1. บาลีเสริม ๑๑
หลักสัมพันธ์ไทย
บรรยาย โดย พระมหาธานินทร์ อาทิตวโร
น.ธ.เอก, ป.ธ. ๘. พธ.บ. (อังกฤษ), พธ.ม. (บาลี),
พธ.ด. (พระพุทธศาสนา)

2. บทที่ ๑
ชือ สัม พัน ธ์
่
คุณนาม
แปลว่า ผู้ ตัว อัน เรียกว่า วิเสสน

3. นามนามและสัพพนาม
• ปฐมาวิภัตติ ใช้ในอรรถ ๖ อย่าง
• ๑.​เป็นประธานในประโยคกัตตุวาจก เรียกว่า สยกัตตา
• ๒. เป็น ปธ. ใน ปย. เหตุกัตตุวาจก เรียกว่า เหตุกัตตา
• ๓. เป็น ปธ. ใน ปย. กัมม. หรือ เหตุกัมม. ,, วุตตกัมมะ
• ๔. เป็น ปธ. ใน ปย. กิริยาปธานนัย (ตฺวา ปัจจัยคุมพากย์
เรียกว่า ปกติกัตตา
• ๕. เป็น ปธ. ใน ปย. ทีไม่มกิริยาคุมพากย์ เรียกว่า ลิงคัต
่ ี
ถะ
• ๖. เป็น ปธ. ใน ปย. เปรียบเทียบ (ควบด้วย วิย, อิว, ยถา
ศัพท์) เรียกว่า อุปมาลิงคัตถะ

4. ทุตยาวิภัตติใช้ในอรรถ ๖ อย่าง เข้ากับกิริยา
ิ
• ๑. แปลว่า ซึ่ง เรียกว่า อวุตตกัมมะ
• ๒. แปลว่า สู่ เรียกว่า สัมปาปุณิยกัมมะ
• ๓.​แปลว่า ยัง ,, การิตกัมมะ
• ๔. แปลว่า สิน, ตลอด
้ อัจจันต
สังโยคะ
• ๕. แปลว่า กะ ,, อกถิตกัมมะ
• ๖. แปลไม่ออกสำาเนียงอายตนิบาต กิริยาวิเสสนะ

5. ตติยาวิภัตติใช้ในอรรถ ๖ อย่าง
• ๑. แปลว่า ด้วย เรียกว่า กรณะ
• ๒. แปลว่า โดย, ตาม, ทาง, ข้าง ตติยาวิ
เสสนะ
• ๓.​แปลว่า อัน เรียกว่า อนภิหิตกัต
ตา
• ๔. แปลว่า เพราะ ,, เหตุ
• ๕. แปลว่า มี (เข้ากับนาม),
• ด้วยทั้ง (เข้ากับกิริยา)
อิตถัมภูตะ
• ๖. แปลว่า ด้วย (เข้ากับ สห หรือ สทฺธึ สหัตถ

6. จตุตถีวิภัตติใช้ในอรรถอย่างเดียว เข้ากับนามบ้าง กิริยาบ้าง
• แปลว่า แก่, เพื่อ, ต่อ, แด่ เรียกว่า สัมปา
ทานะ

7. ปัญจมีวิภัตติ ใช้ในอรรถ ๒ อย่าง เข้ากับนามบ้าง กิริยาบ้าง
• ๑. แปลว่า แต่, จาก, กว่า เรียกว่า อปาทา
นะ
• ๒. แปลว่า เหตุ, เพราะ เรียกว่า เหตุ

8. ฉัฏฐีวิภัตติใช้ในอรรถ ๖ อย่าง เข้ากับนาม
• ๑. แปลว่า แห่ง, ของ เนืองด้วยเป็นเจ้าของ เรียก
่
ว่า สามีสัมพันธะ
• ๒. แปลว่า แห่ง, ของ เข้ากับภาวศัพท์ และศัพท์
ที่แปลว่า ความ, การ, อัน เรียกว่า ภาวาทิสมั
พันธะ
• ๓. แปลว่า แห่ง เนืองในหมู่ เรียกว่า สมุหสัม
่
พันธะ
• ๔. แปลว่า แห่ง... หนา (ประโยคถอน) เรียกว่า
นิทธารณะ (มี นิทธารณียะ มารับ)

9. ฉัฏฐีวิภัตติใช้ในอรรถ ๖ อย่าง เข้ากับนาม (ต่อ)
• ๕ แปลว่า เมื่อ เป็นประธานในประโยคแทรก
เรียกว่า อนาทร
• ๖. แปลว่า ซึ่ง เข้ากับนามกิตก์ (ณวุ ตุ ยุ) เรียก
ว่า ฉัฏฐีกัมมะ

10. สัตตมีวิภัตติใช้ในอรรถ ๑๒ อย่าง เข้ากับนามบ้าง กิริยาบ้าง
• ๑. แปลว่า ใน เป็นที่กำาบัง, เป็นที่ปกปิด เรียก
ว่า ปฏิจฉันนาธาระ
• ๒. แปลว่า ใน เป็นที่ซึมซาบ เรียกว่า พฺยาปิกา
ธาระ
• ๓. แปลว่า ใน เป็นที่อยู่อาศัย เรียกว่า วิสยา
ธาระ
• ๔. แปลว่า ใน เข้ากับกิริยา ไม่ลงในอรรถไหน
เรียกว่า อาธาระ

11. • ๕. แปลว่า ใน เข้ากับนาม ไม่ลงในอรรถไหน
เรียกว่า ภินนาธาระ
• ๖. แปลว่า ใน, ณ เกี่ยวกับกาลเวลา เรียกว่า
กาลสัตตมี
• ๗. แปลว่า ใกล้, ณ เป็นที่ใกล้เคียง เรียกว่า
สมีปาธาระ
• ๘. แปลว่า ในเพราะ เรียกว่า นิมิตตสัต
ตมี

12. • ๙. แปลว่า ครั้นเมือ เป็นประธานในประโยค
่
แทรก เรียกว่า ลักขณะ
• ๑๐. แปลว่า เหนือ, บน ที่ เป็นที่รองรับไว้
เรียกว่า อุปสิเลสิกาธาระ
• ๑๑. แปลว่า ใน...หนา (ประโยคถอน) เรียกว่า
นิทธารณะ
• ๑๒. แปลว่า อันว่า (อ.) ลงในอรรถปฐมาวิภัตติ
เป็นประธาน เรียกว่า สัตตมีปจัจัตตสยกัตตา

13. อาลปนะ
อาลปนะ
สัมพันธ์แล้วปล่อย
แปลว่า แนะ, ดูกอน, ข้าแต่, ข้าแด่
่
เรียกว่า อาลปนะ
หมายเหตุ. ถ้าอาลปนนาม มาคู่กับ
อาลปนนิบาต ให้สัมพันธ์อาลปน
นิบาต เป็น วิเสสนะของ อาลปนนาม
เช่น อาวุโส โมคฺคลฺลาน ดูก่อนโมคคัล
ลานะ ผู้มอายุ
ี
สัมพันธ์ อาวุโส วิเสสนะ ของ โมคฺคลฺ
ลาน ๆ อาลปนะ

14. วิเสสนะ เข้ากับนามนามบ้าง สัพพนามบ้าง
• ๑. คุณนาม เรียกว่า วิเสสนะ
• ๒. วิเสสนสัพพนาม ,, วิเสสนะ
• ๓. นามกิตก์ที่เป็นคุณนาม วิเสสนะ
• ๔. อนฺต และ มาน ปัจจัย อยู่หน้าตัวประธาน
หรือ ประกอบด้วยวิภัตติอื่น จากปฐมาวิภัตติ จะ
อยู่หน้าหรือหลังตัวประธานก็ตาม เรียกว่า วิเส
สนะ
• ๕. ต อนีย และ ตพฺพ ปัจจัย ที่ไม่ได้เป็นกิริยา
คุมพากย์ หรือ วิกติกัตตา เรียกว่า วิเสสนะ

15. วิเสสนะ (ต่อ)
• ๖. ตูนาทิปจจัย แปลไม่ออกสำาเนียงปัจจัย หลัง
ั
นาม เรียกว่า วิเสสนะ
• ๗. สมาสคุณนามและตัทธิตคุณนาม เรียกว่า
วิเสสนะ

16. ประธานพิเศษไม่แจกวิภัตตินาม
• ๑. ตถา อ. เหมือนอย่างนัน เรียกว่า ลิงคัตถะ
้
• ๒. เอวำ อ. อย่างนั้น ,, สัจจวาจกลิงคัต
ถะ
• ๓. อลำ อ. อย่าเลย ,, ปฏิเสธลิงคัตถะ
• ๔. อลำ อ. พอละ ,, ลิงคัตถะ
• ๕.​ อชฺช อ. วันนี้ ,, สัตตมีปัจจัตตสยกัตตา
• ๖. อิทานิ อ. กาลนี้ ,, สัตตมีปัจจัตตสยกัตตา
• ๗. ตทา อ. กาลนั้น ,, สัตตมีปจจัตตสยกัตตา
ั

17. ประธานพิเศษไม่แจกวิภัตตินาม
• ๘.​สาธุ อ. ดีละ เรียกว่า ลิงคัตถะ
• ๙. ตุำ ปัจจัย ใช้เป็นประธาน ตุมัตถกัตตา

18. กิรยาคุมพากย์
ิ
• กิริยาคุมพากย์ ได้แก่ กิริยาดังต่อไปนี้
• ๑. กิริยาอาขยาต เรียกว่า อาขฺยาตบท
– กัตตุวาจก เช่น ปจติ ,, อาขยาตบท
กัตตุวาจก
– กัมมวาจก เช่น ปจิยเต ,, อาขยาตบท กัมม
วาจก
– ภาววาจก เช่น ภูยเต ,, อาขยาตบท ภาว
วาจก
– เหตุกัตตุวาจก เช่น ปาเจติ ,, อาขยาตบท เหตุ
กัตตุวาจก
– เหตุกัมมวาจก เช่น ปาจาปิยเต ,, อาขยาตบท เหตุ
กัมมวาจก

19. กิรยาคุมพากย์
ิ
• ๒. นามกิตก์ ได้แก่ ณฺย ปัจจัย ใช้คมพากย์
ุ
เช่น คารยฺหา เรียกว่า กิตบท กมฺมวาจก
• ๓. กิริยากิตก์ ได้แก่ ต อนีย ตพฺพ ปัจจัยใช้คม
ุ
พากย์ เรียกว่า กิตบท
– กัตตุวาจก เช่น ปวิฏโฐ เรียกว่า กิตบท
ฺ
กัตตุวาจก
– กัมมวาจก เช่น อธิคโต ,, กิตบท กัมม
วาจก
– ภาววาจก เช่น ภวิตพฺพํ ,, กิตบท ภาว
วาจก
– เหตุกัตตุวาจก เช่น ตารยนฺโต ,, กิตบท เหตุ
กัตตุวาจก

20. กิรยาคุมพากย์
ิ
– เหตุกัมมวาจก เช่น ปติฏฐาปิโต เรียกว่า กิตบท
ฺ
เหตุกัมมวาจก
๔ . ตฺวา ปัจจัย คุมพากย์ เรียกว่า กิริยาปธานนัย
๕.​สกฺกา และ อลํ ใช้คุมพากย์ เรียกว่า กิริยาบท
ภาววาจก บ้าง กิริยาบท กัมมวาจก บ้าง
๖. อนฺต และ มาน ปัจจัย ประกอบด้วยฉัฏฐีวิภตติเป็น
ั
กิริยาของประโยคอนาทร เรียกว่า อนาทรกิริยา
๗.​อนฺต และ มาน ปัจจัย ประกอบด้วยสัตตมีวิภตติเป็น
ั
กิริยาของประโยคลักขณะ เรียกว่า ลักขณกิริยา

21. กิรยาคุมพากย์
ิ
• หมายเหตุ. ณฺย ต อนีย ตพฺพ ปัจจัย และ สักกา
ใช้คมพากย์ได้เมื่อตัวประธานเป็นประถมบุรุษ
ุ
เท่าน้ััน ถ้าตัวประธานเป็นมัธยมบุรุษหรืออุต
ตมบุรุษ ให้แปล ณฺย ต อนีย ตพฺพ ปัจจัย หรือ
สกฺกา เป็นวิกติกัตตา ในกิริยาอาขยาต

22. กิริยาในระหว่าง
• กิริยาในระหว่าง ได้แก่ กิริยาดังต่อไปนี้
• ๑. อนฺต และ มาน ปัจจัย ประกอบด้วยปฐมา
วิภัตติ อยู่หลังตัวประธาน เรียกว่า อัพภันตรกิ
ริยา
• ๒. ตูน ตฺวา ตฺวาน ปัจจัย ที่เรียกว่า ตูนาทิปั
จจัย แปลว่า แล้ว แปลหลังลําดับกิริยา เรียก
ว่า ปุพพกาลกิริยา
• แปลว่า แล้ว แปลหลังกิริยาคุมพากย์ เรียกว่า
อปรกาลกิริยา

23. กิริยาในระหว่าง
• แปลว่า เพราะ แปลหลังกิริยาคุมพากย์ เรียก
ว่า เหตุ
• แปลไม่ออกสําเนียงปัจจัย ตามลําดับกิริยา
เรียกว่า สมานกาลกิริยา
• แปลไม่ออกสําเนียงปัจจัย หลังกิริยา เรียกว่า
กิริยาวิเสสนะ
• แปลว่า ครั้น...แล้ว เรียกว่า ปริโยสาน
กาลกิริยา