Turiin sankhuu

1. ТӨСВИЙН АЛДАГДАЛ, ТҮҮНИЙ ШАЛТГААН
1.Төсвийн алдагдлын тухай ойлголт
2.Төсвийн алдагдал үүсэх шалтгаан

2. 1.Төсвийн алдагдлын тухай ойлголт
Төсөвт төвлөрүүлсэн мөнгөн хөрөнгийн сан нь
төсвөөс хийх санхүүжилтэд хүрэлцэхгүй болох
тохиолдолд төсвийн алдагдал хэмээх ойлголт гарч
ирдэг.
Төсвийн алдагдал бол төсвийн нийт зарлага нь нийт
орлогоосоо их болж, хэтрэх үзэгдэл юм.
Төсвийн алдагдлын хэмжээ бол аливаа улсын эдийн
засгийн тогтвортой байдлыг тодорхойлох, макро эдийн
засгийн төлөвийг үнэлэхэд ашиглагддаг нэг чухал
үзүүлэлт болдог.

3. Төсвийн алдагдал нь ихэнх улсад тохиолдох бөгөөд
харин түүнийг тодорхой түвшинд барьж, түүнээс
хэтрүүлэхгүй байх бодлого, арга хэмжээг авч
хэрэгжүүлдэг.
Өөрөөр хэлбэл төсвийн алдагдлын хэмжээг
дотоодын нийт бүтээгдэхүүний тодорхой түвшинд
барьж, түүнээс хэтрүүлэхгүй байхыг чухалчилдаг.
Тухайлбал, төсвийн алдагдлын хэмжээг ихэнх
тохиолдолд ДНБ-ний 2% - 5% байхаар тооцож,
түүнээс хэтрүүлэхгүй байх хэмжээнд барьдаг.

4. Анх төсвийн орлого нь зарлагатайгаа тэнцүү буюу
баланслагдаж байх ёстой гэсэн үзэл баримтлал
давамгайлж, энэхүү хандлага хүчтэй байсан.
Өөрөөр хэлбэл төсвийн зарлага нь орлогоосоо хэтрэх
ёсгүй гэж үзэж байсан.
Харин эдийн засагч Ж.Д.Кейнс болон Л.Самуэлсан
нар төсвийн алдагдлыг байж болох асуудал гэдгийг
бүх нийтээр хүлээн зөвшөөрөхөд голлох нөлөө
үзүүлсэн.

5. Эдгээр эдийн засагчийн “Эдийн засаг дахь төрийн
оролцооны тухай", “Нийгмийн барааны тухай” зэрэг
бүтээл гарснаар санхүү эдийн засагт гүйцэтгэх төрийн
шинэ үүргүүдийг тодорхойлж өгсөн.
Энэ үеэс төрийн санхүүд төсвийн алдагдлын тухай
асуудал нь судалгааны нэг томоохон бөгөөд
сонирхолтой чиглэл болон гарч ирсэн байдаг.

6. Төсвийн алдагдал нь эх үүсвэргүй болсон
зарлагын хэмжээгээр бий болох тул түүнийг нөхөхөд
нэмэлт эх үүсвэр ашиглах бөгөөд тэр нь ихэвчлэн
зээлийн эх үүсвэр байдаг.
Тухайн жилийн төсөв алдагдалтай байгаа эсэхийг
нийт эрэлтийг бий болгох хэрэглээ, хөрөнгө оруулалт
засгийн газрын зардал,цэвэр экспорттой холбож үзэх
нь зүйтэй.
Үүнийг нийт эрэлтийн тэгшитгэлд үндэслэн гарган
авч тайлбарлаж болно.

7. АD = С + I + G + (E - IМ)
Энд:
АD -Аggregate demand буюу нийт эрэлт
С - Consumption буюу хэрэглээ
I - Investment буюу хөрөнгө оруулалт
G - Government буюу Засгийн газрын зардал
E - Export буюу экспорт
IM - Import буюу импорт
Y = С + I + G + (E - IМ)
Y - National income буюу үндэсний орлого

8. I =Y – G – С – (E – IМ)
Энд татварыг нэмж хасаж тэнцүүлбэл
I = (Y – C – (E – IM) – T + (T – G)
T – G > 0 төсөв алдагдалгүй.
Т – G < 0 төсөв алдагдалтай.
Алдагдлын үндсэн шалтгаан нь татварыг
нэмэгдүүлэх улс төрийн сонирхол бага байх тул
Засгийн газар татварыг бага ногдуулдаг, мөн төсвөөс
хийх зарлага санхүүжүүлтийн хэрэгцээ ямагт их
байдагтай холбоотой.

9. 2.Төсвийн алдагдал үүсэх шалтгаан
Төсвийн алдагдал нь хэд хэдэн шалтгааны
улмаас бий болно.
1.Урсгал тооцооны гарах алдагдал
Гол нөхцөл нь урсгал зарлага хэт их өссөний
улмаас орлого нь түүнийг нөхөх боломжгүй болох үед
төсөв алдагдалд ордог.
Энэхүү шалтгааны улмаас үүсэх алдагдал нь
ихэвчлэн хөгжиж буй улс орнуудад тохиолддог.

10. 2.Гадаад хүчин зүйлийн алдагдал
Өр төлбөр, засгийн газрын зардал огцом өсөх, их
хэмжээний гадаад зээлийн өр төлбөрийг төлөх үед
төсвийн зарлагын нилээд хэсэг нь зарцуулагддаг.
Энэ үед бусад төрлийн зарлага санхүүжилтгүй
болж алдагдлын хэмжээг нэмэгдүүлдэг.
Мөн тухайн улсын гадаад зах зээл дээрх экспортын
гол нэрийн бүтээгдэхүүний үнэ буурахад төсвийн
алдагдлын хэмжээ өсдөг.

11. 3.Урсгал зардлын өсөлтийн алдагдал
Урсгал зардал – өдөр тутмын хэрэглээнд дахин
ашиглагдахгүй нэг удаа л зарцуулаад өнгөрөх буюу
хамгийн идэвхгүй зардал.
Ийм урсгал зардал өсөх нь урсгал тэнцлийг
бууруулж энэхүү бууралт нь урсгал тэнцлийн
тодорхой хувиас хэтэрсэн нөхцөлд алдагдал болно.
Ийм алдагдал нийгмийн баталгаа сайтай, өндөр
хөгжилтэй орнуудад их гардаг учраас тэдгээр орны
засгийн газар уг зардлын өсөлтийг хуулиар тогтоож
өгсөн байдаг.

12. 4. Мөнгө зээлийн бодлогын алдагдал
Үүнд нөлөөлөх гол хүчин зүйл нь инфляци юм.
Онолын хувьд инфляци нь төсвийн алдагдлыг бий
болгох, нэмэгдүүлдэг гэсэн үр нөлөөтэй.
Эдийн засгийн хямрал бий болж, мөнгөний ханш
унаж, инфляци өндөр болсноор зарлагын өсөлт нь
орлогын өсөлтөөс давдаг.
Бий болсон алдагдлыг эмиссийн аргаар багасгах
боломжтой ч инфляцийг улам хөөрөгдөж алдагдлыг
нэмэгдүүлэх шалтгаан болдог.

13. 5. Хөрөнгө оруулалтын алдагдал
Тухайн Улсын Засгийн газар дангаар санхүүжүүлж
чадахааргүй том хөрөнгө оруулалт, төслийг
хэрэгжүүлэхэд санхүүжилт шаардагддаг.
Монгол орны хувьд хуримтлал бага учир зах
зээлийн эдийн засгийн бодлогыг хэрэгжүүлэхэд
хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх шаардлага байнга
тулгардаг.
Үүний улмаас төсвийн алдагдлыг нэмэгдүүлэх замаар
дээрх санхүүжилтийг шийдвэрлэх үе гардаг.

14. 6. Санхүүгийн бодлогын алдаанаас үүсэх алдагдал
Засгийн газраас санхүү, төсөв мөнгөний бодлогын
хүрээнд зохицуулалтын буруу арга хэрэглэснээр
алдагдал нэмэгддэг.
Засгийн газраас ямар нөхцөлд ямар арга хэрэглэх нь
чухал асуудал байдаг.
Онолын хувьд санхүү, төсөв, мөнгөний бодлогыг өөр
хооронд нь зөв уялдуулах нь эдийн засгийн уналтаас
гарах арга замуудын нэг юм.

15. Эдийн засгийн хөгжлийн гол түлхэц нь улсын
хөрөнгө оруулалт байдаг.
Иймээс улс орнууд өөрийн төсвийн зарлагыг хөрөнгө
оруулалтад голлон чиглүүлдэг.
Энэ үед зарлага нь эдийн засгийн нөөц боломжоос
давж төсвийн алдагдал үүснэ.
Энэ алдагдал нь улс орны хэтийн хөгжилд
чиглэгдэх бөгөөд хэрэв хөрөнгө оруулалтын хэмжээг
бууруулбал төсөв алдагдалгүй болох боловч эдийн
засгийн ирээдүйн хөгжлийг хязгаарлахад хүргэдэг.

16. Төрийн зүгээс авч явуулж байгаа санхүү, эдийн
засгийн бодлого нь тухайн цаг үедээ тохироогүй, үр
ашиггүй байх тохиолдолд, эдийн засгийн тогтвортой
байдал алдагдан, үйдвэрлэл үйлчилээ, хүн амын ажил
эрхлэлт буурч мөнгөний ханш унаснаар төсвийн
орлого багасдаг.
Мөн зарлагын нэрлэсэн дүн өснө. Энэ бүхний
тусгал нь төсвийн алдагдал үүсэх үндсэн шалтгаан
болдог.

17. Ийм нөхцөлд санхүүгийн зөв бодлогыг
боловсруулан авч хэрэгжүүлэхгүй бол эцсийн дүнд
эдийн засгийн гүн хямралд хүргэж болзошгүй.
Төсвийн алдагдлын дотоод хүчин зүйл
 Татварын зохистой бус бодлого.
 Үйлдвэрлэлийн уналт буюу зогсонги байдал
 Төсвийн хөрөнгийн үр ашиггүй зарцуулалт
 Улсын дотоод өрийн өсөлт
 Улс төр, эдийн засгийн тогтворгүй байдал
 Зардлын оновчтой биш бүтэц

18.  Улс төрийн намууд болон бизнесийн томоохон
байгууллагуудын үйл ажиллагаа
 Мөнгөн гүйлгээ, төлбөр тооцооны тогтворгүй
байдал .
 Үндэсний валютын ханшгүйдэл
 Байгалийн гамшиг
 Цэрэг дайны үйл ажиллагааны зардлын өсөлт
Төсвийн алдагдлын гадаад хүчин зүйл
 Олон улсын улс төр, эдийн засгийн тогтворгүй
байдал
 Санхүүгийн зах зээл дээрх валютын ханшны
өөрчлөлт

19.  Дэлхийн зах зээл дээрх гол нэрийн бүтээгдэхүүний
үнэ ханшийн өөрчлөлт .
 Улсын гадаад өрийн өсөлт, түүний дарамт
 Харилцагч улсуудын хандлага
 Олон улсын байгууллагуудын баримталж байгаа
бодлогын нөлөө
Татварын зохистой бус бодлого нь татварын
ачааллын түвшинг алдагдуулж, татвар төлөгчдийн аж
ахуйн үйл ажиллагаа, бизнесийг хязгаарлах ба төсөвт
орох татварын хувь хэмжээг бууруулах байдлаар сөрөг
нөлөөг үзүүлдэг.

20. Ингэснээр төсвийн орлого багасаж, зарлагын эх
үүсвэр дутагдалтай болоход нөлөөлнө.
Энэ нь төсвийн аддагдлыг нэмэгдүүлэх шалтгаан
болно.
Дотоодын нийт бутээгдэхүүн , үндэсний орлого нь
татварын хэмжээтэй шууд хамааралтай байна.
Иймээс үйлдвэрлэл, үйлчилгээний уналт нь
үндэсний орлогын хэмжээг бууруулж, төсөвт орох
татварын орлогыг багасгадаг.

21. Төсвийн хөрөнгийн үр ашиггүй буюу үрэлгэн
зарцуулалт болон зардлын оновчтой бус бүтэц нь
түүнийг санхүүжүүлэх орлогыг хүрэлцэхгүйд хүргэж
алдагдал үүсэх нөхцөлийг бүрдүүлнэ.
Тухайн орны улс төр, эдийн засгийн тогтворгүй
байдал нь нийт эдийн засаг, хүн амын амьжиргааны
түвшин, бодит орлого инфляцийн хэмжээнд сөргөөр
нөлөөлж төсвийн орлогын дутагдлыг бий болгон,
зардлыг нэмэгдүүлснээр алдагдал үүсэх шалтгаан
нөхцөл болдог.

22. Мөнгөн гүйлгээ болон үндэсний валютын ханшны
тогтвортой байдал нь төрөөс явуулах мөнгөний
бодлогоос хамаардаг.
Хэрэв төрөөс мөнгөний бодлогын талаар
баримтлах үндсэн чиглэлийг буруу тодорхойлох нь
дараах үр дагавартай.
 Үндэсний валютын ханш хэт сулрах
 Эдийн засаг дахь мөнгөний эрэлт огцом өсөх
 Бартерийн үйл ажиллагааг нэмэгдүүлэх

23.  Хуурамч мөнгө үүсэх нөхцөлийг бүрдүүлж,
эрсдэлийг нэмэгдүүлэх
 Төлбөр тооцооны норм, нормативыг эвдэх гэх мэт
сөрөг нөлөөг үзүүлдэг.
Энэ нь эцсийн дүндээ төсвийн орлогын
үнэгүйдлийг бий болгож зарлагын өсөлтийг бий
болгосноор төсвийн алдагдалд хүргэдэг байна.
Энэ бүхнээс дүгнэж үзвэл төсвийн алдагдал үүсэх
үндсэн шалтгаан бол 2 үндсэн асуудал дээр төвлөрч
байна.

24. 1. Төсвийн орлогын бууралт
2. Төсвийн зарлагын өсөлт болж байна.
Төсвийн алдагдлыг зохистой түвшинд байж болох
асуудал гэж дэлхий нийтээр үзэх болсноос хойш
ихэнх улс орон төсвийн алдагдалтай явж ирсэн.
Энэхүү хандлага нь цаашдаа ч хэвээр хадгалагдах
төлөвтэй байгаа гэж судлаачид дүгнэдэг.

25. Харин сүүлийн үед дэлхийн эдийн засаг,
санхүүгийн хямралтай холбоотой түүнийг
зохицуулах, хянах, удирдах тухай хүчтэй яригдах
болсон.
Зарим эдийн засагч, судлаачид эдийн засаг
санхүүгийн хямралын нөлөөг улсын өр, төсвийн
алдагдлын хэмжээ өссөнтэй холбон тайлбарлаж,
Засгийн газраас төсвийн бодлогоо шинэчлэхийг
шаардах болсон.

26. АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА