Яаралтай үед сэргээн санан уншихад зориулав.

1. Монголын
нууцтовчоо
Товч тэмдэглэл
Сарангуа, 10-3

2. Тэмүжинийуггаралбабага
насныүе
Чингис хааны язгуур дээр тэнгэрээс заяат төрсөн Бөртэ-чино, гэргий Гуа-
маралын хамт тэнгис далайг гэтэлж ирээд Онон мөрний эх Бурхан Халдун
ууланд нутаглаж Батцагаан гэдэг нэгэн хөвгүүнийг төрүүлжээ. Батцагаан-
Тамача-Хоричар мэргэн-Уужим буурал - Саль-хачау - Ихнүдэн - Шинсочи -
Харчу- Боржигидай,Монголжингуа- Торголжин баян,Борогчин гуа- Добу
мэргэн, Алун-гуа-Бодончар-Хабич баатар-Мэнэнтудун- Хачи хүлүг- Хайду-
Байшинхор догшин- Тумбинай сэцэн- Хабул хаан- Бартан баатар- Есүхэй
баатар, Өэлүн үжин- Чингис хаан. 1162 онд Ононы Дэлүүн болдог гэдэг газар
Чингис хаан төрөв. Өэлүн Тэмүжин, Хасар, Хачиун, Тэмүгэ гэсэн 4 хөвүүн,
Тэмүлүн нэртэй охин төрүүлэв. Тэмүжинг 9 настай байхад нь эцэг нь түүнийг
дагуулан явж Бөртэ-үжинтэй сүй тавиулан буцаж явахдаа Татаарт хорлогдон
нас бардаг.

3. Чингисийн идэр
нас
Ийнхүү Тайчууд ах дүү нар бэлбэсэн Өэлүн үжинийг бяцхан хөвүүдийн хамт нутагт
гээж нуусан ажээ. Нэгэн өдөр Тэмүжин, Хасар, Бэгтэр, Бэлгүтэй дөрвүүл хамт сууж,
загас барихад Бэгтэр бас дахин булаахад Тэмүжин, Хасар 2 хойно урдаас нь харван
алж одов. Тэгж байтал, тайчуудын Таргудай Хирилтуг, шадар нөхдөө дагуулж
довтлохоор ирэхэд айж Өэлүн үжин хөвүүдийн хамт ой шугуйд дутаав. Тэмүжин
шугуй дотор дутааж 9 хоноод баригддаг. Тэмүжинийг айл бүрд нэжээд хонуулж
хэсүүлэн явна. Зуны тэргүүн сард Ононы эрэг дээрх хурим тарахад Тэмүжин зугтав.
Сорхон-шар Тэмүжинг оргоход туслав. Тэмүжин Бурхан халдуны өв Сэнгүр горхины
Хар зүрхний хөх нуур гэдэг газар очиж нутагладаг. Удалгүй найман шарга морио
алдаад нэхэх замдаа Боорчитой тааран анд болдог. Дараагаар Бөртэ үжинг буцаан
аван нүүдэг. Тэмүжин, Хасар, Бэлгүтэй гурвуулаа Ван Ханд хүрч очоод Тэмүжин
өгүүлрүүн; “Эцгийн хуучин анд та, миний эцгийн адил буюу гэж би гэргий аваад
өмсгөл хар булган дахыг чамд авчрав” гэж булган дахаа өгөв. Ван хан маш их
баясав.

4. Мэргидийг сөнөөсөн ба Тэмүжинд
Чингис хаан цол өргөмжилсөн нь
Тэндээс Тэмүжин, Хасар, Бэлгүтэй гурвуулаа явж, Туул голын Хар
шугуйд нутаглаж байгаа ван хаан Тоорилд очиж тусламж гуйн
булаагдсан хатнаа буцаан аван Мэргэдийг хөнөөдөг. Тэмүжин, Жамуха
2 анх анд бололцохдоо Тэмүжин арван нэгэн настай байсан билээ.
Тэр цагт Жамуха нэгэн гурын шагайг Тэмүжинд өгч, Тэмүжин нэгэн
цутгамал шагайг Жамухад өгч, Ононы мөсөн дээр шагалцан наадаж
анд бололцсон билээ. Тэмүжин Жамухаас хагацаж Тайчуудыг дайрав.
Тайчууд айж Жамухын зүг одов. Дараа нь Тэмүжин тарж бутарсан
олон овог аймгуудыг нэгтгэдэг. Алтан, Хучар, Сача бэхи бүгдээр
зөвлөлдөж Тэмүжинийг Чингис хаанд өргөмжлөв.

5. Жамуха ба Тайчуудтай тэмцсэн нь
Жамуха дүүгээ алагдав хэмээн дайн эхлүүлж Жадараны арван гурван отгийг нэгтгэн
тэргүүлж, гурван түмэн цэргийг авч, үүнийг мэдэн Чингис хаан, арван гурван
хүрээнээсээ гурван түмэн цэргийг авч, Жамухыг угтаж мордоод Даланбалжуд гэдэг
газар байлдав. Түүний хойно, тахиа жил (1201 онд) хатагин салжиуд хамтаар,
Жамухыг гүр хаанд өргөмжлөөд, Чингис хаан Ван хан хоёртой байлдахаар мордъё
гэлцэв. Үүнийг Чингис хаан Ван хан хоёр мэдэн Хүйтэн гэдэг газар байлдав. Чингис
хаан хүрээд тайчуудтай байлдав. Чингис хаан тэр байлдаанд хүзүүний судсыг
шархтаж цус тогтохгүй ядран зовж, бөглөрсөн сумыг Зэлмэ амаар шимж, уруулаа
цусдаж, бус хүнийг итгэхгүй, өөрөө сахиж суудаг. Чингис хаан өгүүлрүүн; “Хүйтэн
гэдэг газар урагшлах, ухрах зэргээр байлдаж байхад уулан дээрээс харваж, миний
байлдааны ам цагаан хул морины аман хүзүүг хэн шартуулсан бэ?” гэвэл Зэв;
“Уулан дээрээс харвасан хүн би билээ”. Гэхдээ дайсагнаж хорлосноо нуухгүй
шударга хэлж байна. Ийм хүнтэй нөхөрлөж болно гэж Зургаадай нэрийг нь халж Зэв
болгов.

6. Татаарыг сөнөөсөн ба Ван хантай
эвдэрсэн нь
Чингис хаан тэнд тайчуудыг довтолж Аучу баатар, Ходун орчан, Худуудар
зэргийн тайчуудын язгууртныг хядав. Цайтын цагаан талд дайсныг гүйцээд,
олон хонинд орсон чоно мэт цавчиж нэг зуун хүнийг алав. Хоёр зуун хүн дутаав.
Энэ байлдаанд зуун морь, тавин хуяг олзолж авав. Чингис хаан, үд зуур явж
гурван зуун тайчуудыг дарж эсэн мэнд гэртээ ирж энх амгалан суув. Ван ханы
дүү Жаха хамбу ирж, Ибагаг хатан болгож өгсөн ч Жаха Хамбу урван дутаж
Жоргидай түүнийг дарж улс иргэнийг эзэлсэн тул Ибагаг өгөв. Чингис хаан Ван
хан татаарыг эзлэн Есүй, Есүгэн хатнаа авав. Ван хаан тэднийг хаяж нүүв.
Чингис хаан Ван хоёр Туул голын хар шугуйд нийлж эцэг хөвүүн болж ёслов.
Зүчид Сэнгүмийн дүүг авч өгөх гэсэн ч өгөөгүйд Чингис дургүйцэж, Жамуха
түүнийг мэдэн Ван хан тэр хоёрыг дайтуулав. Жамуха хор хутгасан ч мэдээ
илгээв.

7. Хэрэйд улсын мөхсөн нь
Түүнийг сонсоод Чингис хаан мордон Зэлмээг
цагдах харуул болгон Хархалзан элээт хүрч үдлэн
буув. Тэр цагт Ван хантай Жамуха ирж явсан ажээ.
Чингис эвлэрэхийг хүссэн ч эс болсонд Хэрэйд
улсыг эзлэв.

8. Ван хан сөнөсөн нь
Хэрэйд иргэнийг доройтуулж, зүг хувааж авав. Сүлддэй овгийн Тахай
баатрын зарц болгож нэг зуун жүрхинийг өгөв. Бас Ван ханы дүү Жаха-
хамбуд хоёр охин байсны эгч Ибагыг Чингис хаан өөрөө авч, дүү
Сорхагтаныг хөвүүн Тулуйд өгөв. Чингис хаан цэргээ хуваарилаж,
мянганы ноён, зууны ноён, арваны ноён ба чэрби нарыг томилов. Найман
улстай байлдахаар мордов. Наху гүний өвөр уулын хормойд байлдах
явцад Таян ханыг Жамуха сүртэй үгсээр Чингисийн цэргүүдийг болон
жанжинуудыг магтан айлгасаар наран орой болох хирд Чингис хаан Наху
гүний уулыг бүсэлж аваад хонов. Маргааш нь Таян ханыг мохоож барив.
Хасар, Тататунгыг багш барин бичиг хууль, цэргийн бодлого тэргүүтэн
олон зүйл бичиг утга заалдаж удалгүй сурав. Тогтоа бэхитэй байлдаж,
мэргидийн олон аймгийг эзэлж авсны дараа Хулан хатнаа авав.

9. Хүчүлүлийн дутаасан ба
Жамухын дарагдсан нь
Дөргэнэг Өгэдэйд авч өгөв. Тогтоа бэхи хөвгүүдтэйгээ зугтаж найманы
Хүлэгү хаантай нийлэн дайтсан ч үл дийлэн мэргидийг салган тараав.
Найманаас салаад доройтож явсан Жамуха хамт явсан нөхөддөө
баригдан чингист ирэв. Чингис хаан, Жамухад нөхөрлөе гэвэл
зөвшөөрөхгүй байна. Амийг чинь хайрлах боловч аргагүйд хүрэв гэж
хэлэгтүн. Одоо чиний үгээр цус гаргалгүй нөгчүүлж хүүрийг чинь ил
хаяхгүй, хүндэт ёсоор оршуулъя гэж зарлиг болов. Шигихутугийг “Бүх
улсын доторх хулгайг цээрлүүлж, худлыг мохоож, үхүүлэх ёстойг
үхүүлж, яллах ёстойг яллаж бай” гэж бүх улсын дээд заргач болгов.

10. Шадар хишигтэн цэргийг
байгуулсан нь
1206 онд Онон мөрний эхэнд Чингис хаан цолыг өгч, хаан
Чингис 95 мянгатын ноёдыг томилон тус тусын
соёрхолыг дайлав. Хоёр мянган хэвтүүл, хорчины хамт
бүгд нэгэн түмэн хишигтэн болов. Чингис хаан зарлиг
болруун; “Бидний шадар түмэн хишигтэнг бэхжүүлж их
голын цэрэг болгоё!” гэж зарлиг болов. Бас Чингис хаан
зарлиг болгон ээлжний цэрэг гаргаж, хэвтүүлийн цэргээр
шөнө хамгаалуулдаг.

11. Уйгур ба ойн иргэдийг
эзэлсэн нь
Хэвтүүлээр бараг бүх улсын, Чингисийг хамгаалах ажил
хийлгэж харин гагцхүү байлдаанд явж болохгүй хэмээн
зарлигдав. Чингис хаан Арслан ханыг байлдсангүй дагуул
болсонд сайшаан охиноо өгөхөөр болов. Чингис хаан Идүүдийг
соёрхож, Алалтун бэхи охиноо өгөв. Борохул хорь түмэнд
алагдав. Хорчи ноён, Худуга бэхи мөн хорьдод баригдав.
Чингис Хасарыг барихаар одсоныг мэдсэн Өэлүн очиж
болиулав. Отчигон Чингисийн туслалцаагаар Дэв тэнгэрийг
алав. Дэв тэнгэрийг үгүй болсны дараа хонхотны хөвүүд
номхров.

12. Хятад, Тангуд, Сартаул, Багдад
ба Оросыг эзэлсэн нь
Чингис хаан 1211 онд хятад иргэнийг эзлэхээр зорив. Зэв Дүн чан
хотыг эзлэв. Жунду хотыг бүслэн байлдаж байхад тэд түүнд хүүхэн,
алт эрдэнэс өгч буцаав. Тэндээс Хашинг дагаар авав. Мөн Хятад
улсын Алтан хааныг дагаар оруулав. Түүний хойно Хятад түүний
элчийг алахад Чингис байлдан, хятдыг зомгол болтол хядав. Алтан
хаан сүүлд найрамдъя гэхэд зөвшөөрөв. Чингис Зүчи, Цагадай хоёрт
харь улсыг хувааж өгөв. Зүчи Өгөдэйг хаанд өргөмжлье гэв. Зүчи,
Цагадай, Өгөдэй гурван хөвүүн Өргнэчи хотыг эзлэн гурвуул хувааж
авсанд, Чингис уурлав. 1226 онд Тангудруу дайлав

13. Чингисхааннасбарсанба
Өгэдэйхаанболсоннь
Тангуд улстай найралдсан боловч хэлсэн үгэндээ хүрээгүй тул
сөнөөн дарав. (1227) [долоон сарын 12-т Түрэмгий балгасанд,
А.то.] Чингис хаан, тэнгэрт халив. Халихын өмнө, тангуд иргэнээс
маш олныг Есүй хатанд өгөв. Чингис хааны гэрээсэлсэн
зарлигийн ёсоор Өгэдэйг хаан өргөмжлөв.1231 онд Хятдыг хиар
цохисон ч Өгөдэй өвдөв. Өгөдэй хаан алтан хааныг мөхөөв. Их
хуралдаан болж, хулгана жилийн (1240) хуран (долдугаар) сард
Хэрлэний Хөдөө арлын Долоон болдог, Шилхинцэг хоёрын завсар
хаан орд бууж байхад бичиж төгсгөв.

14. Анхаарал
хандуулсанд
барярлалаа
Сарангуа, 10-3