abk_ksr_mh.685/2016 حافظ شیرازی کی شاعری اور اردو زبان معروضات مقصود حسنی ابوزر برقی کتب خانہ مئی ٢٠١٦

2. ‫شاعری‬ ‫کی‬ ‫شیرازی‬ ‫حافظ‬
‫اور‬
‫زبان‬ ‫اردو‬
‫معروضات‬
‫حسنی‬ ‫ممصود‬
‫خانہ‬ ‫کتب‬ ‫برلی‬ ‫ابوزر‬
‫مئی‬٢٠١٦

3. ‫نام‬:‫دمحم‬ ‫الدین‬ ‫شمس‬
‫والد‬ ‫نام‬:‫الدین‬ ‫بہاؤ‬
‫پیدائش‬:‫شیراز‬‘‫ایران‬
‫پیدائش‬ ‫سن‬:١٣٢٠‫یا‬١٣٢٥
‫حافظ‬ ‫سے‬ ‫حوالہ‬ ‫اسی‬ ‫تھے؛‬ ‫لرآن‬ ‫حافظ‬‘‫حوالہ‬ ‫کے‬ ‫شیراز‬
‫شیرازی‬‘‫ہوئے۔‬ ‫معروؾ‬ ‫شیرازی‬ ‫حافظ‬ ‫طرح‬ ‫اس‬ ‫گویا‬ ‫تو‬
‫کر‬ ‫سن‬ ‫سن‬ ‫کو‬ ‫باپ‬‘‫سن‬ ‫سے‬ ‫ہی‬ ‫ان‬ ‫گیا۔‬ ‫ہو‬ ‫حفظ‬ ‫مجید‬ ‫لرآن‬
‫سعدی‬ ‫کر‬‘‫رومی‬‘‫کا‬ ‫شعرا‬ ‫بڑے‬ ‫جیسے‬ ‫عطار‬ ‫اور‬ ‫نظامی‬
‫بالشبہ‬ ‫گیا۔‬ ‫ہو‬ ‫یاد‬ ‫کالم‬‘‫تھے۔‬ ‫رکھتے‬ ‫حافظہ‬ ‫کا‬ ‫ؼضب‬ ‫وہ‬
‫میں‬ ‫عمر‬ ‫کی‬ ‫سال‬ ‫اکیس‬‘‫ہوا۔‬ ‫بھی‬ ‫عشك‬ ‫سے‬ ‫خاتون‬ ‫ایک‬

4. ‫میں‬ ‫عمر‬ ‫کی‬ ‫سال‬ ‫اکیس‬‘‫کی‬ ‫اوران‬ ‫ہوئی‬ ‫ماللات‬ ‫سے‬ ‫عطار‬
‫رہے‬ ‫بھی‬ ‫درباری‬ ‫کی۔‬ ‫اختیار‬ ‫شاگردی‬‘‫شہرت‬ ‫سے‬ ‫جس‬
‫کی‬ ‫اصفحان‬ ‫تحت‬ ‫کے‬ ‫حاالت‬ ‫ناگواری‬ ‫ملکی‬ ‫آئی۔‬ ‫میسر‬
‫پر‬ ‫دعوت‬ ‫شاہی‬ ‫میں‬ ‫عمر‬ ‫کی‬ ‫سال‬ ‫باون‬ ‫کی۔‬ ‫اختیار‬ ‫مہاجرت‬
‫شاعری‬ ‫کی‬ ‫ان‬ ‫کی۔‬ ‫اختیار‬ ‫واپسی‬‘‫ؼزلوں‬ ‫سو‬ ‫پانچ‬‘‫بیالیس‬
‫ہے۔‬ ‫مبنی‬ ‫پر‬ ‫لصائد‬ ‫کچھ‬ ‫اور‬ ‫رباعیات‬
١٣٨٨ ‫یا‬١٣٨٩‫میں‬‘‫کیا۔‬ ‫انتمال‬ ‫کر‬ ‫پا‬ ‫عمر‬ ‫سال‬ ‫انہتر‬
‫زبان‬ ‫اردو‬ ‫اور‬ ‫شاعری‬ ‫کی‬ ‫شیرازی‬ ‫حافظ‬
‫ان‬ ‫ہیں۔‬ ‫زبانیں‬ ‫کی‬ ‫لریب‬ ‫انتہائی‬ ‫فارسی‬ ‫اور‬ ‫اردو‬
‫مابین‬ ‫کے‬ ‫دونوں‬‘‫ہیں۔‬ ‫موجود‬ ‫مماثلتں‬ ‫لسانیاتی‬ ‫ناک‬ ‫حیرت‬

5. ‫تناظر‬ ‫کے‬ ‫شاعری‬ ‫کی‬ ‫شیرازی‬ ‫حافظ‬ ‫میں‬ ‫سطور‬ ‫ذیل‬ ‫درج‬
‫میں‬‘‫گئی‬ ‫کی‬ ‫سعی‬ ‫سی‬ ‫ناچیز‬ ‫کی‬ ‫مطالعہ‬ ‫لسانیاتی‬ ‫کا‬ ‫اردو‬
‫گی۔‬ ‫آئے‬ ‫خوش‬ ‫کو‬ ‫احباب‬ ‫ہے‬ ‫یمین‬ ‫ہے۔‬
‫ورفتگی‬ ‫اس‬ ‫ہے۔‬ ‫مثال‬ ‫بہترین‬ ‫کی‬ ‫ورفتگی‬ ‫شاعری‬ ‫کی‬ ‫حافظ‬
‫کا‬ ‫ان‬ ‫اور‬ ‫تشکیل‬ ‫کی‬ ‫مرکبات‬ ‫صورت‬ ‫خوب‬ ‫وجہ‬ ‫بنیادی‬ ‫کی‬
‫کے‬ ‫نوعیت‬ ‫مختلؾ‬ ‫میں‬ ‫شاعری‬ ‫کی‬ ‫ان‬ ‫ہے۔‬ ‫استعمال‬ ‫برمحل‬
‫نئے‬ ‫لیے‬ ‫کے‬ ‫والوں‬ ‫اردو‬ ‫مرکبات‬ ‫یہ‬ ‫والے‬ ‫ہونے‬ ‫استعمال‬
‫مرکبات‬ ‫ایک‬ ‫چند‬ ‫نمونہ‬ ‫باطور‬ ‫ہیں۔‬ ‫نہیں‬ ‫بھی‬ ‫فہم‬ ‫نالابل‬ ‫اور‬
‫فرمائیں۔‬ ‫مالحظہ‬
‫مرکبات‬ ‫اضافتی‬
‫ام‬ّ‫ی‬َ‫ا‬ ِ‫ت‬‫ٓف‬‫ا‬‘‫پادشاہی‬ ‫ٓیئن‬‫ا‬‘‫عشك‬ ِ‫بحر‬‘‫عصیاں‬ ِ‫برق‬‘‫اجل‬ ‫تیػ‬‘
‫ستارہ‬ ِ‫جرم‬‘‫خماری‬ ‫چشم‬‘‫بیدار‬ ِ‫ت‬‫دول‬‘‫گنج‬ ِ‫ہ‬‫را‬‘‫رسم‬
‫بدعہدی‬‘‫دل‬ ِ‫ہ‬‫را‬‘‫نہاں‬ ‫زخم‬‘‫خارہ‬ ِ‫سنگ‬‘ِ‫یار‬ ‫شادی‬‘‫شطرنج‬
‫رنداں‬‘‫صلح‬ ‫عزم‬ ‫ادب‬ ‫طریك‬‘‫خطا‬ ‫ؼمزہ‬‘‫دل‬ ِ‫لصر‬‘‫طالع‬ ِ‫ہ‬‫گنا‬‘
‫دل‬ ‫مرغ‬‘‫بہشتی‬ ‫مرغ‬‘‫شاہ‬ ‫مجال‬‘‫آہ‬ ‫مجال‬‘‫ٓسائش‬‫ا‬ ‫منزل‬

6. ‫مرکبات‬ ‫عطفی‬
‫خط‬ ‫و‬ ‫خال‬ ‫و‬ ‫رنگ‬ ‫و‬ ‫آب‬‘‫ِل‬‫د‬ ‫و‬ ‫جان‬‘‫ٓب‬‫ا‬ ‫و‬ ‫دانہ‬‘‫و‬ ‫دشمن‬
‫دوست‬‘‫رسم‬ ‫و‬ ‫راہ‬‘‫راہ‬ ‫و‬ ‫رسم‬‘‫زاہد‬ ‫و‬ ‫شیخ‬‘‫خواب‬ ‫و‬ ‫لرار‬‘
‫وجاہ‬ ‫مال‬‘‫ماہی‬ ‫و‬ ‫مرغ‬‘‫گردابی‬ ‫و‬ ‫موج‬‘‫فریاد‬ ‫و‬ ‫نالہ‬‘‫و‬ ‫یار‬
‫اؼیار‬
‫ٓمرزش‬‫ا‬ ‫ء‬ ‫اندیشہ‬‘‫چنگ‬ ‫ء‬ ‫ترانہ‬‘‫خرابات‬ ‫چشمہء‬‘‫ء‬ ‫خرلہ‬
‫مے‬‘‫ندی‬ ِ‫ر‬ ‫طریمہء‬‘‫میخانہ‬ ‫ء‬ ‫گوشہ‬
‫ثواب‬ ‫پروائے‬‘‫مؽاں‬ ‫پیر‬ ‫دعائے‬‘‫نامی‬ ‫نیک‬ ‫کوئے‬
‫مرکب‬ ‫صفتی‬
‫شـب‬:‫بیم‬ ‫و‬ ‫تاریک‬
‫هایل‬ ‫چنین‬ ‫گردابی‬ ‫و‬ ‫موج‬ ‫بیم‬ ‫و‬ ‫تاریک‬ ‫شـب‬
‫افشاں‬ ‫عنبر‬:‫ٓمد‬‫ا‬ ‫ریاحیں‬ ‫بتماشائے‬ ‫افشاں‬ ‫عنبر‬
‫ریاحیں‬:‫افشاں‬ ‫عنبر‬

7. ‫وؼیرہ‬ ‫ریحان‬ ‫ریاحیں‬
‫نسی‬ُ‫ا‬ ‫گہہ‬ ‫منزل‬ ‫کہ‬ ‫افروز‬ ‫دل‬ ِ‫لصر‬ ‫ای‬
ِ‫لصر‬:‫افروز‬ ‫دل‬
‫سوز‬ ‫جگر‬ ‫فکر‬ ‫درین‬ ‫دیدہ‬ ‫بشداز‬ ‫خوابم‬
‫فکر‬:‫سوز‬ ‫جگر‬
‫مرکب‬ ‫تشبیہی‬
‫نیست‬ ‫پارہ‬ ‫ماہ‬ ‫آں‬ ‫جلوہء‬ ‫جائے‬ ‫دیدہ‬ ‫ہر‬
‫آں‬:‫وہ‬ ‫۔۔۔۔۔‬ ‫پارہ‬ ‫ماہ‬:‫پارہ‬ ‫ماہ‬
‫اردو‬ ‫لفظ‬ ‫پہال‬ ‫کا‬ ‫شعر‬ ‫ہر‬ ‫کے‬ ‫جن‬ ‫ہیں‬ ‫ایسی‬ ‫ؼزلیں‬ ‫کچھ‬
‫دیکھیں۔‬ ‫کو‬ ‫ؼزل‬ ‫اس‬ ‫ذرا‬ ‫نہیں۔‬ ‫اجنبی‬ ‫کے‬ ‫والوں‬
‫را‬ ‫خدا‬ ‫صاحبدالں‬ ‫دستم‬ ‫ز‬ ‫رود‬ ‫می‬ ‫دل‬
‫آشکارا‬ ‫شد‬ ‫خواہد‬ ‫پنہاں‬ ‫راز‬ ‫کہ‬ ‫دردا‬

8. ‫دل‬‘‫دردا‬‘‫کشتی‬‘‫باشد‬‘‫دوستاں‬ ‫با‬‘‫در‬‘‫گر‬‘‫حافظ‬‘‫اے‬
‫اردو‬ ‫لفظ‬ ‫ہر‬ ‫ورنہ‬ ‫ہے‬ ‫سے‬ ‫الگ‬ ‫باشد‬ ‫لفظ‬ ‫ایک‬ ‫میں‬ ‫اس‬
‫ہے۔‬ ‫میں‬ ‫استعمال‬ ‫کے‬ ‫والوں‬
‫لوافی‬ ‫کے‬ ‫ؼزلوں‬ ‫بیشتر‬ ‫کی‬ ‫ان‬‘‫ہی‬ ‫الفاظ‬ ‫مستعمل‬ ‫میں‬ ‫اردو‬
‫نہیں‬‘‫حافظ‬ ‫ہیں۔‬ ‫رہے‬ ‫آتے‬ ‫میں‬ ‫استعمال‬ ‫بھی‬ ‫لوافی‬ ‫باطور‬
‫ہوں‬ ‫مالحظہ‬ ‫لوافی‬ ‫کے‬ ‫ؼزلوں‬ ‫دو‬ ‫فمط‬ ‫:کی‬
1
‫نیست‬ ‫کنارہ‬ ‫بہیچش‬ ‫کہ‬ ‫عشك‬ ِ‫بحر‬ ‫بحریست‬
‫نیست‬ ‫چارہ‬ ‫بسپارند‬ ‫جاں‬ ‫اینکہ‬ ‫ز‬ُ‫ج‬ ‫جا‬ ‫آن‬
‫‘کنارہ‬ ‫چارہ‬‘‫استخارہ‬‘‫کارہ‬‘‫ستارہ‬‘‫پارہ‬‘‫آشکارہ‬‘‫خارہ‬
2
‫نیست‬ ‫آگاہ‬ ‫ما‬ ‫حال‬ ‫از‬ ‫پرست‬ ‫ظاہر‬ ‫زاہد‬
‫نیست‬ ‫اکراہ‬ ‫ہیچ‬ ‫جائے‬ ‫گوید‬ ‫چہ‬ ‫ہر‬ ‫ما‬ ‫حك‬ ‫در‬

9. ‫آگاہ‬‘‫اکراہ‬‘‫گمراہ‬‘‫شاہ‬‘‫آہ‬‘‫نآگاہ‬‘‫ہللا‬‘‫درگاہ‬‘‫کوتاہ‬‘‫راہ‬‘‫گاہ‬
‫جاہ‬
‫سے‬ ‫اپنے‬ ‫لیے‬ ‫کے‬ ‫والوں‬ ‫اردو‬ ‫ردیؾ‬ ‫کے‬ ‫ؼزلوں‬ ‫بعض‬
‫عام‬ ‫میں‬ ‫اردو‬ ‫آمد‬ ‫لفظ‬ ‫ہے۔‬ ‫آمد‬ ‫ردیؾ‬ ‫کا‬ ‫ؼزل‬ ‫ایک‬ ‫مثال‬ ‫ہیں۔‬
‫ہے۔‬ ‫لفظ‬ ‫کا‬ ‫استعمال‬
‫زبان‬ ‫کی‬ ‫شاعری‬ ‫کی‬ ‫حافظ‬‘‫ہے۔‬ ‫فارسی‬ ‫کی‬ ‫دراز‬ ‫عرصہ‬
‫ہے‬ ‫یہ‬ ‫بات‬ ‫کی‬ ‫حیرت‬‘‫تکلم‬ ‫طرز‬ ‫اور‬ ‫تکیہءکالم‬ ‫کا‬ ‫اس‬ ‫کہ‬
‫مثالیں‬ ‫ایک‬ ‫کئی‬ ‫کی‬‘‫نہیں‬ ‫نئی‬ ‫لیے‬ ‫کے‬ ‫والوں‬ ‫اردو‬ ‫بھی‬ ‫آج‬
‫نہیں‬ ‫ہی‬ ‫مانوس‬ ‫یہ‬ ‫ہیں۔‬‘‫ہے۔‬ ‫رائج‬ ‫بھی‬ ‫آج‬
‫لیے‬ ‫کے‬ ‫بالنے‬ ‫میں‬ ‫اردو‬‫اے‬‫مثال‬ ‫ہے۔‬ ‫مستعمل‬
‫لڑکے‬ ‫اے‬
‫ہیں۔‬ ‫کرتے‬ ‫استعمال‬ ‫لیے‬ ‫کے‬ ‫بالنے‬ ‫اے‬ ‫بھی‬ ‫میں‬ ‫فارسی‬
‫مثال‬
‫لدسی‬ ‫شاہد‬ ‫اے‬

10. ‫نمابت‬ ِ‫د‬‫بن‬ ‫کشد‬ ‫کہ‬ ‫لدسی‬ ‫شاہد‬ ‫اے‬
‫لیے‬ ‫کے‬ ‫بالنے‬ ‫میں‬ ‫پنجابی‬‫وے‬‫مثال‬ ‫ہے۔‬ ‫مستعمل‬
‫جماال‬ ‫نور‬ ‫وے‬
‫ہیں۔‬ ‫کرتے‬ ‫استعمال‬ ‫لیے‬ ‫کے‬ ‫بالنے‬ ‫وے‬ ‫بھی‬ ‫میں‬ ‫فارسی‬
‫جیسے‬
‫بہشتی‬ ‫مرغ‬ ‫وے‬
‫ٓبت‬‫ا‬ ‫و‬ ‫دانہ‬ ‫دہد‬ ‫کہ‬ ‫بہشتی‬ ‫مرغ‬ ‫وے‬
‫صیؽہءمخاطب‬ ‫یہ‬‘‫سے‬ ‫ہی‬ ‫پنجابی‬ ‫شاید‬‘‫منتمل‬ ‫میں‬ ‫فارسی‬
‫ہے۔‬ ‫ہوا‬
‫کجا‬
‫ہے‬ ‫لفظ‬ ‫فارسی‬ ‫کجا‬‘‫اور‬ ‫معنوں‬ ‫فارسی‬ ‫میں‬ ‫پنجابی‬ ‫لیکن‬
‫مثال‬ ‫ہے۔‬ ‫لفظ‬ ‫کا‬ ‫استعمال‬ ‫عمومی‬ ‫ساتھ‬ ‫کے‬ ‫طور‬ ‫پنجابی‬
‫فارسی‬:
‫کـجا‬ ‫آفـتاب‬ ‫شمـع‬ ‫کـجا‬ ‫مردہ‬ ‫چراغ‬

11. ‫کـجا‬ ‫خراب‬ ‫مـن‬ ‫و‬ ‫کـجا‬ ‫کار‬ ‫صـالح‬
‫پنجابی‬:
‫روٹی‬ ‫گوشت‬‫کجا‬‫کجا‬ ‫روٹی‬ ‫دال‬
‫سکندری‬ ‫تخت‬ ‫کجا‬ ‫ننگ‬ ‫پہکھ‬ ‫کجا‬
‫کجا‬‫بادشاہی‬ ‫کجا‬ ‫ننگ‬ ‫پہکھ‬
‫لفظ‬ ‫میں‬ ‫اردو‬‫کہاں‬‫ہے‬ ‫آتا‬ ‫میں‬ ‫استعمال‬
‫ترکیب‬ ‫سے‬ ‫ان‬ ‫اور‬ ‫الحمے‬ ‫سابمے‬ ‫مستعمل‬ ‫ہاں‬ ‫کے‬ ‫حافظ‬
‫الفاظ‬ ‫والے‬ ‫پانے‬‘‫مثال‬ ‫ہیں۔‬ ‫کے‬ ‫استعمال‬ ‫عام‬ ‫میں‬ ‫اردو‬
‫سابمے‬
‫بد‬
‫به‬ ‫کامی‬ ‫خود‬ ‫ز‬ ‫کارم‬ ‫همـه‬‫بدنامی‬‫آخر‬ ‫کشید‬
‫نا‬
‫لامت‬ ‫از‬ ‫ہست‬ ‫چہ‬ ‫ہر‬‫ناساز‬‫ماست‬ ‫اندام‬ ‫بی‬

12. ‫عشـك‬ ‫ز‬‫ناتـمام‬‫اسـت‬ ‫مستؽنی‬ ‫یار‬ ‫جمال‬ ‫ما‬
‫بے‬
‫و‬ ‫بگیرد‬ ‫جہاں‬ ‫تنہا‬‫بےمنت‬‫سپاہی‬
‫الحمے‬
‫ہیں‬ ‫کے‬ ‫استعمال‬ ‫عام‬ ‫میں‬ ‫اردو‬ ‫لفظ‬ ‫یہ‬:‫آلود‬ ‫مے‬‘‫ظاہر‬
‫پرست‬‘‫میخانہ‬‘‫خانماہ‬‘‫خواہ‬ ‫عذر‬‘‫گاہ‬ ‫تکیہ‬‘‫بار‬ ‫سبک‬‘
‫مـند‬ ‫سـعادت‬
‫الفاظ‬ ‫والے‬ ‫بننے‬ ‫سے‬ ‫الحموں‬ ‫کے‬ ‫اردو‬ ‫مزید‬:‫بت‬ ‫گردآلود‬
‫پرست‬‘‫خانہ‬ ‫کتب‬‘‫خانماہ‬‘‫خیر‬ ‫خیر‬‘‫گاہ‬ ‫عید‬‘‫بار‬ ‫گراں‬‘
‫مند‬ ‫عمیدت‬
‫آلود‬‘‫بار‬‘‫پرست‬‘‫خانہ‬‘‫خواہ‬‘‫لاہ‬‘‫گاہ‬‘‫مـند‬
‫ء‬ ‫خرلہ‬ ‫ایں‬ ‫نپوشد‬ ‫بخود‬ ‫حافظ‬‫آلود‬ ‫مے‬

13. ‫زاہد‬‫پرست‬ ‫ظاہر‬‫نیست‬ ‫آگاہ‬ ‫ما‬ ‫حال‬ ‫از‬
‫ء‬ ‫گوشہ‬ ‫کہ‬ ‫منم‬‫خانماہ‬ ‫میخانہ‬‫ست‬ ‫من‬
‫آہ‬ ‫بسحر‬ ‫من‬ ‫نوائے‬‫خواہ‬ ‫عذر‬‫ست‬ ‫من‬
‫خورشید‬ ‫مسند‬ ‫فراز‬‫گاہ‬ ‫تکیہ‬‫ست‬ ‫من‬
‫ما‬ ‫حال‬ ‫دانـند‬ ‫کـجا‬‫بار‬ ‫سبک‬‫ان‬‫ها‬‫ساحـل‬
‫جوانان‬‫مـند‬ ‫سـعادت‬‫را‬ ‫دانا‬ ‫پیر‬ ‫پـند‬
‫تلمیحات‬ ‫والی‬ ‫ہونے‬ ‫استعمال‬ ‫ہاں‬ ‫کے‬ ‫حافظ‬‘‫کے‬ ‫والوں‬ ‫اردو‬
‫مثال‬ ‫ہیں۔‬ ‫نہیں‬ ‫ؼیرمانوس‬ ‫لیے‬
‫بر‬ ‫عصیاں‬ ِ‫برق‬ ‫جائیکہ‬‫صفی‬ ‫ٓدم‬‫ا‬‫زد‬
‫بر‬‫اہرمن‬‫انوار‬ ‫نتابد‬‫اعظم‬ ‫اسم‬
‫ٖفارؼم‬ ‫گدا‬ ‫و‬ ‫پادشاہ‬ ‫ز‬‫بحمدہللا‬
‫ٓں‬‫ا‬ ‫کہ‬ ‫برخیز‬ ‫گفت‬‫شیریں‬ ‫خسرو‬‫ٓمد‬‫ا‬
‫حشمت‬ ‫در‬‫سلیمان‬‫نماید‬ ‫شک‬ ‫کہ‬ ‫کس‬ ‫ہر‬
‫باغ‬ ‫کز‬ ‫ہوائے‬ ‫ٓں‬‫ا‬ ‫خوش‬ ‫گفتم‬‫خلد‬‫خیزد‬

14. ‫ناولـھا‬ ‫و‬ ‫کاسا‬ ‫ادر‬ ‫الـسالی‬ ‫ایھا‬ ‫یا‬ ‫اال‬
‫حافظ‬ ‫مشو‬ ‫ؼایب‬ ‫او‬ ‫از‬ ‫خواهی‬‫همی‬ ‫گر‬ ‫حضوری‬
‫اهملـھا‬ ‫و‬ ‫الدنیا‬ ‫دع‬ ‫تھوی‬ ‫من‬ ‫تلك‬ ‫ما‬ ‫مـتی‬
‫استعمال‬ ‫کا‬ ‫ضدین‬ ‫ہاں‬ ‫کے‬ ‫حافظ‬‘‫مختلؾ‬ ‫سے‬ ‫والوں‬ ‫اردو‬
‫فرمائیں۔‬ ‫مالحظہ‬ ‫مثالیں‬ ‫ایک‬ ‫دو‬ ‫نہیں۔‬
‫از‬ ‫مخور‬ ‫ؼم‬ ‫و‬ ‫بدہ‬ ‫مے‬ ‫سالیا‬‫دوست‬ ‫و‬ ‫دشمن‬
‫ز‬‫پادشاہ‬‫و‬‫گدا‬‫بحمدہللا‬ ‫ٖفارؼم‬
‫وعـظ‬ ‫سـماع‬‫کـجا‬‫رباب‬ ‫نؽمـه‬‫کجا‬
‫مردہ‬ ‫چراغ‬‫کـجا‬‫آفـتاب‬ ‫شمـع‬‫کـجا‬
‫نہیں۔‬ ‫مختلؾ‬ ‫سے‬ ‫والوں‬ ‫اردو‬ ‫بھی‬ ‫استعمال‬ ‫کا‬ ‫الفاظ‬ ‫متعلك‬
‫در‬‫طریمت‬‫پیش‬ ‫چہ‬ ‫ہر‬‫سالک‬‫اوست‬ ‫خیر‬ ‫آید‬
‫ہمہ‬ ‫کایں‬‫زخم‬‫مجال‬ ‫و‬ ‫ہست‬ ‫نہاں‬‫آہ‬‫نیست‬

15. ‫ہاں‬ ‫کے‬ ‫حافظ‬‘‫گیے‬ ‫کے‬ ‫اختیار‬ ‫انداز‬ ‫مختلؾ‬ ‫کے‬ ‫شاعری‬
‫کیا‬ ‫اختیار‬ ‫بھی‬ ‫انداز‬ ‫مکالماتی‬ ‫یا‬ ‫جوابا‬ ‫سواال‬ ‫میں‬ ‫ان‬ ‫ہیں۔‬
‫ہے۔‬ ‫نہیں‬ ‫سے‬ ‫الگ‬ ‫لیے‬ ‫کے‬ ‫والوں‬ ‫اردو‬ ‫انداز‬ ‫یہ‬ ‫ہے۔‬ ‫گیا‬
‫ہے۔‬ ‫ملتی‬ ‫میں‬ ‫انداز‬ ‫اس‬ ‫ؼزل‬ ‫پوری‬ ‫ایک‬ ‫کی‬ ‫حافظ‬
‫میں‬ ‫مصرعوں‬ ‫دونوں‬ ‫کے‬ ‫مطلع‬‘‫جواب‬ ‫پھر‬ ‫سوال‬ ‫پہلے‬
‫آید‬ ‫سر‬ ‫ؼمت‬ ‫گفتا‬ ‫دارم‬ ‫تو‬ ‫ؼم‬ ‫گفتم‬
‫برآید‬ ‫اگر‬ ‫گفتا‬ ،‫شو‬ ‫من‬ ‫ماہ‬ ‫کہ‬ ‫گفتم‬
‫مصرعے‬ ‫دوسرے‬ ‫سوال‬ ‫میں‬ ‫مصرعے‬ ‫ایک‬ ‫میں‬ ‫ؼزل‬ ‫بالی‬
‫جواب‬ ‫میں‬
‫بیاموز‬ ‫وفا‬ ‫رسم‬ ‫مہرواں‬ ‫ز‬ ‫گفتم‬
‫ٓید‬‫ا‬ ‫کمتر‬ ‫کار‬ ‫ایں‬ ‫رعیاں‬ ‫ماہ‬ ‫ز‬ ‫گفتا‬
‫مثال‬ ‫ہیں۔‬ ‫جاتے‬ ‫کر‬ ‫بالتکلؾ‬ ‫بھی‬ ‫کا‬ ‫لفظوں‬ ‫مرتبہ‬ ‫ہم‬

16. ‫جاناں‬ِ‫ہ‬‫گنا‬‫و‬ ‫طالع‬ِ‫جرم‬‫نیست‬ ‫ستارہ‬
‫لیے‬ ‫کے‬ ‫والوں‬ ‫اردو‬ ‫مصرعے‬ ‫کے‬ ‫مصرعے‬‘‫سے‬ ‫مانوس‬
‫مثال‬ ‫آتی۔‬ ‫نہیں‬ ‫پیش‬ ‫دلت‬ ‫میں‬ ‫تفہیم‬ ‫ہیں۔‬
‫کجا‬ ‫رباب‬ ‫نؽمـه‬ ‫کـجا‬ ‫وعـظ‬ ‫سـماع‬
‫کـجا‬ ‫آفـتاب‬ ‫شمـع‬ ‫کـجا‬ ‫مردہ‬ ‫چراغ‬
‫ٓمد‬‫ا‬ ‫مسکیں‬ ‫عاشك‬ ِ‫رس‬ ‫فریاد‬ ‫نالہ‬
‫پادشاہی‬ ِ‫انوار‬ ‫پیدا‬ ‫تو‬ ‫خ‬ُ‫ر‬ ‫در‬ ‫اے‬
‫سیاہی‬ ‫لطرہ‬ ‫از‬ ‫حیواں‬ ‫ٓب‬‫ا‬ ‫چشمہ‬ ‫صد‬
‫نیست‬ ‫ِستخارہ‬‫ا‬ ‫ہیچ‬ ِ‫ت‬‫حاج‬ ‫خیر‬ ِ‫کار‬ ‫در‬
‫میں‬ ‫مصرعے‬ ‫آخری‬‘‫نہیں‬ ‫مستعمل‬ ‫میں‬ ‫اردو‬ ‫نیست‬ ‫لفظ‬
‫ہے۔‬ ‫میں‬ ‫استعمال‬ ‫سستی‬ ‫کاہلی‬ ‫بامعنی‬ ‫نیستی‬ ‫لفظ‬ ‫لیکن‬
‫دیں۔‬ ‫بدل‬ ‫میں‬ ‫نہیں‬ ‫کو‬ ‫نیست‬
‫نہیں‬ ‫ِستخارہ‬‫ا‬ ‫ہیچ‬ ِ‫ت‬‫حاج‬ ‫خیر‬ ِ‫کار‬ ‫در‬

17. ‫کر‬ ‫دیکھ‬ ‫کو‬ ‫ماثلتوں‬ ‫انگیز‬ ‫حیرت‬ ‫کی‬ ‫فارسی‬ ‫اور‬ ‫اردو‬‘‫اس‬
‫ہوں‬ ‫جاتا‬ ‫پڑ‬ ‫میں‬ ‫تذبذب‬‘‫اردو‬ ‫فارسی‬ ‫یا‬ ‫سے‬ ‫فارسی‬ ‫اردو‬ ‫کہ‬
‫ہے‬ ‫کام‬ ‫سے‬ ‫الگ‬ ‫یہ‬ ‫ہے۔‬ ‫متاثر‬ ‫سے‬‘‫ماضی‬ ‫کا‬ ‫دونوں‬ ‫کہ‬
‫لیے‬ ‫کے‬ ‫لگانے‬ ‫کھوج‬ ‫کا‬ ‫حمیمت‬ ‫اس‬ ‫تھا۔‬ ‫کیا‬‘‫اور‬ ‫سنجیدہ‬
‫ہے۔‬ ‫ضرورت‬ ‫کی‬ ‫کرنے‬ ‫کام‬ ‫سے‬ ‫دار‬ ‫ؼیرجانب‬
‫ہو‬ ‫مالحظہ‬ ‫کالم‬ ‫کچھ‬ ‫کا‬ ‫شیرازی‬ ‫حافظ‬ ‫نمونہ‬ ‫باطور‬
‫بود‬ ‫دمے‬ ‫خوش‬ ‫دہی‬ ‫عشك‬ ‫بہ‬ ‫ِل‬‫د‬ ‫کہ‬ ‫دم‬ ‫آں‬
‫نیست‬ ‫ِستخارہ‬‫ا‬ ‫ہیچ‬ ِ‫ت‬‫حاج‬ ‫خیر‬ ِ‫کار‬ ‫در‬
‫بیار‬ ‫مے‬ ‫و‬ ‫مترسان‬ ِ‫ل‬‫عم‬ ِ‫بمنع‬ ‫مارا‬
‫نیست‬ ‫کارہ‬ ‫ہیچ‬ ‫ما‬ ِ‫ت‬‫الی‬ِ‫و‬ ‫در‬ ‫شحنہ‬ ‫کآں‬
‫ُشد‬‫ک‬‫می‬ ‫کہ‬ ‫مارا‬ ‫کہ‬ ‫رس‬ُ‫پ‬‫ب‬ ‫خود‬ ِ‫چشم‬ ‫از‬

18. ‫نیست‬ ‫ستارہ‬ ِ‫جرم‬ ‫و‬ ‫طالع‬ ِ‫ہ‬‫گنا‬ ‫جاناں‬
‫الل‬ِ‫ہ‬ ‫چوں‬ ‫دید‬ ‫تواں‬ ‫پاک‬ ِ‫بچشم‬ ‫ویش‬ُ‫ر‬
‫نیست‬ ‫پارہ‬ ‫ماہ‬ ‫آں‬ ‫جلوہء‬ ‫جائے‬ ‫دیدہ‬ ‫ہر‬
...............
‫نمابت‬ ِ‫د‬‫بن‬ ‫کشد‬ ‫کہ‬ ‫لدسی‬ ‫شاہد‬ ‫اے‬
‫ٓبت‬‫ا‬ ‫و‬ ‫دانہ‬ ‫دہد‬ ‫کہ‬ ‫بہشتی‬ ‫مرغ‬ ‫وے‬
‫سوز‬ ‫جگر‬ ‫فکر‬ ‫درین‬ ‫دیدہ‬ ‫بشداز‬ ‫خوابم‬
‫خوابت‬ ‫و‬ ‫ٓسائش‬‫ا‬ ‫منزل‬ ‫شد‬ ‫کہ‬ ِ‫کاؼوش‬
‫نباشد‬ ‫کہ‬ ‫ترسم‬ ‫و‬ ‫پرسی‬ ‫نمی‬ ‫درویش‬
‫ثوابت‬ ‫پروائے‬ ‫و‬ ‫ٓمرزش‬‫ا‬ ‫ء‬ ‫اندیشہ‬

19. ‫خماری‬ ‫چشم‬ ‫ٓں‬‫ا‬ ‫زد‬ ‫ّاق‬‫ش‬‫ع‬ ‫دل‬ ِ‫ہ‬‫را‬
‫شرابت‬ ‫مستت‬ ‫کہ‬ ‫شیوہ‬ ‫ازیں‬ ‫پیداست‬
‫رفت‬ ‫خطا‬ ‫ؼمزہ‬ ‫از‬ ‫دلم‬ ‫بر‬ ‫زدی‬ ‫تیریکہ‬
‫صوابت‬ ‫رائے‬ ‫کند‬ ‫اندیشہ‬ ‫چہ‬ ‫باز‬ ‫تا‬
‫نشیندی‬ ‫کردم‬ ‫کہ‬ ‫فریاد‬ ‫و‬ ‫نالہ‬ ‫ہر‬
‫جنابت‬ ‫بلندست‬ ‫کہ‬ ‫نگارا‬ ‫پیداست‬
‫نسی‬ُ‫ا‬ ‫گہہ‬ ‫منزل‬ ‫کہ‬ ‫افروز‬ ‫دل‬ ِ‫لصر‬ ‫ای‬
‫بت‬َ‫ا‬‫خر‬ ‫ام‬ّ‫ی‬َ‫ا‬ ِ‫ت‬‫ٓف‬‫ا‬ ‫مکناد‬ ‫رب‬ ‫یا‬
‫ہشدار‬ ‫بادیہ‬ ‫ازیں‬ ‫ٓب‬‫ا‬ ِ‫سر‬ ‫دورست‬

20. ‫سرابت‬ ‫بہ‬ ‫بفریبد‬ ‫بیابان‬ ِ‫ل‬‫ؼو‬ ‫تا‬
‫بناکام‬ ‫خستہ‬ ‫ِل‬‫د‬ ‫من‬ ‫زکنار‬ ‫رفتی‬
‫خوابت‬ ‫کہ‬ ‫ماوائے‬ ‫و‬ ‫منزل‬ ‫شد‬ ‫کہ‬ ‫جائے‬ ‫تا‬
‫ِل‬‫د‬ ‫اے‬ ‫روی‬ ‫ٓئین‬‫ا‬ ‫بچہ‬ ‫پیری‬ ِ‫ہ‬َ‫درر‬ ‫تا‬
‫شبابت‬ ‫ام‬ّ‫ی‬َ‫ا‬ ‫شد‬ ‫صرؾ‬ ‫بؽلط‬ ‫بارے‬
‫گریزد‬ ‫خواجہ‬ ‫از‬ ‫کہ‬ ‫ؼالمیست‬ ‫نہ‬ ‫حافظ‬
‫عتابت‬ ‫ز‬ ‫خرابم‬ ‫ٓکہ‬‫ا‬ ‫باز‬ ‫و‬ ‫کن‬ ‫لطفے‬
...............
‫ٓمد‬‫ا‬ ‫ببالیں‬ ‫بیدار‬ ِ‫ت‬‫دول‬ ‫سحرم‬
‫ٓمد‬‫ا‬ ‫شیریں‬ ‫خسرو‬ ‫ٓں‬‫ا‬ ‫کہ‬ ‫برخیز‬ ‫گفت‬

21. ‫بخرام‬ ‫بتماشا‬ ‫خوش‬ ‫سر‬ ‫و‬ ‫درکش‬ ‫لدحے‬
‫ٓمد‬‫ا‬ ‫ٓئین‬‫ا‬ ‫بچہ‬ ‫نگارت‬ ‫کہ‬ ‫بینی‬ ‫بہ‬ ‫تا‬
‫کشائے‬ ‫نافہ‬ ِ‫خلوتی‬ ‫اے‬ ‫بدہ‬ ‫مژدگانے‬
‫ٓمد‬‫ا‬ ‫مشکیں‬ ‫ٓہوئے‬‫ا‬ ‫زصحرائےختن‬ ‫کہ‬
‫ٓورد‬‫ا‬ ‫باز‬ ‫سوختگاں‬ ِ‫برخ‬ ‫ٓبے‬‫ا‬ ‫گریہ‬
‫ٓمد‬‫ا‬ ‫مسکیں‬ ‫عاشك‬ ِ‫رس‬ ‫فریاد‬ ‫نالہ‬
‫ابروئیست‬ ‫کمان‬ ِ‫دار‬ ‫ہوا‬ ‫باز‬ ‫دل‬ ‫مرغ‬
‫ٓمد‬‫ا‬ ‫ودیں‬ ‫ِل‬‫د‬ ‫و‬ ‫جان‬ ‫گہش‬ ‫صید‬ ‫کمیں‬ ‫کہ‬
‫کنی‬ ‫جلوہ‬ ‫و‬ ‫زنی‬ ‫معلك‬ ‫چند‬ ‫ہوا‬ ‫در‬
‫ٓمد‬‫ا‬ ‫شاہیں‬ ‫کہ‬ ‫باش‬ ‫نگراں‬ ‫کبوتر‬ ‫اے‬

22. ‫دوست‬ ‫و‬ ‫دشمن‬ ‫از‬ ‫مخور‬ ‫ؼم‬ ‫و‬ ‫بدہ‬ ‫مے‬ ‫سالیا‬
‫ٓمد‬‫ا‬ ‫ایں‬ ‫و‬ ‫بشد‬ ‫ٓں‬‫ا‬ ‫ما‬ ‫دل‬ ‫بکام‬ ‫کہ‬
‫ناب‬ ‫بادہ‬ ‫بدہ‬ ‫پچہرہ‬ ِ‫یار‬ ‫شادی‬
‫ٓمد‬‫ا‬ ‫ؼمگیں‬ ِ‫ل‬‫د‬ ‫دوائے‬ ‫عل‬َ‫ل‬ ‫مئے‬ ‫کہ‬
‫بہار‬ ‫ابر‬ ‫دید‬ ‫چو‬ ‫ایام‬ ‫عہدی‬ ‫بد‬ ‫رسم‬
‫ٓمد‬‫ا‬ ‫نسریں‬ ‫و‬ ‫سنبل‬ ‫و‬ ‫سمن‬ ‫بر‬ ‫اش‬ ‫گریہ‬
‫ل‬ُ‫ب‬‫ل‬ُ‫ب‬ ‫از‬ ‫بشنید‬ ‫حافظ‬ ‫گفتہ‬ ‫صبا‬ ‫چوں‬
‫ٓمد‬‫ا‬ ‫ریاحیں‬ ‫بتماشائے‬ ‫افشاں‬ ‫عنبر‬
...............
‫پادشاہی‬ ِ‫انوار‬ ‫پیدا‬ ‫تو‬ ‫خ‬ُ‫ر‬ ‫در‬ ‫اے‬

23. ‫ی‬ٰ‫ِلہ‬‫ا‬ ِ‫ت‬‫حکم‬ ‫صد‬ ‫پنہاں‬ ‫تو‬ ِ‫ت‬‫فکر‬ ‫در‬
‫کشادہ‬ ‫دین‬ ‫و‬ ‫ملک‬ ‫در‬ ‫ہللا‬ ‫بارک‬ ‫تو‬ ِ‫کلک‬
‫سیاہی‬ ‫لطرہ‬ ‫از‬ ‫حیواں‬ ‫ٓب‬‫ا‬ ‫چشمہ‬ ‫صد‬
‫اعظم‬ ‫اسم‬ ‫انوار‬ ‫نتابد‬ ‫اہرمن‬ ‫بر‬
‫خواہی‬ ‫ٓنچہ‬‫ا‬ ‫ہر‬ ‫فرما‬ ‫خاتم‬ ‫و‬ ‫تست‬ ِ‫ٓن‬‫ا‬ ‫ملک‬
‫نماید‬ ‫شک‬ ‫کہ‬ ‫کس‬ ‫ہر‬ ‫سلیمان‬ ‫حشمت‬ ‫در‬
‫ماہی‬ ‫و‬ ‫مرغ‬ ‫خندند‬ ‫و‬ُ‫ا‬ ‫دانش‬ ‫و‬ ‫عمل‬ ‫بر‬
‫ٓب‬‫ا‬ ‫دہد‬ ‫خود‬ ‫فیض‬ ‫از‬ ‫ٓسمانش‬‫ا‬ ‫کہ‬ ‫تیؽے‬
‫سپاہی‬ ‫منت‬ ‫بے‬ ‫و‬ ‫بگیرد‬ ‫جہاں‬ ‫تنہا‬
‫افتد‬ ‫معدن‬ ‫و‬ ‫کان‬ ‫بر‬ ‫تیؽت‬ ‫ز‬ ‫پرتوے‬ ‫گر‬

24. ‫کاہی‬ ‫رنگ‬ ‫بخشند‬ ‫را‬ ‫رو‬ ‫سرخ‬ ‫یالوت‬
‫نشیناں‬ ‫شب‬ ‫اشک‬ ‫بر‬ ‫بخشند‬ ‫دلت‬ ‫دانم‬
‫صبحگاہی‬ ‫باد‬ ‫از‬ ‫بپرسی‬ ‫ما‬ ‫حال‬ ‫گر‬
‫خرابات‬ ‫چشمہ‬ ‫از‬ ‫ٓبے‬‫ا‬ ‫بیار‬ ‫سالی‬
‫خانماہی‬ ‫عجب‬ ‫از‬ ‫بشوئیم‬ ‫ہا‬ ‫خرلہ‬ ‫تا‬
‫کالہے‬ ‫نہد‬ ‫سر‬ ‫بر‬ ‫گاہے‬ ‫گاہ‬ ‫ارچہ‬ ‫باز‬
‫پادشاہی‬ ‫ٓیئن‬‫ا‬ ‫دانند‬ ‫لاؾ‬ ‫مرؼان‬
‫ہست‬ ‫سلطنت‬ ‫دضع‬ ‫تا‬ ‫ٓدم‬‫ا‬ ‫مان‬ ‫دود‬ ‫در‬
‫کماہی‬ ‫را‬ ‫علم‬ ‫ایں‬ ‫ااست‬ ‫ندیدہ‬ ‫کس‬ ‫تو‬ ‫مثل‬
‫اؼیار‬ ‫و‬ ‫یار‬ ‫شان‬ ‫در‬ ‫نوسید‬ ‫خوش‬ ‫تو‬ ِ‫کلک‬

25. ‫کاہی‬ ‫عمر‬ ‫افسون‬ ‫و‬ ‫جانفزائے‬ ‫تعویز‬
‫جامم‬ ‫تہیست‬ ‫مے‬ ‫کز‬ ‫پادشاہا‬ ‫عمریست‬
‫گواہی‬ ‫زمحتسب‬ ‫و‬ ٰ‫دعوی‬ ‫بندہ‬ ‫ز‬ ‫اینک‬
‫عزت‬ ‫کمیائے‬ ‫از‬ ‫مخلوق‬ ‫تو‬ ‫عنصر‬ ‫اے‬
‫تباہی‬ ِ‫ت‬‫صدم‬ ‫از‬ ‫ایمن‬ ‫تو‬ ‫دولت‬ ‫وائے‬
‫زد‬ ‫صفی‬ ‫ٓدم‬‫ا‬ ‫بر‬ ‫عصیاں‬ ِ‫برق‬ ‫جائیکہ‬
‫گناہی‬ ‫بے‬ ‫دعوائے‬ ‫زیبد‬ ‫چگونہ‬ ‫را‬ ‫ما‬
‫العطایا‬ ‫واهب‬ ‫یا‬ ‫البرایا‬ ‫ء‬ ‫ملجا‬ ‫یا‬
‫الدواہی‬ ‫بہ‬ ‫حلت‬ ‫ممل‬ ‫علی‬ ‫عطفا‬
‫صفاتی‬ ‫ملک‬ ‫تو‬ ‫تا‬ ‫نیاید‬ ‫فلک‬ ‫از‬ ‫جور‬
‫پناہی‬ ‫جہاں‬ ‫تو‬ ‫تا‬ ‫شد‬ ‫بروں‬ ‫جہاں‬ ‫از‬ ‫ظلم‬

26. ‫نام‬ ‫برد‬ ‫می‬ ‫گاہ‬ ‫گہ‬ ‫تو‬ ‫از‬ ‫دوست‬ ‫چو‬ ‫حافظ‬
‫خواہی‬ ‫ٓبعذر‬‫ا‬ ‫باز‬ ‫منما‬ ‫بخت‬ ‫ز‬ ‫رنجش‬
...............
‫آید‬ ‫سر‬ ‫ؼمت‬ ‫گفتا‬ ‫دارم‬ ‫تو‬ ‫ؼم‬ ‫گفتم‬
‫برآید‬ ‫اگر‬ ‫گفتا‬ ،‫شو‬ ‫من‬ ‫ماہ‬ ‫کہ‬ ‫گفتم‬
‫بیاموز‬ ‫وفا‬ ‫رسم‬ ‫مہرواں‬ ‫ز‬ ‫گفتم‬
‫ٓید‬‫ا‬ ‫کمتر‬ ‫کار‬ ‫ایں‬ ‫رعیاں‬ ‫ماہ‬ ‫ز‬ ‫گفتا‬
‫کرد‬ ‫عالمم‬ ‫گمراہ‬ ‫زلفت‬ ‫بوئے‬ ‫کہ‬ ‫گفتم‬
‫ٓید‬‫ا‬ ‫رہبر‬ ‫وت‬ُ‫ا‬ ‫ہم‬ ‫بدانی‬ ‫اگر‬ ‫گفتا‬
‫خیزد‬ ‫صبح‬ ‫باد‬ ‫کز‬ ‫هوایی‬ ‫خوشا‬ ‫گفتم‬
‫کشت‬ ‫آرزو‬ ‫به‬ ‫را‬ ‫ما‬ ‫لعلت‬ ‫نوش‬ ‫که‬ ‫گفتم‬

27. ‫دارد‬ ‫صلح‬ ‫عزم‬ ‫کے‬ ‫رحیمت‬ ‫دل‬ ‫گفتم‬
‫ٓید‬‫ا‬ ‫در‬ ‫ٓں‬‫ا‬ ِ‫ت‬‫ول‬ ‫تا‬ ‫را‬ ‫جفا‬ ‫بکش‬ ‫گفتا‬
‫ببندم‬ ‫نظر‬ ‫راہ‬ ‫خیالت‬ ‫بر‬ ‫کہ‬ ‫گفتم‬
‫ٓید‬‫ا‬ ‫دیگر‬ ِ‫ہ‬‫را‬ ‫از‬ ‫ایں‬ ‫شبروست‬ ‫کہ‬ ‫گفتا‬
‫خیزد‬ ‫خلد‬ ‫باغ‬ ‫کز‬ ‫ہوائے‬ ‫ٓں‬‫ا‬ ‫خوش‬ ‫گفتم‬
‫ٓید‬‫ا‬ ‫دلبر‬ ‫کوئے‬ ‫کز‬ ‫نسیمے‬ ‫خنک‬ ‫گفتا‬
‫کشت‬ ‫ٓرزو‬‫ا‬‫ب‬ ‫مارا‬ ‫لعلت‬ ِ‫نوش‬ ‫کہ‬ ‫گفتم‬
‫ٓید‬‫ا‬ ‫پرور‬ ‫بندہ‬ ‫کاں‬ ‫کن‬ ‫بندگی‬ ‫تو‬ ‫گفتا‬
‫آمد‬ ‫سر‬ ‫چو‬ ‫کہ‬ ‫دیدی‬ ‫عشرت‬ ‫زمان‬ ‫گفتم‬
‫آید‬ ‫سر‬ ‫ہم‬ ‫ہ‬ّ‫ص‬‫ؼ‬ ‫کایں‬ ‫حافظ‬ ‫خموش‬ ‫گفتا‬

28. ...............
‫ست‬ ‫من‬ ‫خانماہ‬ ‫میخانہ‬ ‫ء‬ ‫گوشہ‬ ‫کہ‬ ‫منم‬
‫ست‬ ‫من‬ ‫صبحگاہ‬ ‫ورد‬ ‫مؽاں‬ ‫پیر‬ ‫دعائے‬
‫باک‬ ‫چہ‬ ‫نیست‬ ‫وصبوح‬ ‫چنگ‬ ‫ء‬ ‫ترانہ‬ ‫گرم‬
‫ست‬ ‫من‬ ‫خواہ‬ ‫عزر‬ ‫آہ‬ ‫بسحر‬ ‫من‬ ‫نوائے‬
‫بحمدہللا‬ ‫ٖفارؼم‬ ‫گدا‬ ‫و‬ ‫پادشاہ‬ ‫ز‬
‫ست‬ ‫من‬ ‫پادشاہ‬ ‫دست‬ ‫در‬ ‫خاک‬ ‫گدائے‬
‫شماست‬ ‫وصال‬ ‫ام‬ ‫میخانہ‬ ‫و‬ ‫مسجد‬ ‫ز‬ ‫ؼرض‬
‫ست‬ ‫من‬ ‫گواہ‬ ‫خدا‬ ‫ندارم‬ ‫خیال‬ ‫ایں‬ ‫جز‬
‫خوشتر‬ ‫سلطنت‬ ‫ز‬ ‫بودن‬ ‫تو‬ ‫گدائے‬ ‫مرا‬

29. ‫ست‬ ‫من‬ ‫جاہ‬ ‫عزو‬ ‫تو‬ ‫جفائے‬ ‫جورو‬ ‫ذل‬ ‫کہ‬
‫ورنہ‬ ‫کنم‬ ‫بر‬ ‫خیمہ‬ ‫اجل‬ ‫تیػ‬ ‫بہ‬ ‫مگر‬
‫ست‬ ‫من‬ ‫راہ‬ ‫و‬ ‫رسم‬ ‫نہ‬ ‫دولت‬ ‫در‬ ‫از‬ ‫رمیدن‬
‫روئے‬ ‫نہادم‬ ‫آستاں‬ ‫براں‬ ‫کہ‬ ‫زماں‬ ‫ازاں‬
‫ست‬ ‫من‬ ‫گاہ‬ ‫تکیہ‬ ‫خورشید‬ ‫مسند‬ ‫فراز‬
‫آید‬ ‫بچشم‬ ‫کجا‬ ‫خسرو‬ ‫دولت‬ ‫کالہ‬
‫ست‬ ‫من‬ ‫کالہ‬ ‫عزت‬ ‫شما‬ ‫کوئے‬ ‫خاک‬ ‫کہ‬
‫حافط‬ ‫ما‬ ‫اختیار‬ ‫نبود‬ ‫اگرچہ‬ ‫گناہ‬
‫ست‬ ‫من‬ ‫گناہ‬ ‫گو‬ ‫و‬ ‫کوش‬ ‫ادب‬ ‫طریك‬ ‫در‬ ‫تو‬
...............

30. ‫را‬ ‫خدا‬ ‫صاحبدالں‬ ‫دستم‬ ‫ز‬ ‫رود‬ ‫می‬ ‫دل‬
‫آشکارا‬ ‫شد‬ ‫خواہد‬ ‫پنہاں‬ ‫راز‬ ‫کہ‬ ‫دردا‬
‫خیز‬ ‫بر‬ ‫شرط‬ ‫باد‬ ‫اے‬ ‫شکستگانیم‬ ‫کشتی‬
‫را‬ ‫آشنا‬ ‫یار‬ ‫آں‬ ‫بینیم‬ ‫باز‬ ‫کہ‬ ‫باشد‬
‫ست‬ ‫حرؾ‬ ‫دو‬ ‫ایں‬ ‫تفسیر‬ ‫گیتی‬ ‫دو‬ ‫آسائش‬
‫را‬ ‫مدا‬ ‫دشمناں‬ ‫با‬ ‫تلطؾ‬ ‫دوستاں‬ ‫با‬
‫ندادند‬ ‫گزر‬ ‫مارا‬ ‫نامی‬ ‫نیک‬ ‫کوئے‬ ‫در‬
‫را‬ ‫لضا‬ ‫کن‬ ‫تؽییر‬ ‫پسندی‬ ‫نمی‬ ‫تو‬ ‫گر‬
‫آلود‬ ‫مے‬ ‫ء‬ ‫خرلہ‬ ‫ایں‬ ‫نپوشد‬ ‫بخود‬ ‫حافظ‬
‫را‬ ‫ما‬ ‫دار‬ ‫معزور‬ ‫دامن‬ ‫پاک‬ ‫شیخ‬ ‫اے‬

31. ...............
‫نیست‬ ‫آگاہ‬ ‫ما‬ ‫حال‬ ‫از‬ ‫پرست‬ ‫ظاہر‬ ‫زاہد‬
‫نیست‬ ‫اکراہ‬ ‫ہیچ‬ ‫جائے‬ ‫گوید‬ ‫چہ‬ ‫ہر‬ ‫ما‬ ‫حك‬ ‫در‬
‫اوست‬ ‫خیر‬ ‫آید‬ ‫سالک‬ ‫پیش‬ ‫چہ‬ ‫ہر‬ ‫طریمت‬ ‫در‬
‫نیست‬ ‫گمراہ‬ ‫کسے‬ ‫دل‬ ‫اے‬ ‫المستمیم‬ ‫صراط‬ ‫در‬
‫راند‬ ‫خواہیم‬ ‫بیزلے‬ ‫نماید‬ ‫رخ‬ ‫بازی‬ ‫چہ‬ ‫تا‬
‫نیست‬ ‫شاہ‬ ‫مجال‬ ‫را‬ ‫رنداں‬ ‫شطرنج‬ ‫عرصہ‬
‫ست‬ ‫حاکم‬ ‫داور‬ ‫چہ‬ ‫ویں‬ ‫رب‬ ‫یا‬ ‫ست‬ ‫استؽنا‬ ‫چہ‬ ‫ایں‬
‫نیست‬ ‫آہ‬ ‫مجال‬ ‫و‬ ‫ہست‬ ‫نہاں‬ ‫زخم‬ ‫ہمہ‬ ‫کایں‬
‫نمش‬ ‫بسیار‬ ‫دہ‬ ‫سا‬ ‫بلند‬ ‫سمؾ‬ ‫ایں‬ ‫چیست‬

32. ‫نیست‬ ‫جہانآگاہ‬ ‫در‬ ‫دانا‬ ‫ہیچ‬ ‫معما‬ ‫زیں‬
‫حساب‬ ‫نمیداند‬ ‫گویا‬ ‫ما‬ ‫دیوان‬ ‫صاحب‬
‫نیست‬ ‫ہللا‬ ‫جستہ‬ ‫طؽرانشان‬ ‫کاندرین‬
‫برو‬ ‫گو‬ ‫خواہد‬ ‫کہ‬ ‫ہر‬ ‫بیا‬ ‫گو‬ ‫خواہد‬ ‫کہ‬ ‫ہر‬
‫نیست‬ ‫درگاہ‬ ‫بدیں‬ ‫درباں‬ ‫و‬ ‫حاجب‬ ‫و‬ ‫دار‬ ‫گیر‬
‫ماست‬ ‫اندام‬ ‫بی‬ ‫ناساز‬ ‫لامت‬ ‫از‬ ‫ہست‬ ‫چہ‬ ‫ہر‬
‫نیست‬ ‫کوتاہ‬ ‫کس‬ ‫باالئے‬ ‫بر‬ ‫تو‬ ‫تشریؾ‬ ‫ورنہ‬
‫بود‬ ‫یکرنگاں‬ ‫کارئے‬ ‫رفتن‬ ‫میخانہ‬ ‫در‬ ‫بر‬
‫نیست‬ ‫راہ‬ ‫فروشاں‬ ‫مے‬ ‫بکوئے‬ ‫را‬ ‫فروشاں‬ ‫خود‬
‫ست‬ ‫دائم‬ ‫لطفش‬ ‫کہ‬ ‫خراباتم‬ ‫پیر‬ ‫بندہ‬

33. ‫نیست‬ ‫گاہ‬ ‫و‬ ‫ہست‬ ‫گاہ‬ ‫زاہد‬ ‫و‬ ‫شیخ‬ ‫لطؾ‬ ‫ورنہ‬
‫ست‬ ‫ہمتی‬ ‫عالی‬ ‫ز‬ ‫بنشیند‬ ‫صدر‬ ‫بر‬ ‫ار‬ ‫حافط‬
‫نیست‬ ‫وجاہ‬ ‫مال‬ ‫بند‬ ‫اندر‬ ‫کش‬ ‫دروی‬ ‫عاشمی‬
...............
‫ناولـھا‬ ‫و‬ ‫کاسا‬ ‫ادر‬ ‫الـسالی‬ ‫ایھا‬ ‫یا‬ ‫اال‬
‫ها‬ ‫مشکل‬ ‫افتاد‬ ‫ولی‬ ‫اول‬ ‫نمود‬ ‫آسان‬ ‫عشك‬ ‫که‬
‫بگـشاید‬ ‫طرہ‬ ‫زان‬ ‫صبا‬ ‫کاخر‬ ‫ای‬‫نافه‬ ‫بوی‬ ‫بـه‬
‫ها‬ ‫دل‬ ‫در‬ ‫افـتاد‬ ‫خون‬ ‫چه‬ ‫مشکینش‬ ‫جعد‬ ‫تاب‬ ‫ز‬
‫دم‬ ‫هر‬ ‫چون‬ ‫عیش‬ ‫امـن‬ ‫چه‬ ‫جانان‬ ‫منزل‬ ‫در‬ ‫مرا‬
‫ها‬ ‫مـحـمـل‬ ‫بربندید‬ ‫که‬ ‫دارد‬‫می‬ ‫فریاد‬ ‫جرس‬

34. ‫گوید‬ ‫مؽان‬ ‫پیر‬ ‫گرت‬ ‫کن‬ ‫رنگین‬ ‫سجادہ‬ ‫می‬ ‫بـه‬
‫ا‬ ‫ہ‬‫منزل‬ ‫رسم‬ ‫و‬ ‫راہ‬ ‫ز‬ ‫نبود‬ ‫خبر‬ ‫بی‬ ‫سالک‬ ‫کـه‬
‫هایل‬ ‫چنین‬ ‫گردابی‬ ‫و‬ ‫موج‬ ‫بیم‬ ‫و‬ ‫تاریک‬ ‫شـب‬
‫ها‬ ‫ساحـل‬ ‫باران‬ ‫سبک‬ ‫ما‬ ‫حال‬ ‫دانـند‬ ‫کـجا‬
‫آخر‬ ‫کشید‬ ‫بدنامی‬ ‫به‬ ‫کامی‬ ‫خود‬ ‫ز‬ ‫کارم‬ ‫همـه‬
‫ها‬‫محفل‬ ‫سازند‬ ‫او‬ ‫کز‬ ‫رازی‬ ‫آن‬ ‫ماند‬ ‫کی‬ ‫نـھان‬
‫حافظ‬ ‫مشو‬ ‫ؼایب‬ ‫او‬ ‫از‬ ‫خواهی‬‫همی‬ ‫گر‬ ‫حضوری‬
‫اهملـھا‬ ‫و‬ ‫الدنیا‬ ‫دع‬ ‫تھوی‬ ‫من‬ ‫تلك‬ ‫ما‬ ‫مـتی‬
...............
‫را‬ ‫ما‬ ‫دل‬ ‫آرد‬ ‫دسـت‬ ‫بـه‬ ‫شیرازی‬ ‫ترک‬ ‫آن‬ ‫اگر‬
‫را‬ ‫بـخارا‬ ‫و‬ ‫سمرلند‬ ‫بخشم‬ ‫هـندویش‬ ‫خال‬ ‫بـه‬

35. ‫یافـت‬ ‫نخواهی‬ ‫جنت‬ ‫در‬ ‫که‬ ‫بالی‬ ‫می‬ ‫سالی‬ ‫بدہ‬
‫را‬ ‫مـصـال‬ ‫گلگـشـت‬ ‫و‬ ‫آباد‬ ‫رکـن‬ ‫آب‬ ‫کـنار‬
‫شـھرآشوب‬ ‫کار‬ ‫شیرین‬ ‫شوخ‬ ‫لولیان‬ ‫کاین‬ ‫فـؽان‬
‫را‬ ‫یؽـما‬ ‫خوان‬ ‫ترکان‬ ‫که‬ ‫دل‬ ‫از‬ ‫صبر‬ ‫بردند‬ ‫چـنان‬
‫اسـت‬ ‫مستؽنی‬ ‫یار‬ ‫جمال‬ ‫ما‬ ‫ناتـمام‬ ‫عشـك‬ ‫ز‬
‫را‬ ‫زیبا‬ ‫روی‬ ‫حاجت‬ ‫چه‬ ‫خط‬ ‫و‬ ‫خال‬ ‫و‬ ‫رنگ‬ ‫و‬ ‫آب‬ ‫بـه‬
‫دانستم‬ ‫داشت‬ ‫یوسؾ‬ ‫که‬ ‫افزون‬ ‫روز‬ ‫حسن‬ ‫آن‬ ‫از‬ ‫من‬
‫را‬ ‫زلیخا‬ ‫آرد‬ ‫برون‬ ‫عصمت‬ ‫پردہ‬ ‫از‬ ‫عـشـك‬ ‫کـه‬
‫گویم‬ ‫دعا‬ ‫نـفرین‬ ‫گر‬ ‫و‬ ‫فرمایی‬ ‫دشـنام‬ ‫اگر‬
‫را‬ ‫شـکرخا‬ ‫لعـل‬ ‫لـب‬ ‫زیبد‬ ‫می‬ ‫تـلـخ‬ ‫جواب‬

36. ‫دارند‬ ‫تر‬‫دوست‬ ‫جان‬ ‫از‬ ‫که‬ ‫جانا‬ ‫کن‬ ‫گوش‬ ‫نصیحـت‬
‫را‬ ‫دانا‬ ‫پیر‬ ‫پـند‬ ‫مـند‬ ‫سـعادت‬ ‫جوانان‬
‫جو‬ ‫کـمـتر‬ ‫دهر‬ ‫راز‬ ‫و‬ ‫گو‬ ‫می‬ ‫و‬ ‫مـطرب‬ ‫از‬ ‫حدیث‬
‫را‬ ‫معما‬ ‫این‬ ‫حکمت‬ ‫به‬ ‫نگشاید‬ ‫و‬ ‫نگشود‬ ‫کس‬ ‫کـه‬
‫حافـظ‬ ‫بخوان‬ ‫خوش‬ ‫و‬ ‫بیا‬ ‫سفتی‬ ‫در‬ ‫و‬ ‫گفتی‬ ‫ؼزل‬
‫را‬ ‫ثریا‬ ‫عـمد‬ ‫فلک‬ ‫افـشاند‬ ‫تو‬ ‫نـظـم‬ ‫بر‬ ‫کـه‬
...............
‫کـجا‬ ‫خراب‬ ‫مـن‬ ‫و‬ ‫کـجا‬ ‫کار‬ ‫صـالح‬
‫کجا‬ ‫به‬ ‫تا‬ ‫کجاست‬ ‫کز‬ ‫رہ‬ ‫تـفاوت‬ ‫بـبین‬
‫سالوس‬ ‫خرلـه‬ ‫و‬ ‫بگرفت‬ ‫صومعه‬ ‫ز‬ ‫دلـم‬

37. ‫کجا‬ ‫ناب‬ ‫شراب‬ ‫و‬ ‫مؽان‬ ‫دیر‬ ‫سـت‬ ‫کـجا‬
‫را‬ ‫تموا‬ ‫و‬ ‫صالح‬ ‫رندی‬ ‫به‬ ‫است‬ ‫نسبت‬ ‫چـه‬
‫کجا‬ ‫رباب‬ ‫نؽمـه‬ ‫کـجا‬ ‫وعـظ‬ ‫سـماع‬
‫دریابد‬ ‫چـه‬ ‫دشمـنان‬ ‫دل‬ ‫دوست‬ ‫روی‬ ‫ز‬
‫کـجا‬ ‫آفـتاب‬ ‫شمـع‬ ‫کـجا‬ ‫مردہ‬ ‫چراغ‬
‫شماست‬ ‫آستان‬ ‫خاک‬ ‫ما‬ ‫بینش‬ ‫کحل‬ ‫چو‬
‫کـجا‬ ‫جـناب‬ ‫این‬ ‫از‬ ‫بـفرما‬ ‫رویم‬ ‫کـجا‬
‫است‬ ‫راہ‬ ‫در‬ ‫چاہ‬ ‫که‬ ‫زنخدان‬ ‫سیب‬ ‫به‬ ‫مبین‬
‫کجا‬ ‫شتاب‬ ‫بدین‬ ‫دل‬ ‫ای‬ ‫روی‬ ‫همی‬ ‫کـجا‬
‫وصال‬ ‫روزگار‬ ‫باد‬ ‫خوشش‬ ‫یاد‬ ‫کـه‬ ‫بـشد‬

38. ‫کجا‬ ‫عتاب‬ ‫آن‬ ‫و‬ ‫رفت‬ ‫کجا‬ ‫کرشمه‬ ‫آن‬ ‫خود‬
‫دوست‬ ‫ای‬ ‫مدار‬ ‫طمع‬ ‫حافظ‬ ‫ز‬ ‫خواب‬ ‫و‬ ‫لرار‬
‫کـجا‬ ‫خواب‬ ‫و‬ ‫کدام‬ ‫صبوری‬ ‫چیسـت‬ ‫لرار‬

39. ‫بادشاہی‬ ِ‫انوار‬ ‫ہویدا‬ ‫سے‬ ‫مکھ‬ ‫ترے‬
‫ی‬ٰ‫ِلہ‬‫ا‬ ِ‫ت‬‫حکم‬ ‫صد‬ ‫پنہاں‬ ‫میں‬ ‫فکر‬ ‫تری‬
‫ممبر‬ ‫و‬ ‫محراب‬ ‫زاہداں‬ ‫نماز‬
‫میدم‬ ‫دار‬ ‫بر‬ ‫عاشماں‬ ‫نماز‬