалалтай, нутаг дэвсгэр нь зөвхөн засаг захиргааны нэгжид
хуваагддаг, тэдгээрийн удирдлага нь төрийн эрх барих дээд байгууллагадаа
шууд захирагддаг, мөнгө санхүү, татварын нэгдмэл тогтолцоотой, өөрийн
зэвсэгт хүчин болон төрийн бэлгэ тэмдэг бүхий улсын хэлбэр. Нэгдмэл
улсыг төвлөрсөн, төвлөрсөн бус гэж ангилна. Төвлөрсөн улс /Индонез,
Польш, Болгар, Монгол/, төвлөрсөн бус /Япон, Франц, Итали/

27. Монгол улсын үндсэн хуулийн эрхзүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Цэдэнбалжир Page 27
2. Холбооны улс гэдэг нь улс төр, эдийн засгийн хувьд харьцангуй бие
даасан хэд хэдэн муж улсууд нэгдэн, бие даасан улсуудын холбоо хэлбэрээр
зохион байгуулагдсан улсыг хэлнэ. Бие даасан субъектууд өөрийн ҮХ –тай,
хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдэл байгууллагатай харин гол төлөв
холбооны улсууд нь нэгдмэл зэвсэгт хүчин, холбооны нэгдмэл төсөв,
санхүү, а/т, мөнгөний 1 тогтолцоотой байж гадаад бодлогоо нэгдмэл
байдлаар хэрэгжүүлдэг онцлогтой. АНУ, ХБНГУ, ОХУ, Бразил зэрэг болно.
3. Улсуудын холбоо нь тусгаар тогтносон бие даасан 2 буюу түүнээс
дээш улсууд эдийн засаг, худалдаа, цэрэг дайны зэрэг тодорхой эрх ашгийн
үүднээс нэгдсэн төрийн хэлбэр юм. Тухайлбал Европын холбоо.
Монгол улс төрийн байгууламжийн нэгдмэл хэлбэр улс
МУ –нь ерөнхийдөө Чингисийн үеэс өвөг хүртэл нутаг дэвсгэрээ “Аравтын
тогтолцоо” –ны уламжлалтай засаг захиргааны нэгжид хуваарилж ирсэн
түүхтэй. Жишээ нь: 1922-1927 онд 10 гэр, баг, сум, хошуу, аймаг
- 1927 -1930 онд сум, хошуу, аймаг
- 1930-1959 онд аймаг, сум, баг, хот, хороо, хорин
- 1960-1992 онд аймаг, сум, хот, хороо буюу район гэсэн нэгжүүдэд
хуваагдаж байжээ.
Б.Чимэд “ҮХ –н үзэл баримтлал” УБ 2002 он 156 тар
Монгол улс нь 1 үндэстнээс бүрдсэн тул түүхэндээ дандаа нэгдмэл хэлбэр
байж, түүнийгээ гол хууль болох ҮХ –даа тодорхойлж ирсэн. Шинэ Үндсэн
хуульд “Монгол улс нь төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл улс. Зөвхөн
засаг захиргааны нэгжид хуваагдана” гэж заасан. МУ –ын засаг захиргаа,
нутаг дэвсгэрийн нэгж гэдэг нь МУ –ын нийт нутаг дэвсгэрийг үндэсний
болон нийгэм, эдийн засгийн онцлог хүн ам, хөгжлийн онцлог зэргийг
харгалзан өөрөө удирдах ёсыг удирдлага болгон хуваасныг хэлнэ. ҮХ –д
“МУ –ын нутаг дэвсгэр засаг захиргааны хувьд аймаг, нийслэлд, аймаг нь
суманд, сум нь багт, нийслэл нь дүүрэгт, дүүрэг нь хороонд хуваагдана”.
ДС3 : МУ –ын төрийн бэлгэ тэмдэг түүнийг хэрэглэх журам
Эрт цагаас эхлэн дэлхийн улс орнууд өөр өөрсдийнхөө зан үйл, түүхэн
уламжлал, байгаль орчин, аж байдлын онцлогийг тусгасан бэлгэдлийн
зүйлсийг бүтээн тэрнийгээ ёслолын үйл ажиллагаанд хэрэглэж байсан
байна. Үүний нэгэн адил монголчууд ч өөрийн уламжлал, хүсэл тэмүүлэл, эв
нэгдэл, шударга ёс, цог хийморийг илэрхийлсэн төрийн бэлгэдлийн
зүйлсийг бүтээн, түүнийгээ эрхэмлэн дээдэлж ирсэн эртний түүхэн