tuuh

1.  Монголын хаадаас эзэнт гүрний талаар
явуулсан бодлого, үйл ажиллагаа
Багш Д.Нямдаваа
 Монгол төрийн бодлогын уламжлал,
шинэчлэл

3. Монгол орны Онон, Хэрлэн, Орхон, Туулын хөндий, Хангай Хэнтийн
нурууны хоорондох нутаг нь Евразийн хээр талд төдийгүй дэлхий дахинд
нэр алдар нь түгсэн нүүдэлчдийн эзэнт улсуудын голомт нутаг бөгөөд
Хүннү, Сяньби, Жужан, Түрэг, Уйгур, Монголын эзэнт гүрэн энэ л голомт
нутгаар төвлөрөн оршиж, эрч хүчээ авч байсан билээ.
Монголоос гаралтай долгионы түрэлт мянга мянган жилийн турш Дорно
зүгт Номхон далайгаас баруун зүгт төв Европын зүүн тал хүртэл асар уудам
орон зайд (шууд буухиа буюу “доминогийн” зарчмаар) тархдаг байв.
Монголчуудын эзлэлт нь аливаа булаан эзлэлтийн нэгэн адилаар
үгүйрүүлэгч дайн, сүйрлийг авчирч байсан хэдий ч Евразийн янз бүрийн бүс
нутгууд дахь хүчний тэнцвэржилт, нийгэм болон төрийн байгууламж, хэлбэр,
бүтцийн зарчим, оюун санааны хүрээ, үзэл суртлын өөрчлөлт, хамгийн
эцэст түүхийн бүх хөгжлийн шинж чанарт өөрчлөлт оруулсан юм.
Манжуурын тэгш талаас Хар тэнгис хүртэлх Евразийн хээр тал нь
нүүдэлчдийн бүс нутаг билээ. Түүхэн сурвалжуудын мэдээг үндэслэвэл,
хамгийн эртний нүүдэлчид нь эртний хятад сурвалжид тэмдэглэгдсэн
Монгол ба Азийн нүүдэлчид, Грекийн түүхийн эх сурвалжуудад олонтаа
дурдагддаг скиф (skyth)-үүд болон киммер (kimmer)-үүд юм.

4. Хятад сурвалжид янз бүрийн нэрээр тэмдэглэгдсэн Монгол ба Азийн
эртний нүүдэлчид төмрийн эхэн үе гэхэд Хүннү, Дунху, Усунь, Динлин
болон Юэжийн төрийн бүрдлийг байгуулж, тэдгээрийн хооронд энэ бүс
нутагт ноёрхохын төлөө тэмцэл өрнөж байлаа.
Модунь шаньюй Хүннү болон Дунхугийн төр ёсны баялаг уламжлалд
тулгуурлан НТӨ 209 онд Хүннү гүрнийг байгуулсан билээ. Төр ёсны
баялаг уламжлалд тулгуурлахгүйгээр Модунь шаньюй ийм том гүрнийг
байгуулж, улсаа баруун, зүүн, төв гурван хэсэгт хуваан захирч, засаг
захиргааны аравтын системийг үндэслэн бий болгож, төрийн
байгууламжаа шинэчлэн, түшмэд ёсыг төлөвшүүлж, түшмэдүүдийн зэрэг
дэвийг нарийвчлан тогтоох (дөрвөн эвэртэн, зургаан эвэртэн нийт арван
эвэртэн ван, арван дөрвөн түмтийн дарга бүгд хорин дөрвөн түшмэдүүд)
зэрэг улс төр, нийгэм эдийн засгийн иж бүрэн шинэтгэлийг хийх
боломжгүй юм.
Ер нь бусад улс үндэстнүүдийн түүхээс үзэхэд анхны төр улсууд
харьцангуй жижигхэн нутаг дэвсгэрийг хамран тогтож байсан бөгөөд
нэгдсэн том гүрнүүд нэлээд хожим байгуулагдаж байжээ.

5. Энэ бүхнээс үндэслэн, НТӨ 209 онд Хүннү гүрэн байгуулагдахаас өмнө оршин
тогтнож байсан Дунху, Хүннү, Юэжи зэрэг улс төрийн бүрдлүүд нь төр улс байсан
хэмээн үзэж болно. Угсаа гарвал, хэл, соёлын адилсал бий болж, угсаа-соёлын
нэгдлүүд бүрэлдэн тогтоход Монгол нутагт бүрэлдэн тогтсон төрийн анхны
бүрдлүүд ихээхэн чухал үүрэг гүйцэтгэж, улмаар Евразид төдийгүй дэлхий дахинд
нэр алдраа дуурсгасан хүчирхэг Хүннү гүрэн байгуулагдах нөхцлийг бүрдүүлж
өгсөн билээ.
Хүннүчүүд харь улсыг эзэлж аваад, төвшитгөн захирах ванг томилдог байсан
бөгөөд “динлин ван”, “дунху ван”, “хуце ван” гэх мэт албан тушаалтнууд
сурвалжид тэмдэглэгдсэн байдаг.
“Хожуу хан улсын судар”-ын мэдээгээр Сяньбийн хаан Таньшихуай “нутгаа
гарван хэсэгт хувааж, Юбэйпингээс зүүн тийш Пуё, Емок хүртэлх 20 гаруй аймгийг
зүүн хэсэгт, Юбэйпингээс баруун тийш Шангу хүртэлх 10 гаруй аймгийг төв хэсэг,
Шангугаас баруун тийш Дуньхуань хүртэлх 20 гаруй аймгийг баруун хэсэг болгон,
тус бүрд нь толгойлогч томилон захируулсан. Цөм Таньшихуайд захирагдана”
гэжээ. Сурвалжийн дээрх мэдээнээс үзвэл, Сяньби нар улсаа Хүннүгийн адил
гурван гарт хуваадаг байсан бөгөөд нийт 12 зохилогчоор дамжуулан захирдаг
байв.

6. Жоужаний Жарун хаан 402 онд говиос хойш гарч өндөр тэрэгтний нутагт
цөмрөн орж, олон аймгийг нэгтгэн хүчирхэг болж, хойшоо Жолошуй голд
нутаглаад, цэргийн цааз тогтоон, 1000 хүнийг түмт болгож, мянганы ноён
нэгийг, зуун хүнийг туг болгон, зуутын дарга нэг хүнийг томилсон.
Доктор Г. Сүхбаатар Сяньби, Нирун (Жужан)-ы засаг захиргааны
хуваарийг судлаад аравтын тогтолцоотой байсан гэж үзжээ.
Хүннүгээс уламжлалтай аравтын тогтолцоог XIII зууны Монголчууд авч
хэрэглэсэн билээ. Өөрөөр хэлбэл Хүннүгийн төр ёсны уламжлал нь
Сяньби, Жоужань улсуудаар дамжин хожмын Монголчуудад
уламжлагдсан байдаг.
Хүннүгийн хүчирхэгжин мандаж, бууран доройтох нь шаньюйн үйл
ажиллагаатай шууд холбоотой байсан бөгөөд Модунь (МЭӨ 209-174),
Зиюй буюу Лаошань (МЭӨ 174-161), Гюньчень (МЭӨ 161-126) шаньюйн үе
нь Хүннүгийн хамгийн хүчирхэг үе юм.

7. Шаньюй нь ордондоо түшмэдийн чуулганаар төрийн хэргийг удирдан
хэлэлцэх зэрэг улсын дотоод бодлого, мөн хятадын хаадтай захидлаар
харилцах, гэрээ байгуулах, Хятад ба харь улсад дайн зарлан довтлох
мэтийн гадаад бодлогын асуудлыг шийдвэрлэх бүрэн эрхтэй байжээ.
Хүннүгийн шаньюй бол түмтийн дарга зэрэг том тушаалтныг томилох,
огцруулах, шийтгэх, тэрч байтугай алах эрхтэй байжээ.
Хүннүгийн үеэс анх дэлгэрсэн бурхны шашин Жужан улсын үед төрийн
шашин болжээ. Жужаны хаан бурхны шашны эрдэмтэн лам Дармаприяг
улсын багшаар өргөмжилж, 3000 өрх соёрхон шагнаж байв. Ийнхүү эртний
Энэтхэгийн төр, шашныг хослон барих хоёр ёс Жужан улсын үед анх
дэлгэрч, төрийн бодлогын үзэл суртлын үндэс нь болсон байна. Хожим
Юань гүрний үед Хубилай хаан Пагва ламыг улсын багшаар өргөмжилж,
төр шашныг хослон барих хоёр ёсыг нэлээд өндөр түвшинд хөгжүүлсэн
түүхтэй билээ. Модунь шаньюй хөрш улсдаа сайн хүлэг морь, хайртай
хатнаа найр тавин өгсөн хэрнээ Хүннү, Дунху нарын хилийн зааг “орхигдсон
нутаг”-ийг өгөхөөс эрс татгалзан, “газар бол улсын үндэс” хэмээх алдарт
үгийг хэлж, цэрэглэн довтолж бутцохисон билээ. “Газар бол улсын үндэс”
хэмээх ойлголт дараа дараагийн улсуудад уламжлагдан, эдүгээ хүртэл
Монголын төр ёсны үзлийн тулгуур ойлголт болсоор иржээ.

9. Алтан аргамжааны
бодлого

10. VI-ХI зууны үед Монгол нутаг дээр хэдийгээр харь угсаатны Түрэг, Уйгур зэрэг
хаант улс байгуулагдан ноёрхож байсан боловч, Монгол угсаатан хүчирхэг
байсан үеийн Нирун улсынхаа (330-555) голомтыг ямар нэг хэмжээгээр өвлөн
залгамжилж, жижиг хаант улс буюу ханлиг хэлбэрээр оршин тогтнож, ХI-ХII
зууны үед Монгол угсааны аймаг, ханлигуудын төр ёсны шинж улам тодрон
товойж, Хамаг Монгол, Хэрэйд, Найман, Онгуд, Хонхирад зэрэг харьцангуй бие
даасан байдалтай ханлиг аймгууд хүчирхэгжин гарч иржээ. ХII зууны эхээр
Хэрлэн, Онон, Туулын сав нутгаар Хамаг Монголын хүчирхэг ханлиг
байгуулагджээ.
1370-1634 онд хүртэл Монгол улсын хасбуу тамгыг 22 хаан атгасныг "Бага
хаадын үе” хэмээн түүхэнд тэмдэглэдэг. Их Монгол улс хаан төрийн эрх ёсны
сүр хүчийг илтгэсэн төрийн бэлгэдлийг хэрэглэж байжээ. Үүнд: "Мөнх тэнгэрийн
хүчин дор Их Монгол улсын Далай хааны зарлиг ил болгон иргэн дор хүрвээс
биширтүгэй, аюутугай" гэсэн бичээс сийлсэн хасбуу тамга, есөн хөлт их цагаан
сүлд, хар сүлд, төрийн есөн их бэлгэдлийг (хар туг, улаан бүрээ, хар сум, цог
ихт шар шүхэр, алтан илд, алтан эмээл, хүнд бүс далбарт исэр, өрлөг сайд)
оруулж байжээ. XIV зууны үеийн дөрвөлжин суурьтай, суурь дээрээ хэвтээ
араатан (барс)-ны дүрсэн бариултай тамга Хархорин хотоос олдсон байна. Тэр
үеэс хаш тамга хэрэглэх энэ журам тогтсон бөгөөд тэргүүн дэд зэрэг хаш тамга
хэрэглэх, 3-аас дээш зэрэгт алтан тамга хэрэглэх болжээ.

11. Монгол төрийн ёсонд тамга хэрэглэхээс гадна пайз олгож байв. Энэхүү
пайз нь тэр элчийг явуулж буй газрын нэр сүрийн илэрхийлэл болж бусдад
ойлгогдохын зэрэгцээ ямар ажлыг гүйцэтгэх элч вэ гэдгийг тодорхойлдог
байжээ. Алтан пайзтай элч бол онц эрхтэй бөгөөд энэ нь өргөнөөрөө алгын
чинээ, уртаараа хагас тохойн чинээ хэмжээтэй байсан ба түүн дээр хааны
зарлиг бичээстэй байжээ. Ийм үүрэгтэй пайз нь "гэрч", "гэрчлэх" гэсэн утга
агуулгатай тул "гэрэгэ" гэж нэрлэгдэх болжээ.
1911 оны 12 сарын 29-нд Монгол тусгаар улс болсныг зарлан тунхаглаж,
Богд Жавзандамба хутагтыг шинэ тулгар улсын хаанд өргөмжлөн түүнд
бариулсан төрийн тамга нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхийг
батламжилж байв. Их Монгол Улсын төрийн тамганы уламжлалыг ерөнхийд
нь авч хэрэглэсэн энэ тамга нь соёмбо, дөрвөлжин, худам монгол бичгээр
Шашин төрийг хослон баригч нарангэрэлт Богд хааны тамга гэсэн
бичээстэй бөгөөд энэ бүгд бэлгэдлийн гүн агуулгатай юм.
Энэ тамганы улны зузааны дээд талд тэнгэр, доод талд нь газар гэж
сийлсэн нь тамганы гадна талаас нь дээд талыг мэдэж алдаа
эндэгдэлгүйгээр тамгаа эрхэмлэдэг байжээ.

12. Монгол улсын төрийн үйлс мандан бадрахын бэлгэдэл нь Есөн хөлт цагаан
туг сүлдэнд шингэжээ. Чингис хаан Их монголын тулгар төрөө байгуулж есөн
хөлт, есөн хэлт, есөн манжлагат төрийн Их цагаан сүлдийг босгон тахиснаас
эхлэн өнөөг хүртэл онголон шүтэн дээдэлж ирсэн билээ. Төрийн их цагаан
сүлдийг мянган цагаан азарганы сүүлээр хийсэн нь мянган азарганы хүчээр
төрөө барьж байх бат бэхийг бэлгэджээ. Догшин хар сүлдийг Чингис хааны
эцэг Есүхэй баатраас эхлэн Батмөнх Даян хааныг хүртэл цэргийн сүр хүчийг
бэлгэдэн хэрэглэж иржээ. Түүнийг мянган хээр азаргын хөхлөөр хийдэг нь
сүр хүчийг илтгэдэг бөгөөд сүлд орой дээрээ ганц хурц илдтэй байдаг нь
"Дайсныг ялъя гэвэл нэгэн үзүүрт сэтгэл бодлоор тэмцье" гэсэн санаатай.
Богд хаант Монгол улсын үед төрийн ёслол журмыг цэгцэлж, үндэсний
уламжлал, өнгө аясыг нарийн тусгасан төрийн бэлгэдлийг хэрэглэх болжээ.
Тухайлбал, соёмбо сүлд төрийн хаш эрдэнийн тамга, бөс даавуугар үйлдсэн
төрийн далбаа, хаан төрийн долоон эрдэнэ (хурд, чандмань, хатан, түшмэл,
заан, морь, жанжин баатар) зэргийг хэрэглэж, оны цолыг "Олноо өргөгдсөн"
хэмээн тогтоожээ. Монгол улсын төрийн албан ёсны эрхэм дээд бэлгэдэл
онцгой тэмдэг болгон хуулиар тогтоосон Соёмбо бол сүлд бөгөөд 1686 онд
Өндөр гэгээн Занабазарын зохиосон цагаан толгойн титэм үсэг юм.