1. 6-р баг

3. Тангуд Улстай хийсэн аян дайн

4. Тангуд Улстай хийсэн аян дайн




Тангуд улсыг довтлох болсон шалтгаан нь
Алтан улстай хийх аян дайны бэлтгэл
Тангудыг Алтан улсаас салган холдуулж дайны түшиц
газар болгох
Цэргийн хүчийг нь ашиглах , цэргийн хоол хүнс ,
уналага хөсгөөр хангах
Ар тал болгох зорилготой байжээ.

5. Тангуд Улстай хийсэн аян дайн
Харин дайны шалтаг нь Ван ханы хүү Сэнгүмийг
орогнуулсан явдал байв.
 Алтан улсыг байлдахын өмнө Чингис хаан 4 удаа
цөмрөн орж дайн тулаан хийж байжээ. Эхний 3 тулаан
нь дайсныхаа цэргийн хүчийг тандах зорилготой
тулаан байсан ба 1205 , 1207 , 1208 онуудад халдан
довтолж байжээ. 1209 оны намар Чингис хаан өөрийн
биеэр цэрэг удирдан 2 сарын дотор хохирол амсалгүй
Тангудын цэргийг бут цохиж ялалт байгуулав. Ийнхүү
Тангудыг буулган авсан хэдий ч төр улсыг нь
мөхөөлгүй үлдээсэн юм.


6. Алтан улсыг дайлаар мордсон нь

7. Алтан улсыг дайлаар мордсон нь
 Түүхэнд эртний их өшөөт хэмээн тэмдэглэгдсэн Алтан улс
нь Хамаг Монгол ханлигийн үеэс Татаруудыг өөрийн гар
хөл болгон Хамаг Монголын хан Амбагай мөн Хадаан ,
Охин Бархаг нарыг бариулан аваачиж модон илжгэнд тэлж
хадан хороосноос гадна Их Монгол улсыг басажлан алба
барихыг шаардаад зогсоогүй 1210 онд Чингис хаанд элч
зарж дагаар орохыг тушаан дээрэлхийлж байсан зэрэг нь
1211онд Их Монгол улс Алтан улсад аян дайн хийх шалтаг
болсон юм.

8. Алтан улсыг дайлаар мордсон нь
 1211 оны хавар Чингис хаан цэргийн бэлтгэл бүрэн
хангагдсан гэж үзээд Цэргээ гурван жигүүр болгон
хувааж толгойн сэргийлэх ангийг Зэв , Сүбээдэй
нараар удирдуулж Алтан улсыг дайлаар мордов.
Баруун жигүүрийн цэргийг Зүчи , Цагаадай , Өгөдэй
нараар захируулж Боорчоор удирдуулан илгээжээ.
Зүүн Жигүүрийг Мухулайгаар , Төвийн цэргийг өөрөө
удирдан дайнд оржээ.

10. Алтан улсыг дайлаар мордсон нь
 Чингис хааны биеэр удирдсан цэрэг хилийн дагуух хэд
хэдэн жижиг боомтыг эзэлж Ушабу хэмээх маш сайн
хатгаалалт бүхий цайзыг эзэлж урагш давшин Ехулин
боомтод цуглараад байсан Алтан улсын 300 мянга орчим
цэргийг бут цохин нэлээд том ялалтыг авч цааш давшилгүй
түр амсхийж байв. Хан хөвгүүдээр удирдуулсан баруун
замын цэрэг Онгуд аймгийг өөртөө нэгтгэн тэднээр
газарчлуулан Юньнэй , Дуншэн , Учжоу , Сүвэй зэрэг олон
боомтыг эзлэн Алтан улсын баруун нийслэл Датунд дөхөж
очоод Чингис хааны зарлигаар түр ухарчээ.

11. Алтан улсыг дайлаар мордсон нь

12. Алтан улсыг дайлаар мордсон нь
 1212 онд Монгол цэргүүд Алтан улсын хойд хэсгийн
ихэнх хот тосгодыг эзэлж авсан байв. 1212 оны хавар
Кидан угсааны жанжин Елюй Люга ,1213 онд Шимо
Мянган хэмээх жанжин Чингис хаанд дагаар орж
өөрийн улсын цэргийн нууцыг задалсан нь Алтан
улсын талд үлэмж их хохирол үзүүлж Монголчуудад
харин хот хэрэм дэх цэрэгтэй байлдаж сурсан
туршлагатай цэргээр хүчээ зузаатгасан нь амжилт олох
нэгэн үндэс болов.

13. Алтан улсыг дайлаар мордсон нь
 1214 оны хавар Монгол цэрэг Бээжин хотын орчим
Шар хээрт буудаллан Алтан улсын хаанд бууж өгөн
Хатан голоос хойших Алтан улсын мэдэлд байгаа
нутгийг өгөх , хаан цолоо бууруулж ван цол зүүх
шаардлага тавив. Алтан улсын хаан уг болзлыг хүлээн
зөвшөөрч өөрийн гүнжээ ихээхэн хэмжээний бэлэг
сэлтийн хамт хүргүүлэн өгөв. Гэвч удалгүй Алтан
улсын хаан хүчээ сэлбэн нийслэлээ өмнө зүг нүүлгэсэн
тухай мэдээ ирж Монгол цэргүүд 2 дахь удаагаа Алтан
улсыг дайлаар мордов.

14. Алтан улсыг дайлаар мордсон нь
 Чингис хаан Ехулины орчим байсан Алтан улсын их
цэргийг 2 дахь удаагаа бут цохин улмаар Шимо
Мянган жанжны тусламжтайгаар шинэ нийслэл
Чжундуг эзлэн авав. Уг хотын хамгаалалтын нууцыг
Шимо Мянган жанжин мэддэг байсан нь нөлөөлжээ.
Чингис хаан Умард Хятадыг бүрмөсөн эзлэх их үйл
хэргийг Мухулайд даатгаж Го ван буюу улсын сайд
хэмээн өргөмжлөөд өөрөө 1215 оны намар нутаг
буцав. Чингис хаан Алтан улсыг 5 гаруй жил дайлж
Алтан улсын тал шахмыг эзлэн авч үлэмж
доройтуулсан юм.

15. Хорезм болон дундад Ази руу хийсэн
аян дайн

16. Хорезм болон дундад Ази руу хийсэн
аян дайн
 Тухайн үедээ Хорезм улс нь Дундад Ази , Иран ,
Афганистаны нутаг дэвсгэрийг бүхэлд нь эзэлсэн
томоохон гүрэн байсан хэдий ч дотооддоо дээдсийн
хүрээнд эв нэгдэлгүй болж улс төрийн хямдралд
автсан улс байлаа. Хорезмийн Шах Чингис хаанаас
зугтааж Хар Хятанд очсон Хүчүлүгийг төрийн эрхийг
булаан авахад дам тусалж байснаас гадна өөрийгөө
мусульман ертөнцийн эзэн ариун шах гэж зарлаад
дэлхийд ноѐрхлоо тогтооход гол саад тотгор бологч
хүчнийг Монголчууд гэж үзэж байлаа.

17. Хорезм болон дундад Ази руу хийсэн
аян дайн
 1218 онд Чингис хаан Монголоос худалдаа хийх
зорилгоор 500 тэмээтэй 450 худалдаачин илгээсэн
баидаг. 1218 оны хавар Монголын худалдаачид Отрар
хотод очиход Отрар хотын захирагч Мухаммед Шахын
эх Теркин хатны ойрын төрөл садан шунаг сэтгэлт
зальт Инальчук гэгч Монголоос ирсэн худалдаачдын
эрхэнд халдаж баривчлан шоронд хорьж өөрийн
Шахдаа тэднийг Чингис хааны тагнуул байна хэмээн
мэдээлсэнд “эд барааг нь хурааж бүгдийг цаазла” гэсэн
Шахын зарлиг иржээ. Энэ явдал нь Монголчуудын
дундад Ази хийгээд Европ тивийг эзлэх дайны
эхлэлийг тавив.

18. Хорезм болон дундад Ази руу
хийсэн аян дайн
 Эдгээр худалдаачдаас нэгэн жинчин нуугдан зайлж чадсан
бөгөөд Монголдоо ирж болсон явдлыг Чингис хаанд хэлжээ.
Чингис хаан энэ явдлын үнэн худлыг лавлуулахаар Вахраа нэрт
лал шашинтныг 2 Монголын хамт элч болгон ам захиа илгээжээ.
Гэтэл Хорезмын Шах Чингис хааны шаардлагыг үл тоомсорлон
элч нарын ахлагчийг хороогоод нөгөө хоѐрын үс , сахлыг хусан
доромжилж буцаажээ. Энэ явдал нь Чингис хаанд Хорезмд аян
дайн хийх эрхийг олгожээ. Гэтэл Хорезмын зүг аян дайн
хийхийн өмнө Хүчүлүгт төрийн эрх мэдлээ алдсан Хар Хятан,
Гурван мэргэдийн үлдэгдлийг бут цохин замаа цэвэрлэх нь
зайлшгүй чухал байв. 1219 оны эхээр Зэв жанжиныг Хар хятан ,
Сүбээдэй жанжмныг гурван мэргэдийн үлдэгдлийг устгуулахаар
илгээв. Ийнхүү Хар Хятан , Мэргэдийн үлдэгдлийг эрхэндээ
оруулж Хорезмын эзэнт гүрэнтэй шууд хил залгах болов.

19. Хорезм болон дундад Ази руу хийсэн
аян дайн
 1219 оны хавар Чингис хаан Хорезм улсыг дайлах аян
дайнд мордов. Монголын их цэрэг Эрчис мөрөнд хүрч 4
замд хуваагдан нэгдүгээр жигүүрийг Цагадай Өгөдэй нар
удирдан шууд Отрар хотруу давшиж 1219 оны 9 сард
эзлэн авч зальт Инальчукийг барьж авч Самаркандын
орчим Чингис хааны явуулын ордонд аваачиж улмаар
хийсэн гэмийнхээ төлөө амандаа алт цутгуулан
цаазлуулсан байна. Чингис хаан Тулуй нарын цэргүүд
Бухар хотыг эзэлж бусад замын цэрэгтэй нийлэн Шинэ
нийсэл Самаркандрыг эзлэн авч зугатан одсон Мухаммед
шахын араас Зэв , Сүбээдэй , Тогачур нарт гурван түмэн
цэрэг өгч нэхүүлэв.

20. Хорезм болон дундад Ази руу хийсэн
аян дайн

21. Хорезм болон дундад Ази руу хийсэн
аян дайн
 1220 оны өвөл Монгол цэрэг хуучин нийслэл Ургенч
хотыг эзлэв. 1221 онд Монголчууд хорезмыг бүрэн
эзлэн авч ингэснээр дундад Азируу хийсэн аян дайн
үндсэндээ шувтарч Чингис хаан 1221-1222 онд
Хорасан , Афганистан , Энэтхэгт аялан баялдав.
Хорезмын Шах Мухаммедийн хүү Желал ад дин
Афганистаны нутагт зайлан очоод цэрэг цуглуулж
улмаар түүнийг дарахаар явсан Шихихутагын 30 000
цэргийг бут цохив. Чингис хаан цэргээ авч Шахын
хүүг хүчирхэгжихээс нь өмнө түргэн дарахаар хөдлөв.

22. Хорезм болон дундад Ази руу хийсэн
аян дайн
 Желал ад дин Монголчуудын түрэлтийг тэсч чадалгүй
Афганистанаас Энэтхэгрүү ухран зугтжээ. Монголын
цэрэг түүнийг хөөн байлдах зам зуураа Гурзив ,
Анраба , Бамдака , Таликан , Герат , Фирузкук , Парван
, Кабул , Кезин хотыг эзлэн авав. Монгол цэрэг 1221
оны намар Инд мөрний эрэгт Желал ад дин бүслэн авч
тэрбээр Монголчуудын эсрэг баатарлагаар тулалдсанд
Чингис хаан нүдээр үзэн ийм зоригт эрийг харван алж
болохгүй амьдаар барих тушаал өгчээ. Гэвч тэрбээр
баригдалгүй ганцаар зугтжээ.

23. Хорезм болон дундад Ази руу хийсэн
аян дайн
 Зэв , Сүбээдэйн удирдсан цэрэг 1220 оны өвөл
Азербайджаны нутгаар нэвтэрч Муганы талд
өвөлжөөд 1221 оны 1 сард Гүржийн 60 000 цэргийг
бут цохиод умард Кавказыг давж 1223 Хар тэнгист
цутгах Калка голын хөвөөнд Оросын ванлигуудын
цэрэгтэй тулалдан ялжээ. Чингис хаан Зүчид эзэлсэн
нутгаа захируулан үддээгээд 1124 онд нутаг буцсан
байна. Энэ дайнаар Монгол цэрэг дундад Ази
Афганистан , Пакистан , умард Энэтхэг , Иран , Ирак ,
Азарбайджан , Гүрж , Армен , Өмнө Оросын тал
нутгийг үндсэндээ байлдан дагуулав.

24. Тангуд улсыг мөхөөсөн нь
 Чингис хаан 1225 онд баруун зүгийн байлдаанаас
буцаж ирээд удалгүй Тангудын Ся улсыг бүрмөсөн
дагуулахаар шийджээ. Чингис хааны 1225 оны 11
сарын эхээр 10 түмэн цэрэг хөдөлгөн хөвгүүдээс
Өгөдэй , Тулуйг Хатадаас Есүйг жанжин нараасаа
Сүбээдэй , Боорчи нар болон зөвлөх Елюй Чуцайг авч
явжээ. Монголын цэрэг 1126 оны 3 сард Гурван
Сайхан уулыг өнгөрч Эзний голын зүгээс Тангудын
эсрэг байлдааны ажиллагааг эхлүүлжээ. 1227 оны зун
Чингис хаан халуунаас зайлан Лю Пан Шан ууланд
буудаллав.

25. Тангуд улсыг мөхөөсөн нь
 Тангудын хааныг бууж өг хэмээн Цагаан нэрт элчийг
илгээсэнд тэрбээр зөвшөөр ч арга буюу бууж өгөхөөр
шийдэв. Тангудын хааныг Монгол цэргийн хуаранд биеэр
ирж бараалхахыг шаардсанд Тангудын сүүлчийн хаан Ли
Сянь их бэлэг сэлтийн хамт Чингис хаанд хүрэлцэн иржээ.
Тангудын хаан их бэлэг сэлт өргөн барьсан боловч
түүнийг 3 хоногийн дараа хааны зарлигаар нөгцөөсөн
байдаг. Ийнхүү 200 шахам жил оршин тогтсон Тангуд улс
мөхөж газар нутаг нь Их Монгол улсын мэдэлд шилжив.
Тангуд улсыг мөхөөн дараад 1227 оны 8 сарын 25 нд (гахай
жил) Цинсүй-сян буюу БНХАУ-ын Ганьсу мужийн нутагт
65 насандаа тэнгэрт хальжээ.

26.  · 1218: Монголчууд одоогийн Казахстаны нутагт
нэвтэрч Кашгарын хотыг эрхшээлдээ авчээ.
 · 1218: Чингис хааны элчийг цаазаар авснаар
Хорезмийн шах Мухаммед их дайны харангыг дэлдэв.
 · 1219: Монголын цэрэг Сырдарья мөрнийг гаталж
Туркестаны нутагт нэвтрэн оржээ.

27.  · 1219–1221: Хэдийгээр Умард хятадад Алтан улстай
хийж байсан дайн үргэлжилж байсан ч Чингис хаан
баруун зүгт Хорезмын эзэнт улсыг амжилттай дайлж
улмаар Мухаммед шахыг устгах даалгаварыг Зэв,
Сүбээдэй нарт өгчээ.
 · 1223: Зэв, Сүбэдэй нар 20000 морьт цэргийг удирдан
Калка голын хөвөөнд анх удаа Оросын Вангуудтай
тулалдан ялалт байгуулжээ.

28.  · 1227: Чингис хаан Тангудын дайлж яваад тэнгэрт халив.
 · Энэ үед монголын эзэнт гүрэн 26 сая километр квадрат
газар нутгийг эзэлж хэмжээгээрээ Ромын Эзэнт гүрэн
болон Махедоны эзэнт гүрнээс дөрөв дахин том болсон
байв. Чингис хаан нь 1206-1227 оны хооронд Тангууд,
Хорезм, Хар Хядан, Зүрчидийн Алтан улсыг байлдан
дагуулж уртаашаа Манжуураас Каспийн тэнгис хүртэл
уудам газар нутгийг эзэлжээ. Түүнийг нас барах үед
Монголын эзэнт гүрэнд зүүн хойд Перс, хойд Хятадын
хэсэг, Сибирь дундад Ази багтаж байв.

29.  Үр удам нь байлдан дагуулалтыг үргэлжлүүлэн газар
нутгаа хоѐр дахин томруулжээ. Чингис хаан нь Их
Монгол улсыг дөрвөн хүүдээ хуваан өвлүүлжээ.
Зүрчид Уралын нуруунаас Эрчис мөрөн хүртэл газар
нутаг, Цагаадайд Эрчисээс Балхаш нуур, Төв ази
дорнод Персийг Өгөөдэйд Зүүнгараас Манжуур хойд
Хятад, отгон хүү Тулуйд Монгол ѐс заншлаар
язгуурын Монгол нутгийг тус тус өвлүүлжээ.

30. Чингис хааны дайны тактик , давуу ба сул
тал
 Чингис хааны харь улсруу хийсэн аян дайн бүр өөр
өөрийн шалтаг шалтгаантай байдаг байсан. Чингис
хаан хийгээд түүний жанжид үр ач нар нь дайны
талбарт дайсантайгаа халз байлдадгүй , ихэвчлэн
ухрах , ялагдаж байгаа дүр үзүүлэн зугтаж хөөж
ирсэн цэргийг занганд оруулах , бүслэн бут цохих
зэргээр ялалтанд хүрдэг байсан. Чингис хаан эзлэн
авсан орнууддаа ард түмнүүдэд ээлтэй бодлогыг
барьдаг хот тосгон бүрт дарга нарыг тавидаг байсан .

31. Чингис хааны дайны тактик , давуу
ба сул тал
 Чингис хааны байлдан дагуулалтын сул тал нь 4
хүүдээ газар нутгаа хуваасан. Мөн түүний үр хойч нь
эзлэн дагуулсан улс гүрнүүдээ нэгдмэл хүчтэй чигээр
нь захирдаг байсан.