1. “Компанийн удирдлага ”
Г . М нхчимэг
ө
/ШУТИС
КтМС
Төрийн захир гааны менежмент -4/
Удирдагч ба гш :
А . Оюунгэрэл /Магистр /
Хураангуй
Улс орны эдийн засгийн
гол тулгуур , х үн амыг ажлын байраар
хангах
субъект
нь Аж ахуй нэгж үүд байдаг .
Ашгийн т өлөө,
бизнесийн үйл ажиллагаа явуулах бүтэц , зохион байгуулалтын олон
т өрөл, хэлбэр
байдаг
ч
тэдгээрийн
дотроос
хамгийн
өрг өн
хэрэглэ гддэ г нь компанийн бүтэц зохион байгуулалт билээ .
Компанийн з өв зохион байгуулалт , ил тод , шударга байдлын
зарчмуудыг агуулсан “Corporate governance” хэмээх шинэ үзэл
санаа с үүлийн 20 жилд эрчимтэй судлагдаж , амжилттай хэрэгжиж
байна . Манайд 2000 оноос “Компанийн заса глал ” нэрээр хэрэглэ гдэх
болсон гэж үздэг .
Энэх үү илтгэлээрээ
нэгд үгээрт
“Corporate
Governance”ийг
үг
з үйн
үүднээс
тайлбарлах ,
хоёрдугаарт
“Corporate governance” гэж чухам юу болохыг тодруулж үзэхийг
зорьсон . Бизнесээ компанийн хэлбэрээр зохион байгуулж эрхлэх
болоод т өдийлөн удааг үй байгаа манай улсад чухал шаардлагатай ,
өндөр ач холбогдолтой ойлголт юм. Гагцх үү үүнийг з өв ойлгож,
хэрэгж үүлэх тал дээр анхаарлаа хандуулах хэрэг тэй . “Компанийн
заса глал ” бус “Компанийн удирдлага ” хэмээн орчуулах нь з үйтэй

2. бөг өөд цаашид Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй нийт 49379
нээлттэй болон хаалттай компаниуд “Компанийн удирдлага ”- ын
зарчмыг хэрэгж үүлэх нь амжилтанд х үрэх оновчтой арга болно гэсэн
дүгнэлтэнд х үрлээ .
Түлхүүр
удирдлага
үг :
заса г ,
заса глал ,
удирдлага ,
байгуулла гын
Оршил
1970 оноос хойш Монгол хэлэнд харь хэлний 90.000 гаруй үг
шинээр орж ирсэн бол үүнийн эсрэгээр Монгол хэлний үгийн сангаас
200.000 үг хасагджээ . Бидний өдөр тутмын ярианы хэлэнд Монгол
үгнээс илүү гадаад үг хэрэглэ гдэж байна . Бодит з үйлийг бол шууд
гадаад үгээр нь нэрлээд байж болно . Тухайлбал принтер , канон ,
театр гээд . Харин “хууль з үйн нэр томъёо” - г нарийн тодорхойлж,
утга агуул гын талаас нь илүү судалж байж сая эцсийн байдлаар
орчуулж хэрэглэх нь юу юунаас илүү чухал .
Нөг өө
талаас
улс
орнуудад
компанийн
бүтэц ,
зохион
байгуулалт
хууль эрх з үйн х үрээнээс
хальж, нийтээр х үлээн
з өвшөөрөгдс өн зарчим, стандартыг мөрдөх болоод байгаа билээ .
Үүнийг “Компанийн удирдлага зохион байгуулалтын зарчмууд ” хэмээн
томъёолж ЭЗХАХБ – аас 1999 онд баталсан байна . Эдгээр зарчмууд
нь х өрөнг ө оруулагчид , бизнесийн
т үншүүд, ажиллагсад зэрэг
оролцогч
талууд
болон компанийн
удирдлагын
ашиг
сонирхлын
нэгдсэн зохистой харьцааг тогтоож , компанийн үйл ажиллагааг
эрхлэн
явуулах
гадаад ,
дотоод
таатай
орчинг
бий
болгон ,
компанийн
удирдлага
болох
ТУЗ,
г үйцэтгэх
удирдлагын
үйл
ажиллагааны зохистой горимыг тогтоож өгд өг . Монгол улсад үйл
ажиллагаа явуулж буй бүх компаниуд сайн менежменттэй ажиллаж,
сайн удирдлага үйл ажиллагаа явуулж, хувьцаа эзэмшигчдийн эрх
ашгийг х өндөлг үй, аль аль талдаа ашигтай , амжилттай ажиллах
ёстой . Энэ зорилгын
үүднээс
“Corporate Governance” – ийг
боловсронгуй болгон х өгж үүлэх шаардлага тулгараад байгаа юм. Энэ
нь нэр томъёог үнэн з өв тодорхойлохоос эхэлнэ .
1. Corporate governance – ийг юу гэж орчуулвал зохилтой вэ ?
Corporate - гэж юу гэсэн
үг вэ ? Англи - Монгол тольд
Нэгдлийн, Корпорацийн хэмээн орчуулсан байна . Харин Corporation
болохоор Нэгдэл , Корпораци болох аж. Бид чинь аливаа юмыг
тайлбарлах , орчуулах болохоороо өөрийг нь өөрөөр нь хэлээд ,
т үүгээрээ ч ойлгоод сурчихсан бололтой . Company гэвэл компани ,
Corporate гэвэл корпораци гээд л шууд биччихнэ . Тэр нь чухам юуг

3. хэлж байна вэ гэдгий г тодруулдаг г үй юм шиг санагддаг . Англиар
Company нь дагуул , замын хань , баг бөөн х үн т үүнчлэн компани
гэж ,
Corporate
гэдэг
нь
хамтын,
нийтийн ,
нэгдэлийн
мөн
корпорацийн гэж орчуулагдсан ч байна . 1 Үнэндээ бол АНУ-д Хувь
нийлүүлэгчдийн оруулсан х өрөнг ө нь тодорхой
тооны хувьцаанд
хуваагдда г ,
үйл ажиллагаанаас олсон ашгийн тодорхой хувийг
ноогдол
ашиг болгон
тараадаг ,
ашгийн т өлөө үйл ажиллагаа
явуулдаг
хуулийн этгээдийг
Корпораци гэнэ . Харин компанийг
бүлэг , баг , зорилгоор нэгдсэн х үмүүс эсвэл хувь х үн үүсгэн
байгуулж болох ажээ .
Монголд 1999 оны 07-р сарын 02-нд батлагдсан “Компаний
тухай ” хуулийн 3.1-д “Хувь нийл үүлэгчийн оруулсан х өрөнг ө нь
тодорхой тооны хувьцаанд хуваагдда г , өөрийн тусгаарласан эд
х өрөнг өтэй , үндсэн зорилго нь ашгийн т өлөө хуулийн этгээдийг
компани гэнэ .” хэмээн тодорхойлсон байна . Монгол улс дахь
“ компани ” гэдэгтэй
адилтган
жиших хуулийн
этгээдийг
АНУ-д
2 Гэхдээ
“Корпораци ” гэж нэрлэдэг .
АНУ-д корпорацийг
ил үү өрг өн
х үрээнд ойлгодог .
Governance – гэж юу гэсэн үг вэ ? МУ-ын гавъяат хуульч , доктор ,
профессор Б. Чимидийн “Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал ” номын
Зургаду гаар
бүлэгт
өг үүлснээр
Governance-ийг
яавч
Засаглал
хэмээн орчуулж таарахг үй гэсэн
байх юм. Үүнийг
удирдлага ,
жолоодлого гэсэн утгаар хэрэглэх талаар тодорхой бичсэн бөг өөд
3
олон
ном, толь
бичгээс
ишлэл аван
тайлбарлажээ .
Үүнд
“Government” гэдэг нь “Засаг т өр” буюу парламент , ерөнхийл өгч ,
засгийн газар , шүүх, цагдаа , прокурор гэх мэт заса г т өрийн
байгуулла гуудыг
багтаасан
өрг өн х үрээний ,
з өвх өн г үйцэтг эх
заса глалын байгуулла гын хэмжээний явцуу гэсэн хоёр утга тай .
Харин Governance нь удирдлага талдаа бөг өөд т үүнийг Government –
тэй адилтган үзэж болохг үй юм уу даа. гэж бичсэн нь ч бий.
Англи - Орос хууль з үйн нэр томъёоны тольд “Governance”ийг
управление ,
руководство ,
подчиненноть
буюу
удирдлага ,
жолоодлого ,
засаг ,
захирах
захирагдах
ёс
хэмээн
орсон
ч
4
“Засаглал ” гээг үй байна .
Тэгээд
ч
Монгол
хэлэнд
“Засаг ”,
“Засаглах ”
“Засаглал ” гэх үг байдаг г үй 5 ажээ . Засаг гэдэг нь :
1
Áîëäáààòàð. Ä, English –
ÕǯÒ, “Êîìïàíè ýðõ ç¿éí
3
×èìèä. Á, ¯íäñýí õóóëèéí
4
̺í òýíä
5
Öýâýë. ß, Ìîíãîë õýëíèé
2
гэж
байхаас
Mongolian dictionary, ÓÁ. 2007, 417-ð òàë
àñóóäàë” ÓÁ, 2003 îí, 5-ð òàë
¿çýë áàðèìòëàë “Çàñàãëàë óó, óäèðäëàãà óó” 287-ð òàë
òîâ÷ òàéëáàð òîëü, 269-ð òàë

4. 1. Улсын байгуулалтын захирч
/Ардын засаг , засаг т өр /
2. Ямар нэг юмыг засч
арга явууллага
удирдах
сайжруулах ,
хэлбэр ,
дээд
газар
мөрдөн журамлах , тухайн
Засаглах гэдэг нь баримтлан захирах , шийтгэх цээрл үүлэх гэсэн
утга тай . Засаг гэдэг нь нэр үг , үйл үг болохоороо заса глах
болдог буюу үйл үг үүсгэх “х” нөхц өл залгахад дунд нь “л” үсэг
“жийрэглэж ” засаглах
хэмээн бичдэг байна . Тэрнээс биш засаглах
гэдгээс ахиад заса глал гэсэн нэр үг үүсэхг үй. Бид Governance
гэдэг үгийг Засаглал гэж орчуулж , хэрэглээд нэгэнт хэвшчихжээ .
Тухайлбал “Good governance” – “Сайн заса глал ” х өт өлбөр гэх
мэтээр
тухайн
хэлэнд
илэрхийлэгдэх
утгыг
Монгол
хэлэнд
дүйцүүлэлг үй, шууд л орчуулаад тавьчихдаг нь харамсалтай .
АНУ-ын хууль з үйн тольд Govern – захирах үйлдэл болон зан үйлийг
хуулиар эсх үл х үсэл зоригоор албадан чигл үүлэх , хянах , эрх бүхий
этгээд чигл үүлэх , хянах , удирдах , зохицуулахыг хэлнэ гэжээ .
Government – гэж
Усан онгоцны
залуур
гэсэн
утгатай
Латин
гаралтай үг бөг өөд Засгийн газар гэх утгаар бол холбооны Засгийн
газар , т үүний харъяа бүх агентла г , товчоо , муж улсын засгийн
газар , хотын заса г захиргаа зэрэг хамаарна гэж тайлбарлажээ .
Corporate
governance
–
“Корпоративное
управление ”
гэсэн утга тай болно .
ийг
буюу
Орос
хэлнээ
орчуулж
үзвэл
бас л
удирдлага , жолоодлого
И. Дамбажав, Д. Алтан- Од, Д. Солонго нарын “Монгол хэлний
дэлгэрэнг үй толь бичиг ” /2006/ - т “ засаглал ” гэсэн үг орсон ба
т үүнийг :
1. засаглах
үйлийн нэр
2. засаглах
явдал хэмээн
тайлбарлажээ . Харин засаглах
үйл
гэдгий г заса г т өр барих , шийтгэх , цээрл үүлэх гэсэн 3 хувилбараар
хэлсэн байна .
Энэ мэтчилэн монгол хэлний тайлбар болоод хууль з үйн нэр
томъёоны толь , мөн англи орос хэл дээрх толь бичг үүдэд дээрх
нийтлэг тайлбар бичигдсэн байгаа юм.
Засаглал гэж орчууллаа гэхэд яавч утга санаандаа нийцэхг үй
санагдана . Удирдахын тулд заса глах , захирамжлахаас өмнө ярьж
хэлэх , ятган үнэмшүүлэх , зааж зааварлах , сургаж боловсруулах ,
санаачлагыг нь х өхи үлэн урамшуулах , сайн х үний жишээг үз үүлэх ,
х өрөнг ө мөнг ө, х үн х үчээр дэмжиж туслах , чөлөөт байдлыг нь тэлж,
ашиг сонирхлыг нь хамгаалах гээд з үйл бүрийн ардчилсан арга

5. хэлбэр хэрэглэдэ г . 6 Энэ бүхнээс засаглах гэдэ г бол зайлшг үй
нөхц өлд буюу тун
арга г үй болсон
үед “Чөлөөт
байдлыг
нь
хяз гаарлах ”, “зэмлэх ”, “шийтгэх ” т өдийд ашигладаг удирдлагын
з өвх өн нэг боломж юм.
Иймд “ засаглал ”аар
“удирдах ”
гэсэн
олон
талт
үйл
ажиллагааг орлуулж яасан ч болохг үй. Компанийн заса глал гэж
ярихаар дээрээс хэн нэг х үн нь компанийг албадан захирах мэтийн
ойлголтыг т өрүүлээд байгаа юм. Гэтэл үнэндээ уг ойлголтонд ямар
ч заса глах , захирах агуул га байхг үй. Харин удирдлага , тэр дундаа
“ зохистой ”
хэмээх
үгээр
тодотгож
оруулах
нь гадаад оронд
хэрэглэ гдэж буй утга агуул га тай гаа илүү ойртсон болохоор байна .
Corporate Governance гээд 2-хон үг байхад “зохистой ” гэдэг үг
хаанаас гараад ирээ вэ ? хэмээн асуух байх .
Зохистой гэдэ г нь з үйтэй , з өвтэй , ёстой , таатай , нийлэмжтэй 7
гэсэн үгсээр тайлбарлагдана . Энэ нь аливаа юмны “донжийг нь
тааруулах , эвийг нь олох , байх ёстой з үйлийг байгаагаар нь ”
гэсэн утга агуулж байгаа юм. Тэрнээс биш сайн , сайхан гэсэн
чимэглэл үгтэй адилтган ойлгож болохг үй.
“Компанийн засаглал ” гэж ярих нь үгийн хувьд ч, утга
агуул гын хувьд ч буруу ойлголт юм. Харин ч бүр “Зохистой ” гэсэн
үгээр тодот гож “Компанийн зохистой удирдлага ” хэмээвэл дэлхий
нийтээр
өрг өн дэлгэр
судлагдаж, хэрэглэ гдэж буй “Corporate
Governance” –ийн үндсэн агуул га , зорилго , зарчимд илүү ойртох
мэт.
2.”Компанийн удирдлага” – ын тухай үзэл санаа
“Компанийн удирдлага ” - ын тухай ойлголт анх 20 жилийн өмнөөс
яригдаж, эрчимтэй судлагдаж ирсэн шинэ сэдэв юм.
Ази , Латин
Америкийн болон Зүүн Европын зарим оронд яригдаж эхэлжээ .
Тухайлбал : Францад 1995 оноос , Германд 1995 оноос ,
Японд 2002
оноос , Солонгост 1990 оны с үүлээс , Малайзад 1997 оноос , Бразилд
1997 оноос , Мексикт 1996 оноос тус тус албан ёсоор хэрэглэгдэж
эхэлсэн гэж үздэг . 8
6
×èìèä. Á, ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàë “Çàñàãëàë óó, óäèðäëàãà óó” 290-ð òàë
Öýâýë. ß, Ìîíãîë õýëíèé òîâ÷ òàéëáàð òîëü, 277-ð òàë
8
Shahira Abdel Shahid, Corporate governance is becoming a Global pursuit,
September 2001
7

6. АНУ- д 1990 оноос эхлэн яриагдсан бөг өөд энэ талаар үндсэндээ 3
т өрлийн судалгаа явагджээ .
Судалгаа
явагдсан он
Судалгааны
багий г удирдагч
Судалгааны гол агуул га
1990
Adrian Cadbury
ТУЗ – оновчтой сон го гдсон , сайн зохион
бай гуула гдсан байх ётсой .
1995
Richard
Greenbury
1998
Ronald Hampel
Гүйцэт г э х удирдлагын цалин х өлс ,
урамшуулалд анхаарлаа хандуулсан .
Дээрх 2-ын үзэл санааг нэ г т г э н дүг н эл т
г ар г асан .
Хүснэг т 1. “Компанийн удирдлага ” – ын тухай анхны судалгаа
Ronald Hampel 1999 онд дээрх
дүгнэлтээ эрсдлийн менежмент ,
дотоод удирдлага , хяналтын системийн тухай ойлголтоор улам
боловсруулж, баяжуулжээ .
Дээрх
судалгаа
явагдсанаас
4
жилийн
дараа
Хөрөнг ө
оруулалтын банкны эзэн Derek Higg “Компанийн удирдлага ” – ын
тухай ойлголтыг ахин харж, илүү дэлгэрэнг үй, тодорхой үзлийг
гаргаж иржээ . Түүний гол санаа нь компанийн удирдлагуудын эрх
ашгийг х өндс өн гэдэг гол шалтгааны улмаас асар их эсэр г үүцэлтэй
тулгарч байв . Higg энэ байдалтай тууштай тэмцэж , тусгай хороо
байгуулан з өвөлг өө өг өх замаар маргаантай асуудлыг хялбархан
шийдвэрлэж чадсан байна .
Үзэл санаа х өгжих явцад “Компанийн удирдлага ” нь бизнест эерэг
үр дүн үз үүлэх чухал шаардлагатай з үйл үү? гэсэн асуулт гарч
ирсэн бөг өөд үүний хариулт нь эргэлзээ г үй “ тийм”. Хэрэв компани
өөрөө илүү ашигтай
ажиллахыг
х үсч , х үчин чармайлт
гар ган
“Компанийн удирдлага ”- ын зарчмуудыг
тууштай хэрэгж үүлж чадвал
сайн үр дүнд х үрэх болно. 9
“Компанийн удирдлага ” г эж юу вэ ?
1. Компанийн удирдлага бол Байгууллага дахь өөр өөр субъектуудын
үүрэг
хариуцлагыг
оновчтой
хуваарилах ,
хянах
систем
юм.
Тодруулбал ТУЗ,
менежерүүд,
хувьцаа эзэмшигчид ,
бусад
9
Martin Webster of Pinsent Masons, Director’s Handbook, UK, 2007

7. оролцогч
этгээд үүдийн 10
хоорондын
зохистой
харилцаа
болоод
компаний өдөр тутмын үйл ажиллагааг оновчтой удирдах явдал юм.11
2. Компанийн удирдлага
нь байгууллагыг
т өлөөлж ТУЗ-аас хувь
нийлүүлэгчидтэй , цаашилбал байгуулла га нийгэмтэй харилцах нарийн
т өвөгтэй харилцаагаар тодорхойлогдоно . 12
3. Компанийн удирдлага
байдлын тухай юм. 13
бол Компанийн
шударга , ил тод , нээлттэй
Эрдэмтдийн
өгс өн дээрх
тодорхойлолтоос
дүгнэхэд
“Компанийн
удирдлага ”- ын г ол а гу ул га нь үйл ажиллагааны ил тод байдал ,
хяналтыг боловсронгуй болгох , удирдлагын хэм хэмжээ , стандартыг
тог тоож мөрдүүлэх замаар компанийн з үгээс хувь нийлүүлэгчид
болон нийгмийн өмнө х үлээх хариуцлагыг өндөржүүлэх явдал юм.
Хамгийн энгийнээр тайлбарлахад Компанийн удирдлагын үр ашиг нь
байгуулла га
оновчтой зохион байгуула гдаж , үйл ажиллагаандаа
тодорхой зарчмуудыг баримталж, ажилласнаар тодорхойлогдох юм.
“Эдийн Засгийн Хамтын ажиллагаа Хөгжлийн байгуулла га ”- аас
“Компанийн удирдлага ” – ын зарчмуудыг
боловсруулж 1999 оны 5
сарын 27-ны өдөр баталсан . Уг зарчмууд нь Хувьцаат компаниудад
зориулагдсан
байдаг
бөг өөд
Компанийг
х өгж үүлэхэд
зайлшг үй
шаардлагатай хэмээн үздэг байна .
Эдгээр зарчмууд нь :
1. Хувьцаа эзэмшигчдэд тэгш хандах
2. Тэдгээрийн эрхийг хангах
3. Оролцогч талуудын үүргийг тогтоох
4. Тайлагнах буюу ил тод байдлыг хангах
5. ТУЗ, г үйцэтгэх удирдлагын үүрэг хариуцлагыг тогтоох гэсэн 5
гол асуудлыг хамардаг .
Улс орнууд дээрх зарчмуудад үндэслэн өөрсдийн онцлогт тохирсон
“Компанийн удирдлага ”- ын зарчмуудыг боловсруулан дагаж мөрддөг .
Манай улсын хувьд ЭЗХАХБ-аас баталсан зарчмуудад үндэслэн , Азийн
х өгжлийн банк , Европын сэргээн босголт х өгжлийн банк зэрэг олон
улсын байгууллагаас өгс өн з өвлөмж зэрэг т тулгуурлан өөрийн орны
10
Stakeholders áóþó ¿¿íä áàéãóóëëàãûí àæèë÷èä, õýðýãëýã÷èä, íèéë¿¿ëýã÷èä,
ºðñºëäºã÷èä çýðýã õàìààðíà.
11
OECD’s definition is consistent with the one presented by Cadbury. 1992 page
15
12
From an article in Financial times, 1997
13
J. Wolfensohn, president of the World bank, an article in Financial Times,
June 21, 1999

8. жишигт нийц үүлэн боловсруулж, 2007 оны 12 сарын 26-ны өдөр
Санхүүгийн зохицуулах хорооны тогтоолоор “Монголын Компанийн
заса глалын кодекс ” нэртэй баримт бичгийг баталсан байна . Энэх үү
кодекс
нь
нийт
10 бүлгээс
бүрдэх
бөг өөд агуул гын
хувьд
нийтлэг ээр мөрдвөл зохих зарчмуудаас гадна заавар , з өвлөмж,
тэдгээрийн тайлбарыг багтаасан байдаг . Компанийн үйл ажиллагааг
эрхлэн явуулах үндсэн зарчмуудыг дараах байдлаар тодорхойлжээ .
Үүнд:
1. “Компанийн удирдлага ” – ын тогтолцоо нь хувьцаа эзэмшигч
эрхээ хэрэгж үүлэх бодит боломжийг бүрдүүлсэн байна .
2. Ижил т өрлийн хувьцаа эзэмшигчдэд адил тэгш эрх
Хувьцаа эзэмшигчид з өрчигдс өн эрхээ сэргээл г эх
байна .
эдл үүлнэ.
боломжтой
3. ТУЗ – ийн
з үгээс
компанийн
үйл
ажиллагаа г
страте ги
удирдлагаар бүрэн хангахын хамт г үйцэтгэх удирдлагын үйл
ажиллагаанд
байнгын
зохистой
хяналтыг
тавьж ,
хувьцаа
эзэмшигчдийн өмнө үйл ажиллагаагаа бүрэн дүүрэн тайлагнадаг
байна .
4. Гүйцэтгэх
удирдлагын з үгээс
компанийн өдөр тутмын үйл
ажиллагаа үнэн з өвөөр, шударгаар , га гцх үү компанийн ашиг
сонирхолд нийц үүлэн удирдан зохион байгуулж , ТУЗ болон
хувьцаа эзэмшигчдийн өмнө ажлаа тогтмол тайлагнадаг байна .
5. Хувьцаа эзэмшигчид болон х өрөнг ө оруулагчдад үндэслэл бүхий
шийдвэр гар гахад шаардлагатай компанийн санх үүгийн байдал ,
т үүний эдийн засгийн
үз үүлэлт үүд, өмч х өрөнгийн болон
удирдлагын бүтэц зохион байгуулалт зэрэг тэй холбоотой үнэн
з өв мэдээллийг цаг тухай бүрд нь нийтэд мэдээлдэг байна .
6. Зээлд үүлэгчид , компанийн ажиллагсад зэрэг оролцогч талуудын
хууль тогтоомжид заасан эрхийг х үндэтгэн , компанийн зээлжих
чадвар , х өрөнг ө оруулалтыг
татах
чадвар , хувьцаа
болон
бусад үнэт цаасны үнэ цэнийг өсг өх, шинэ ажлын байрны тоог
нэмэгд үүлэх зорилгоор хангасан байна .
7. Хувьцаа эзэмшигчид оролцогч талуудын ашиг сонирхол , хууль
ёсны эрхийг хамгаалахын тулд компанийн үйл ажиллагаан дахь
хяналтын тогтолцоо г бүрдүүлсэн байна .
Түүнчлэн Компанийн мэдээллийн ил тод , нээлттэй байдал т үүнчлэн
оролцогч
талуудын эрхийг
хамгаалах , компанийн санх үү эдийн
засгийн үйл ажиллагааны хяналт , дотоод хяналт болон х өндлөнгийн
аудитын хяналт , ногдол ашиг , компанийн з өрчлийн зохицуулалт
зэргий г тусгасан цогц зарчмууд багтана .

9. Уг зарчмууд нь заавал дагаж мөрдөх хууль
эрх з үйн шинж
агуулдаг г үй, нөхц өл байдлаас хамаарч өөрчлөгд өж, х өгжиж байдаг
онцлогтой бөг өөд тэдгээрийг хэрхэн мөрдөж, биелүүлж байгаагаас
тухайн компанид х өрөнг ө оруулах , эсэх
нь шууд хамааралтай
байдаг . Гадаадын х өрөнг ө оруулалтыг
татах , гадаадын санх үүгийн
зах
зээлд
гарах ,
ингэснээр
урт
хугацааны
тогтвортой
санх үүжилтийн эх үүсвэртэй болоход тухайн компани “Компанийн
удирдлагын зарчим ” - уудыг мөрдөж, хэрэгж үүлж байгаа байдал нь
ойлгомжтой , ил тод , олон улсад итгэл т өрүүлэх үйц байх ёстой .
Монгол улсын хувьд Компани нь бизнес эрхлэх сон годо г хэлбэр
бөг өөд 1999 оны хуулинд компанийг дараах хоёр хэлбэртэй байхаар
заасан .
1. Хувьцаат компани /ХК/
2. Хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани /ХХК/
Хувь нийлүүлэгчдийн оруулсан х өрөнг ө нь хувьцаанд
хуваагдаж ,
хувьцаа нь нийтэд чөлөөтэй арилжаалагддаг компанийг нээлттэй
буюу ХК гэнэ .
Хувь нийлүүлэгчийн оруулсан х өрөнг ө нь хувьцаанд
хуваагдаж ,
т үүний захиран зарцуулах эрх нь компаний дүрмээр хяз гаарлагдда г
компанийг хаалттай буюу ХХК гэнэ . “Компанийн удирдлага ” – ын
тухай ойлголт анх Монголд 2000 оноос яригдаж эхэлсэн байна .
2008 оны 12 сарын 31-ний байдлаар нийтдээ 67404 Аж ахуй
нэгж үйл ажиллагаагаа явуулж байгаагаас 72.7% нь буюу 49006 нь
ХХК-ийн хэлбэрээр , харин 0.55% буюу 373 аж ахуй нэгж нь ХК-ийн
хэлбэрээр үйл ажиллагаа явуулж байна .
График 1. Компанийн
хэлбэр

10. Хувьцаат
компаний
тоо
одоогийнхоос
17
жилийн
өмнөхтэй
харьцуулахад 102-оор буурч 373 болоод байгаа нь “Компанийн
удирдлага ”- ыг хэрэгж үүлэх орчин улам бүр багасч байгааг илтгэж
байна .
Сүүлийн 1 жилийн хугацаанд нийт татан буугдсан аж ахуй
нэгж үүдийн 71.2%-ийг з өвх өн ХХК эзэлж байна .
Үүнийг дараах
х үснэг тээс харж болно .
ААН-ийн хэлбэр
2008.01.01
2008.12.31
2350
– Эзлэх хувь
Нийт татан буугдсан
100%
ААН-ийн тоо
Үүнээс : ХХК
1674
71.3%
Нөх өрлөл
268
11.5%
Хоршоо
236
10%
Төс өвт байгууллага
19
0.9%
Бусад хэлбэр үүд
147
6.3%
Хүснэг т 2
/Эх үүсвэр : ҮТЕГ-ын мэдээлэл боловсруулалт ,
автоматжуулалтын хэлтэс /
Хуулинд заасан Компанийн хоёр үндсэн хэлбэрээс ХХК-ийн хэлбэр
давамгайлж байгаа
нь ХХК нь жижиг , дунд бизнес
эрхлэхэд
тохиромжтой , гишүүдийн хувийн болон материаллаг сонирхлыг аль
болох зохистой зохицуулах боломжтой , менежментийн уян хатан
бүтэцтэй байдаг зэрэг онцлогоос хамааралтай . Гэсэн хэдий ч ингэж
ХХК олноороо татан буугдах нь тэдгээрийн “Компанийн удирдлага ”ын тухай ойлголт , хэрэгжилттэй ч шууд хамааралтай .
Компани
хамгийн
т үрүүнд
хувь
нийлүүлэгчдийнхээ
өмнө
хариуцлага х үлээж, тэдний эрх ашгийг эхэнд тавьж , Ногдол ашгаа
цаг тухайд нь тарааж байх , Компанийг удирдах эрхийг олгох үүрэг ,
хариуцлагыг х үлээдэг . Хувьцаа эзэмшигч бүр х өрөнг ө оруулагч
учраас том, жижиг хувьцаа эзэмшигч гэл г үй тэгш хандах хэрэг тэй
байдаг . Хуулиараа бол Санхүүгийн жил дууссанаас хойш 4 сарын
дотор Хувь нийл үүлэгчдийн хурлыг ТУЗ- аас зарлан хуралдуулах
үүрэгтэй байдаг .
Монголын Хөрөнгийн биржийн мэдээллээр
2009 оны 03- р сарын 10ны өдрийн байдлаар Нийт 375 ХК-аас хугацаандаа хурал зарласан 26
ХК байгаа нь маш хангалт г үй тоо юм.

11. График 2. Нийт ХК-аас Хувь нийл үүлэгчдийн хурал зарласан Компани
Энэ нь хурал зарлааг үй 349 ХК хувь нийлүүлэгчдээ х үндэлдэг г үй,
эдгээр компаниудад “Компанийн удирдлага ” –ын зарчим хэрэгжих г үй
байгаа нь харагдаж байна . /Хавсралт 1 – ээс үзнэ үү/
Компани нь нягтлан бодох бүртгэлийг
хуулийн дагуу
х өтл өн,
санх үүгийн
тайлан
гаргаж
хувь
нийл үүлэгчид
болон
бусад
этгээд үүдэд танилцуулах , ХК – ийн хувьд Санхүүгийн зохицуулах
хороо
болон Хөрөнгийн
биржээс
тогтоосон
нэмэлт
мэдээллийг
санх үүгийн тайлангийн хамт дээрх газруудад зохих хугацаанд нь
х үрг үүлэн нийтэд мэдээлэх үүрэгтэй байдаг . 14
2009 оны 03 сарын 12 – ны байдлаар Монголын х өрөнгийн биржид
Санхүүгийн тайлангаа ирүүлсэн 44 ХК байна . Энэ нь нийт ХК – ийн
11.7% - ийг эзэлж байгаа юм.
14
Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü, 93.1

12. График 3. Нийт ХК – аас Санхүүгийн тайлан ирүүлсэн компани
Компанийн гол мэдээлэл болох Санхүүгийн тайланг цаг тухайд нь
зохих журмаар, үнэн з өв гар ган ирүүлэх , хувьцаа эзэмшигчдэд
х үргэх явдалд анхаарах нь з үйтэй бөг өөд ирүүлээг үй тохиолдолд
авах
хариуцлагын арга
хэмжээг
хуулинд тодорхой
зааж өг өх
хэрэг тэй байна .
“Компанийн удирдлага ” – ыг амжилттай хэрэгж үүлж буй олон
компаниуд байгаа бөг өөд тэдгээр
нь ихэвчлэн салбар бүртээ
тэрг үүлэгч компаниуд байгаа юм. Тухайлбал : “Голомт банк ” нь
Банкны үйл
ажиллгаа эрхлэгчдээс хамгийн тэрг үүлэх зэрэг т явдаг
бөг өөд “Компанийн удирдлага ” – ыг дараах циклийн дагуу ойлгож ,
хэрэгж үүлдэг байна .
Õóâü íèéë¿¿ëýã÷
Áîäü èíòåðíåøíë ÕÕÊ
ÒÓÇ
Õÿíàëòûí çºâëºë
Õÿíà
ëò
Óäèðäëàãà
Õàðèóöë
Õàðèóöë
àãà
àãà
Äîòîîä Àóäèòûí
ãàçàð
Óäèðäëàãûí õîðîî
Çýýëèéí õîðîî, äýä
õîðîî
Áèçíåñèéí áîëîí äýìæèõ
íýãæ¿¿ä
Áèçíåñ õºãæëèéí õîðîî
Èë òîä
Èë òîä
áàéäàë
áàéäàë
Íàéäâàð
Íàéäâàð
òàé
òàé
áàéäàë
áàéäàë
Òàéëàãí
Òàéëàãí
àë
àë
“Êîìïàíèéí óäèðäëàãà” – ûí ¿íäýñ
Áàðèìòëàõ
çàð÷ìóóä
¨ñ ç¿éí ä¿ðýì
Ýðñäëèéí
óäèðäëàãà,
õÿíàëò
ÿéöýòãýëä
ñóóðèëñàí
óðàìøóóëàë
Дүг н элт
“Corporate Governance” нь Бизнесээ компанийн хэлбэрээр зохион
байгуулж эрхлэх болоод т өдийлөн удааг үй байгаа манай улсад чухал
шаардлагатай , өндөр ач холбогдолтой ойлголт юм. Гагцх үү үүнийг
з өв ойлгож, хэрэгж үүлэх тал дээр анхаарлаа хандуулах хэрэг тэй .
“Компанийн засаглал ” бус “Компанийн удирдлага ” хэмээн орчуулж
ойлгох нь з үйтэй . Учир нь “Удирдах ” хэмээх олон талт , нарийн
ажиллагааг “Засаглал ” буюу захирах , шийтгэх , цээрл үүлэх гэсэн
утга тай үгээр орлуулж, хэрэглэх нь з өвх өн удирдлагын захиран
тушаах хэлбэрийг илэрхийлсэн өрөөсг өл ойлголт болно хэмээн үзэж
байна .

13. Бидний ихэнхи нь компанийн удирдлагыг :
•
Хувь нийлүүлэгчдийн хурал /Эрх барих дээд байгуулла га /
•
Төлөөлөн удирдах з өвлөл /ХК-ийн хувьд зайлшг үй байх бөг өөд
ХХК-д байж болно/
•
Хянан шалгах з өвлөл
ХХК-д байж болно /
•
Гүйцэтгэх удирдлага /Компаний өдөр тутмын үйл ажиллагааг
удирдан явуулна / хэмээн хуульд заасан 4 субъектын х үрээнд л
ойлгодо г .
/ ХК-ийн
хувьд
зайлшг үй
байх
бөг өөд
Үнэн хэрэг тээ Компанийн з өв зохистой удирдлага нь дараах зургаар
тайлбарлагдана .
Зураг 3. Компанийн удирдлагыг оновчтой хэрэгж үүлэхэд оролцогчид
-
Засгийн газраас хэрэгж үүлж буй хууль , дүрэм, журмын үйлчлэл

14. -
Өрс өлдөгчд өөс ирэх аюул, эрсдэл
-
Зээлд үүлэгчдийн хатуу бодлого
-
Эзэмшигчдэд тараах ноогдол ашгийн хувь хэмжээ
-
Нийлүүлгчидтэй сайн харилцаатай байх , чанарыг хянаж үзэх
-
Хэрэглэ гчдээ алдахг үй байх, өөрт өө татах , нэмэгд үүлэх
-
Ажилчдын ажиллах баталгаа , цалин х өлс болоод ажилтны сэт г эл
ханамж зэрэг маш олон х үчин з үйлийг анхаарч , Байгууллагаа
эрхэм зорилгод х үргэх гол үүрэг ТУЗ -д оногддо г .
ТУЗ үүнийг з өв зохион байгуулж хууль , дүрэм журам болон нийтээр
дагаж мөрдөх ёс з үйн хэм хэмжээ , зарчмын дагуу
Гүйцэтг эх
удирдлагаар дамжуулан удирдах явдлыг “Компанийн удирдлага ” гэнэ .
Монголын Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй 375 Хувьцаат компаниас
байнгын үйл ажиллагаатай нь ердөө 70 х үрэхг үй хувь буюу 200 –
аад компани байдаг
байна . Энэ нь манай улсад
“Компанийн
удирдлага ”
бүрэн
утгаараа
х өгж өөг үй,
нийтээрээ
хэрэгж үүлж
чадааг үй байгаагийн илрэл хэмээн үзэж байна . Үүний эсрэгээр үйл
ажиллагаандаа “Компанийн удирдлага ” – ыг оновчтой нэвтр үүлж,
хэрэгж үүлж чадсан компаниуд ч байна . Эдгээр нь өөрсдийн компаний
онцлогт нийц үүлсэн “Компанийн удирдлага ” – ын тусгай загварыг
боловсруулан ашиглаж байна .
Компанийн удирдлага нь 3 том з үйлийг хамарсан багц үйл ажиллагаа
юм.

15. Зураг 4. Компанийн оршин тогтнох , з өв зохион байгуула гдах , сайн
удирдагдах 3 тулгуур
Монгол улсад үйл ажиллагаа явуулж буй бүх компаниуд сайн
менежменттэй ажиллаж, сайн удирдлага
үйл ажиллагаа явуулж,
хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг
х өндөлг үй, аль аль талдаа
ашигтай , амжилттай ажиллахын тулд “Компанийн удирдлага ”- ыг
нэвтр үүлэх , хэрэгж үүлэх ёстой хэмээн дүгнэж байна .
Ашигласан материал :
1. Цэвэл. Я, Монгол хэлний товч тайлбар толь , УБ, 1988 он
2. Болдбаатар . Д, English – Mongolian dictionary, УБ. 2007 он
3. Чимид. Б, Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал , УБ, 2004 он
4. Дамбажав. И, Монгол хэлний дэлгэрэнг үй тайлбар толь бичиг ,
УБ. 2006 он
Oxford dictionary
Орос – монгол толь
ХЗҮТ, Компани эрх з үйн асуудал , УБ, 2003 он
ХЗҮТ, Компанийн эрх з үй, сургалтын гарын авлага , УБ. 2008 он
Компанийн тухай хууль , 1999
ХЗҮТ, “Компани эрх з үйн асуудал ” УБ, 2003 он
Санхүүгийн зохицуулах хорооны тогтоол “Компанийн заса глалын
кодекс ” 2007
12.
Докторант П. Баянсан “Компанийн заса глалын хэрэгжилт ,
тулгарч буй асуудал , шийдвэрлэх арга зам ” 2004 он
13.
Голомт банкны жилийн тайлан , 2007 он
14.
Martin Webster of Pinsent Masons, Director’s Handbook,
UK, 2007
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Shahira Abdel Shahid, Corporate governance is becoming
a Global pursuit, September 2001
16.
www.mse.mn
17.
www.wikipedia.com
18.
www.google.com
15.