Turiin sankhuu

1. ТӨСВИЙН ТӨЛӨВЛӨЛТИЙН АРГА
1. Төсвийн төлөвлөлтийн тухай
2. Төсвийн төлөвлөлтийн аргууд, тэдгээрийн
давуу болон сул тал

2. 1. Төсвийн төлөвлөлтийн тухай
Төсөв бол Засгийн газрын мэдлийн болон орон
нутгийн захиран зарцуулах эрх бүхий мөнгөн хөрөнгийн
санг бүрдүүлэх, тэдгээрийг ашиглахтай холбогдсон
санхүүгийн харилцааны явцад бүрэлдэн бий болсон систем
юм.
Иймд төсөв нь санхүүгийн харилцааны тогтолцоонд чухал
байр суурь эзэлдэг.
Төсөв гэдэг нь дундад зууны Английн уут, цунх, түрийвч
буюу “budget” гэсэн үгнээс гаралтай бөгөөд 17-р зууны
сүүлчээс парламентаар батлагддаг төрийн орлого, зарлагын
төлөвлөгөөг багтаасан баримт бичиг юм.

3. Төсөв нь төр өөрийн санхүүгийн үйл ажиллагааг
төлөвлөж эхэлсэн буюу тодорхой хугацаанд орлого,
зарлагын төлөвлөгөө зохиох болсон үеэс бий болсон
байна.
Төлөвлөгөөт үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх
хэрэгсэл нь төрийн орлого зарлагын дансны
хэлбэрээр, тоон дүнгээр илэрхийлэгдсэн улсын
төсөв болж байв.
Энэ үзэл санаагаар төсөв төрийн аж ахуйг
хөгжүүлэх зайлшгүй нөхцөл болж хувирчээ.

4. Ийнхүү төсвийн гол шинж нь түүний төлөвлөгөөт
чанар болсон юм.
Онол, практикаар төсөв гэдэг нь болох гэж
байгаа үе буюу тодорхой цаг хугацаанд хэрэгжих
төрийн аж ахуйтай холбоотой санхүүгийн
төлөвлөгөө болно.
Аливаа төлөвлөгөөний нэгэн адил улсын төсвийг
тодорхой хугацаанд зохиох ёстой. Олон улс оронд
энэ үеийг санхүүгийн жил /Fiscal year/ гэж
нэрлэгдэх нэг жилийн хугацаагаар тооцдог.

5. Энэхүү санхүүгийн жил нь улс орнуудад харилцан
адилгүй байдаг бөгөөд Монгол улс, ОХУ оёр өнөөг
хүртэл хуучин уламжлалаа хадгалж санхүүгийн жил
нь календарын жилтэйгээ давхцаж байна.
Төсөв нь төрийн санхүүгийн байдлыг харуулсан
энгийн төлөвлөгөө бөгөөд тодорхой арга хэрэгсэл
байдлаар хөгжиж иржээ.

6. Энэ нь ирээдүйн цаг хугацааны тодорхой үеийн
түршид бий болох үйл явдлуудыг төлөвлөж харуулахын
тулд бэлтгэсэн тоо хэмжээг заасан урьдчилсан
тооцооллууд байх бөгөөд түүнийг зохицуулалтын
болон хяналтын арга хэрэгсэл болгож ашигладаг.
Засгийн газар, салбарын төсвийн ерөнхийлөн
захирагч, төсвийн байгууллагуудын ерөнхий менежер
нь өөрийн үйл ажиллагааны үндсэн зорилго, ажлын чиг
үүрэг, үйл ажиллагаа явуулахад шаардагдах санхүүгийн
нөөцийг бүрдүүлж, зарцуулах төлөвлөгөөг жил бүр
боловсруулах шаардлагатай болдог.

7. Ингэж төлөвлөгөө боловсруулахад З янзын үзэл
баримтлал байдаг. Үүнд:
 Төсөв нь нийгмийн гишүүдийн ашиг, сайн сайхныг
сайжруулах зорилгоор нөөц баялагийг хуваарилж
зарцуулах гэсэн шинжтэй үзэл
 Төрийн бодлого үйл ажиллагаа нь төрийн
аппаратын хүчээр зах зээлийн зүй тогтлоор
зохицуулагдаж санхүүжих гэсэн агуулгатай үзэл
 Төрөөс нийгэмд үзүүлэх үйлчилгээг санхүүжүүлэх
боловч тухайн үйлчилгээний өртөг, зардал, эрэлт
зэрэг эдийн засгийн хүчин зүйлийг харгалзан үзэх
ёстой гэсэн үзэл.

8. Эдгээр үзэл баримтлалд тулгуурлан зах зээлийн
эдийн засгийн харилцааг гүнзгийрүүлэн нийгмийн
салбарт эдийн засгийн либералчлал хэрэгжүүлэх
үүднээс төсвийн байгууллагын удирдлага
санхүүжилтийн тухай хуулийг 2002 онд баталж
байсан.
Төсвийн шинэчлэлийн үйл явц төсвийн төлөвлөлтийн
аргуудын өөрчлөлттэй салшгүй холбоотой. Одоогоор
дэлхийн улс орнууд төсвийн үйл ажиллагаандаа
нийтлэг хэрэглэж ирсэн төсвийн зарлага төлөвлөлтийн
аргууд, тэдгээрийн агуулга, давуу ба сул талыг
харьцуулан авч үзье.

9. Төсвийн төлөвлөлтөд нийтлэг хэрэглэгддэг дараах
аргууд байна.
• Төсвийн зүйл - заалтаар нь буюу эдийн засгийн
ангиллаар тогтоосон зардлыг төлөвлөх
• Гүйцэтгэлд суурилсан төсөв
• Хөтөлбөрт төсөв
• Төлөвлөгөө – хөтөлбөр - төсвийн тогголцоо
• Тэнцвэрт төсөв
• Тэг суурьт төсөв
• Дунд хугацааны төлөвлөлт

10. 2.Төсвийн төлөвлөлтийн аргууд, тэдгээрийн давуу
болон сул тал
1. Зүйл, заалтын төсөв
Зүйл, заалтын төсөв нь цаг хугацааны хувьд нэлээд
эрт ХIX эууны суулч ХХ зууны эхэн үед үүссэн,
төсвийн байгууллагуудад төсвөө тайлагнах, хянах үйл
ажиллагааг чангатгаж, энгийн, хялбар болгодог
гэдгээрээ илүү нэрд гарсан арга юм.

11. Гэхдээ удирдлагын арга хэрэгсэл болохын хувьд
төсвийн төлөвлөлтийн энэхүү арга нь маш
хязгаарлагдмал хүрээнд хэрэглэгддэг.
Энэ аргыг ашиглан төсвийн төлөвлөлт хийхэд
төсвийн хөрөнгө нь зардлын тодорхой зүйл,
заалтуудад хуваарилагддаг ба төсвийн байгууллага юу
худалдан авахыг чухалчилдаг.
Манай улсын хувьд 1921 оноос төсвөө бүрдүүлэн
тооцож эхэлснээс хойш үндсэндээ 90 гаруй жилийн
түршид зөвхөн зүйл, заалтын төсвийн аргыг хэрэглэж
иржээ.

12. 1.Зүйл, заалтын төсөв
Давуу тал Сул тал
 Төсвийн хөрөнгийн зарцуулалтад
тавих хяналтыг сайжруулдаг
 Зохиоход харьцангуй хялбар
 Төсөв зохиох, хянах, төлөвлөх үйл
ажиллагааны нэгдлийг хангаж
чаддаггүй
 Урт болон дунд хугацаанд төлөвлөх
боломжгүй
 Зардал ба үр дүнг харьцуулах
боломжгүй
 Хэрэгжүүлж буй бодлогын боломжит
хувилбаруудыг үгүйсгэдэг
 Маш хязгаарлагдмал хэрэглэгддэг
 Өмнөх жилд ашигласан зардлаа
дараа жилд өсгөх боломж бага
 Зарлагыг зорилготой нь шууд
харьцуулах боломжгүй

13. 2. Гүйцэтгэлд суурилсан төсөв
Гүйцэтгэлд суурилсан төсөв нь төсвийн зарлага талыг
нэмэгдүүлдэг зүйл заалтаар төлөвлөх аргын
хязгаарлагдмал байдлаас шалтгаалан 1930-аад оны
эхээр АНУ-ын холбооны Засгийн газраас удирдлагын
шинэ хандлагыг сонгож, төсвийн талаар авч
хэрэгжүүлсэн бодлого анхны үр дүнгээ өгч эхэлсэн нь
“гүйцэтгэлийн төсөв” байлаа.

14. Энэ арга нь мөнгийг үндсэн чиг үүрэг, үйл
ажиллагаанд хуваарилан байршуулдаг, Засгийн газар
юу худалдан авсныг бус харин юу бүтээснийг голлон
анхаарч, үйддвэрлэсэн бүтээгдэхүүн‚ гүйцэтгэсэн
ажил үйлчилгээний тоо, чанарыг чухалчилдаг.
Гүйцэтгэлийн төсөв нь зүйл - заалтаар төсөвлөх
уламжлалт хяналтын аргаас төсвийн хөгжлийн
дараагийн үе шат болох төлөвлөгөөт хандлага буюу
хөтөлбөрт төсөв, төлөвлөгөө-хөтөлбөр-төсвийн
тогтолцоонд шилжих үе шатны эхлэл болжээ.

15. 2.Гүйцэтгэлд суурилсан төсөв
Давуу тал Сул тал
 Байгууллагын удирдлагын хяналт
сайжирч, ажлын үр дүн дээшилдэг.
 Төсвийн зарцуулалтыг үр ашгийн
шалгуур үзүүлэлтээр хянах
боломжийг олгодог.
 Санхүүгийн хариуцлага
нягтлан бодогчоос менежерүүдэд
шилждэг.
 Нөөцийг үр ашигтай байршуулсан
эсэхийг үнэлэх шалгуур тодорхой
бус
 Хамгийн сайн сонголт хийх
боломжит хувилбарууд байхгүй
 Санхүүгийн албаны ажилтнуудын
хувьд ажлын чанарыг үнэлэхэд
хүндрэл учирдаг.
 Урт хугацааны асуудлыг
шийдвэрлэх боломж муутай.
 Өмнөх үеийн гүйцэтгэлд
тулгуурладаг.

16. 3. Хөтөлбөрт төсөв
Хөтөлбөрт төсөв нь хэтийн ирээдүй, урт хугацааны
үйл ажиллагаанд чиглэсэн байдаг.
Гүйцэтгэлд суурилсан төсөв нь өнгөрсөн хугацааны
ажлын туршлага, түүний амжилтанд тулгуурладаг бол
хөтөлбөрт төсвийг ирээдүйн хүлээгдэж буй үйл
ажиллагааны үр дүнгийн үнэлгээтэй уялдуулан
зохиодог.

17. 3.Хөтөлбөрт төсөв
Давуу тал Сул тал
 Төсвийн зарлагын ирээдүйн
үнэлгээний үндсийг бүдүүлж өгдөг.
 Зорилго, ажлын эцсийн үр дүнд
голлон анхаардаг.
 Хэрэгжүүлсэн үйл ажиллагаа,
хөтөлбөрийн үр дүн ,үр дагаварыг
харгалзан үздэг.
 Төсвийн шийдвэр гаргахад
төлөвлөлтийн гүйцэтгэх үүргийг
тодотгож өгдөг
 Төсөвтэй холбоо бүхий бусад олон
салбарт нөлөөлдөг бодит
өөрчлөлтүүдийг харгалзах хэрэгтэй
болдог.
 Зардал үр дүнгийн шижилгээ нь
хийхээр төлөвлөсөн үйл ажиллагааны
үр нөлөө, шууд бус үр дагаваруудыг
тэр бүр тооцож чаддаггүй
 Хөтөлбөрийг янз бүрийн хүмүүс
хэрэгжүүлж байдаг ч гэсэн энэ арга
нь төвлөрсөн зохицуулалтыг
шаарддаг.

18. Иймээс хөтөлбөрт төсөв нь төрийн нийгэм-эдийн
засгийн бодлогыг хэрэгжүүлэхтэй илүү холбогддог
бөгөөд мөнгийг хөтөлбөр, үйл ажиллагаанд
хуваарилж байршуулдаг, үзүүлсэн үйлчилгээний
өртгийг чухалчилдаг, зарцуулсан хөрөнгийг бус,
харин эцсийн бутээгдэхүүнийг онцолж үздэг,
нийгэмд чиглэсэн зорилго, зорилттой уялддаг.
Хэдийгээр хөтөлбөрийг янз бүрийн хүмүүс
хэрэгжүүлдэг хэдий ч энэ арга нь төвлөрсөн
зохицуулалтыг шаарддаг онцлогтой.

19. 4.Төлөвлөгөө – хөтөлбөр - төсвийн тогтолцоо нь
төлөвлөлтийн үйл явцыг хөтөлбөр, төсөв
боловсруулахтай нэгтгэн хослуулах оновчтой
тогтолцоо юм.
Давуу тал Сул тал
 Төлөвлөх зорилгыг тодорхойлох,
төсөв боловсруулах, шийдвэр
гаргах үйл явцыг нэгтгэж
төсөвлөлтийг сайжруулдаг.
 Тэргүүлэх чиглэлүүдийг зөв
тодорхойлж, зорилтыг нарийвчлан
авч үздэг.
 Төсвийн зарлагыг бууруулах бодит
нөхцөлийг бүрдүүлж өгдөг.
 Байгууллагаас үйл ажиллагаагаа
үнэлэх системээ тогтмол
сайжруулахыг шаарддаг.
 Бичиг цаасны ажлыг ихэсгэж,
агууллагын ач холбогдлыг үгүйсгэх
хандлагатай.
 Хөтөлбөрүүдийг харьцуулан
тэргүүлэх ач холбогдлоор нь
эрэмбэлэх шаардлага гардаг.
 Орон нутгийн түвшинд ашиглах
боломж багатай
 Хэрэгжүүлэхэд хөрөнгө мөнгө их
шаарддаг.

20. 5.Тэнцвэрт төсөв нь үйл ажиллагааны үр дүнг голлон
анхаардаг, хүн амын эрэлт хэрэгцээг тооцож, тэдний
хэрэгцээг хангах өртөг, зардлыг тодорхойлоход
чиглэдэг.
Давуу тал Сул тал
 Зорилгоо тодоройлж, урт
хугацааны төлөвлөлт хийх
боломжтой
 Байгууллагын үйл ажиллагааг
урьдчилан таамаглах боломжтой
 Тогтвортой байдлыг хангах
баталгаа болж өгдөг.
 Зардал ашгийн үзүүлэлтүүдтийг
цэвэр мөнгөн дүнгээр илэрхийлэн
хооронд нь харьцуулахад төвөгтэй
байдаг.
 Хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй, цаг
хугацаа, хүч хөдөлмөр их
шаарддаг.

21. 6.Тэг суурьт төсөв нь өмнөх жил хэрэгжсэн төсөл,
арга хэмжээ, хөтөлбөрийн санхүүжилтийг үл харгалзан
шинээр хэрэгжүүлэх хөтөлбөрийн санхүүжилтийг
тооцож, төсвийн төлөвлөлт хийдэг арга юм.
Давуу тал Сул тал
 Төлөвлөх ажлын уялдаа холбоог
сайжруулдаг
 Төсвийн зарлагыг бууруулах бодит
нөхцөлийг бүрдүүлдэг.
 Үйл ажиллагааны зорилтыг
нарийвчлан тооцож өгдөг
 Орон нутгийн төсвийн төлөвлөлтөд
хүндрэл учруулдаг
 Хөтөлбөрүүдийг заавал тэргүүлэх
чиглэлээр нь зайлшүй эрэмбэлэдэг.
 Бичиг цаасны ажил ихтэй, цаг
хугацаа их шаардана.
 Төсөвт байгууллага өөрийн
үнэлгээний системээ шинэчлэх,
сайжруулахыг шаарддаг.

22. Харьцуулалтаас харахад төрөөс орлого, зарлагаа
төлөвлөж эхлэх үед анх хэрэглэж байсан арга нь зүйл,
заалтаар төлөвлөх арга байжээ.
ХХ зууны эхэн үед дэлхийн улс орнууд
парламентын зүгээс гүйцэтгэх засаглалын үйл
ажиллагаанд тавих хяналтыг сайжруулах зорилгоор
зүйл заалтын аргыг ашиглан төсвийн хөрөнгөө
төлөвлөж байсан бол 1930-аад оноос гүйцэтгэж буй
ижил, чиг үүрэгт нь нийцүүлж зарлагыг ангилдаг
удирдлагын хандлага болох гүйцэтгэлийн төсвийг
нэвтрүүлж дараа нь төлөвлөлтийн хосолсон арга
хэрэгсэл болох хөтөлбөрт төсөвт шилжсэн байна.

23. Түүнчлэн өнгөрсөн зууны 70-аад оноос нөөцийг
илүү үр ашигтай ашиглахад чиглэсэн тэг суурьт болон
тэнцвэрт төсвийн аргуудыг ашиглах болсон бөгөөд
төсвийн төлөвлөлтийн эдгээр арга нь улс орон бүрт иж
бүрэн ба хэсэгчилсэн байдлаар өөрийн гэсэн
онцлогтой, харилцан адалгүй хэрэгжиж иржээ.

24. Төсвийн төлөвлөлтийн эдгээр аргыг чухалчлах
зүйлээс харахад зүйл, заалтын төсөв нь богино
хугацааны асуудал буюу зардлын зүйлийг, харин
гүйцэтгэлийн төсөв зарцуулсан хөрөнгийн үр
ашгийг, хөтөлбөрт төсөв илүү урт хугацааны
нөлөөлөл буюу бодлого, арга хэмжээний үр нөлөөнд
түлхүү анхаарал хандуулдаг байна.

25. Зүйл, заалтын төсөв мэдээллийг зардлын нэр
төрлөөр цуглуулж, байгууллага өөрийн шийдвэрээ
гаргаж, төсөвлөлтөө хийж, дээд шатны төсвийн
захирагчдад шилжүүлдэг, хүчин төгөлдөр үйлчилж
буй хууль, тогтоомжийн хүрээнд төвлөрсөн бус
зохицуулалттай хэлбэрээр зохиогддог.

26. 1950-аад оноос хэрэглэгдэж эхэлсэн төсөв нь
удирдлагын хандлага, чухам ямар бүтээгдэхүүн, ажил
үйлчилгээг бусдад хүргэж буйг голлодог бөгөөд
төвлөрсөн бус байдлаар дороос дээш чиглэсэн
шийдвэр гаргах замаар үр ашгийг тооцож үнэлдэг.
1960-аад оны сүүлч үе буюу 1970-аад онд голлон
хэрэглэгдсэн хөтөлбөрт төсвийн бусад төсвөөс
ялгагдах онцлог нь бодлогын зорилго, зорилтод
чиглэгдэн төвлөрсөн зохицуулалтаар дамжуулан
төсвийг тооцон төлөвлөх явдал юм.

27. Эдийн эасагчид, санхүүчид төсвийг төлөвлөх,
бодлогын үр нөлөөг үнэлэхэд чухал үүрэгтэй оролцдог.
Дээр дурьдсан төсвийн төлөвлөлтийн аргуудыг гол
төлөв АНУ-д анх боловсруулан хэрэглэж байсан
бөгөөд 1970-аад оны сүүлч үеэс тэг суурьт төсвийн
аргыг нэвтрүүлсэн байдаг.
1980-аад оноос бусад хөгжингүй орон болон хөгжиж
буй орнууд төсвийн шинэчлэл хийхдээ хөтөлбөрт
төсөв, төлөвлөгөө-хөтөлбөр-төсвийн тогтолцоо, тэг
суурьт төсвийн аргуудыг дангаар нь болон хослуулсан
байдлаар хэрэглэжээ.

28. 7. Дунд хугацааны төлөвлөлт
Төсвийн зарлагыг дунд хугацаанд төлөвлөх
хандлага нь бодлого боловсруулах, төлөвлөх,
төсөвлөх үйл ажиллагааны уялдаа холбоог хангах,
хөрөнгө нөөцийг төрийн бодлогын тэргүүлэх
чиглэлд хуваарилахад чухал ач холбогдолтой.
Өөрөөр хэлбэл энэ нь эөвхөн улс орны хэмжээнд
буюу макро түвшинд төдийгүй орон нутгийн төсөв,
салбар, байгууллагын түвшинд ч хэрэгжих
боломжтой хандлага юм.

29. Төсвийн зарлагыг дунд хугацаанд төлөвлөх
тогтолцооны зорилго нь дараах асуудлыг багтаадаг.
 Бодит нөөцийн ашиглалтыг сайжруулснаар макро
эдийн засгийн тэнцвэрт байдлыг хангах
 Салбарын дотоодод болон салбар хоорондын
стратегийн тэргүүлэх чиглэлд нөөцийг хуваарилах,
байршуулах
 Төсвийн байгууллагуудын бие даасан байдлыг
хангах, санхүүжилтийг үр ашигтай бөгөөд үр
дүнтэй зарцуулах нөхцөлийг бүрдүүлэх явдал
байна.

30. Төрийн үйл ажиллагааг дунд хугацаанд төлөвлөх,
нөөцийг удирдах болон хуваарилахдаа бодлогын
шинж чанартай шийдвэр гаргах, үйл ажиллагааг
төлөвлөх, төсөвлөх ажлын уялдааг сайтар хангах
хэрэгтэй болдог.
Өөрөөр хэлбэл удирдлагын түвшин бүрт
стратегийн зоргилгыг тодорхойлж, төсвийн хөрөнгийг
хүрэх үр дүн, гарах үр ашигтай нь уялдуулан тооцож
хуваарилах шаардлагатай юм.

31. АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА