ใบความรู้ เรื่อง การเคลื่อนที่ของสิ่งมีชีวิต

1. The Movement of Life
BIOLOGY
Edited by Pitsanu Duangkartok

2. ภาพที่ 1.1 แสดงการเคลือนทีของอะมีบา
ระบบโครงร่างและการเคลื่อนไหว
การเคลือนทีของสัตวแบงออก ดเปน 2 แบบ คือ แบบที ม ชกลามเนือและแบบที ชกลามเนือ แบบที่ไม่ใช้กล้ามเนื้อ
ดแก การเคลือนทีระดับเซลล โดย ช microtubule เชน การเคลือนทีของเซลล ทีอาจจะ ช cilia หรือ microfilament ขึนอยู
กับชนิดของสิงมีชีวิต สวน แบบที่ใช้กล้ามเนื้อ โดยการหดตัวของกลามเนือโดย ช microfilament ของเซลลกลามเนือซึงการ
เคลือนทีโดยวิธีนีมักจะมีโครงกระดูกหรือโครงราง (skeleton) เปนตัวการทา หเกิดการเคลือนทีเมือกลามเนือหดตัว ซึงโครงราง
ดังกลาวแบงออกเปน 3 ชนิด คือ
1. Hydrostatic skeleton เปนโครงรางทีพบ นพวกสัตว มมีกระดูกสันหลัง ตังแตพวก cnidarian เชน
แมงกะพรุน พวกหนอนตัวแบน หนอนตัวกลม และ annelids โดยภาย นลาตัวของสัตวพวกนีมีของเหลว ปริมาณคงทีและอัด
แนน ทาหนาทีเปน Hydrostatic skeleton
2. Exoskeleton เปนโครงรางทีมีเปลือกแขงหุม เชน นพวก mollusk หุมดวยสารจาพวกหินปูน (CaCO3) และ
พวก arthopods หุมดวย cuticle เปน chitin ซึงเปนพวก polysaccharides ทาหนาทีขอตอยึดกับกลามเนือทีอยูภาย นตัว
เมือกลามเนือหดตัวทา หเคลือนที ด
3. Endoskeleton เปนพวกทีมีโครงรางแขงภาย น เริมมีตังแตพวก echinoderm โดยมีแผนแขงเปนแกนอยู
ภาย นตัว ซึงเปนผลึกของ MgCO3 และ CaCO3
1.1 การเคลื่อนที่ของสิ่งมีชีวิตเซลล์เดียว
ภาย น ซโทพลาสซึมของสิงมีชีวิตเซลลเดียวมี ซโตสเกเลตอน ทาหนาทีเปนทังโครงรางคาจุน หเซลลคงรูปรางอยู ด
และทา หเกิดการเคลือน หวภาย นเซลล สิงมีชีวิตเซลลเดียวมีการเคลือนทีแตกตางกัน ปตามโครงรางของรางกาย โดยสามารถ
มีการเคลือนที ดหลายลักษณะ คือ
1.1.1 การเคลื่อนที่โดยอาศัยการไหลของไซโตพลาสซึม (Cytoplasmic streaming)
พบการ หล Cytoplasm นการเคลือน หวแบบ Cyclosis (การ หลอยางมีระเบียบ) นสาหรายหางกระรอกและ
การเคลือนทีอะมีบา (amoeboid movement) ซึงเปนการ หลอยาง มเปนระเบียบของ ซโทพลาสซึม นเซลลของอะมีบาและ
ราเมือก จะพบวา นการเคลือนทีแบบอะมีบา ซโทพลาสซึมแบงออกเปน 2 ชัน ชันนอกคอนขางแขงตัว ขนเหนียวและ หล ป
ม ดเรียกวา เอกโทพลาสซึม (ectoplasm) สวนชัน นมีสภาพเปนของเหลวมากกวา และ หล ดมากกวา เรียกวา เอนโดพลา
สซึม (Endoplasm) น ซโตพลาสซึมของอะมีบามี มโครฟลาเมนต (microfilament) มากมาย ซึงประกอบดวยเสน ยโปรตีน
พวกแอกติน (actin) โครงสรางนีเองทา หเอนโดพลาสซึม หล ปมา นเซลล ด เมือเอนโดพลาสซึม หล ปทางตอนปลายของเซลล
นทิศทีจะเคลือนที ปจะดันเยือหุมเซลล หโปงออกมาเปนซูโดโปเดียม (pseudopodium) ตอจากนัน ซโตพลาสซึมทีเหลือจะ
เคลือนทีตามมา นทิศทางเดียวกับซูโดโปเดียม (pseudopodium) ทา หอะมีบาเคลือนที ป ด เรียกการเคลือน หวแบบนีวา
การเคลือน หวแบบอะมีบาหรือแบบอะมีบอยด (amoeboid movement) การเคลือน หวแบบนีพบ นเซลลเมดเลือดขาวดวย
1.1.2 การเคลื่อนไหวโดยใช้ซีเลียและแฟลกเจลลัม
สิงมีชีวิตหลายชนิดมีโครงสรางเลก เรียกวา ซีเลีย หรือแฟลก
เจลลัม ยืนออกมาจากเซลลเพือ ช นการเคลือนที การ
เคลือน หวโดย ช Flagellum หรือ Cilia พบ น Protozoa
บางชนิด เชน Euglena, Paramecium และพบ ด น
Planaria นทอนา ขและหลอดลมของสัตวชันสูง Sperm
ของสัตวชันสูง และพืชชันตา
กวามาก แตโครงสรางทังสองกมีสวนประกอบพืนฐานอยางเดียวกัน โครงสรางของ Flagellum หรือ Cilia ประกอบดวย มโคร
ทูบูล (microtubule) ซึงมีลักษณะเปนหลอดเลก เรียงตัวแบบ (9+2) (เปนแกนอยูตรงกลาง 2 หลอดลอมรอบดวยหลอดเลก
รอบนอกทีมีหลอดทีมีหลอดติดกันเปนคู อีก 9 คู) โดยมีสวนโคนฝงอยู น Cell membrane มโครทูบูลทังหมดนีมีเยือบาง
ซีเลียมีขนาดสันกวาแตมีจานวนมากมายมองดูคลาย
ขน นขณะทีแฟลกเจลลัมมีขนาดยาวกวาและมีจานวนนอย
กวามาก แตโครงสรางทังสองกมีสวนประกอบพืนฐานอยาง
เดียวกัน โครงสรางของ

3. ภาพที่ 1.2 แสดงสิงมีชีวิตที ชซิเลียและแฟลกเจลลา นการเคลือนที (Paramicium และ Euglena)
ภาพที่ 1.3 แสดงโครงสรางของ Cilia และ Flagella
ภาพที่ 1.4 แสดงการทางานของ Cilia และ Flagella
ภาพที่ 1.5 แสดงโครงสรางของสัตว นกลุมฟองนา (Sponges)
หุมอีกชันหนึง เยือบาง นีจะติดตอเปนเยือเดียวกับเยือหุมเซลล โคนซีเลียและแฟลกเจลลัมแตละเสนอยูลึกลง นเยือหุมเซลล
เรียกวา เบซัลบอดี (Basal body) หรือ คนีโทโซม (Kinetosome)
แมงกะพรุนเกิดโดยการหดตัวของเนือเยือบริเวณของกระดิงและผนังตัว ซึงจะพนนาออกมาทางดานลาง แรงพนนานีจะทา หดัน
ตัวแมงกะพรุนเคลือนที ป นทิศทางทีตรงกันขามกับทิศทีพนนาออกมา แต มมีการทางานแบบแอนทาโกนิซึม เพราะเปนการหด
นการทีจะอธิบายกล กการ
เคลือน หวของซีเลียและแฟลกเจลลัม ยัง
มมีทฤษฎี ดอธิบาย ดแจมชัดนัก ทฤษฎี
ทีเชือกันมาก คือ เมือสิงเรากระตุนผาน
เบซัลบอดีแลวจะถูกสงขึน ปตาม มโคร
ทูบูล 2 หลอดกลาง ซึงจะเปนผล ห ม
โครทูบูลของดานขางหดตัวอยางรวดเรว
ทา หเกิดแรงสะบัดอยางรุนแรง จากนัน
เบซัลบอดีจะสงแรงกระตุนครังที 2 ผาน
ขึน ปตรง แตเบากวาครังแรก ซึงจะมี
ผล ห มโครทูบูลของอีกดานหดตัวอยาง
ชา ทา หเกิดแรงสะบัดกลับคืนสู
ตาแหนงเดิมชา ดมีการทดลองพบวา
เมือตัดเอาเบซัลบอดีออกจะมีผลทา หซี
เลียหรือแฟลกเจลลัมเสนนัน มสามารถ
เคลือน หว ดอีก
1.2 การเคลือนทีของสัตวที มมีกระดูกสันหลัง
มีวิธีการเคลือน หวหลายรูปแบบ สัตวที มมีกระดูกสันหลังจะมีแตกลามเนือ
เปนโครงสรางหลักของรางกาย นการเคลือน หว จึงขึนกับโครงสรางและกลามเนือ
1.2.1 รูปแบบการเคลื่อนไหวของสัตว์ที่ไม่มีโครงสร้างแข็ง ดแก ฟองน้้า
ซึงอาศัยแรงดันนา Hydra เคลือนทีโดยการ ชกลามเนือและหนวด ชวย นการตี
ลังกา แมงกะพรุน ชการหดตัวของเนือเยือขอบกระดิงและบริเวณผนังลาตัวแลวพน
นาออกทางดานลาง ดันตัว หเคลือนที ป นทิศทางตรงกันขาม พลานาเรีย จะมี
กลามเนืออยู 3 ชุด รวมทางานกันแบบ antagonism ดแก กลามเนือวง (circular
muscle) กลามเนือตามยาว (longitudinal muscle) กลามเนือบนลาง (dorsal-
ventral muscle) ชวย หเคลือนทีวนพลิว ป นนา และขณะเกาะอยูบนผิวนา ช
cilia ทีอยูดานลางโบก ปมา หนอนตัวกลม มีแต longitudinal muscle ยืดหดตัว
สลับ ปมา ไส้เดือนดิน มีกลามเนือ 2 ชุด คือกลามเนือวงและกลามเนือตามยาว ทา
งานแบบ antagonism และมีปาก ชจิกดินรวมกับเดือย (satae) ปลองละ 2 คู
muscle) กลามเนือตามยาว (longitudinal muscle) กลามเนือบนลาง (dorsal-ventral muscle) ชวย หเคลือนทีวนพลิว
ป นนา และขณะเกาะอยูบนผิวนา ช cilia ทีอยูดานลางโบก ปมา หนอนตัวกลม มีแต longitudinal muscle ยืดหดตัวสลับ
ปมา ไส้เดือนดิน มีกลามเนือ 2 ชุด คือกลามเนือวงและกลามเนือตามยาว ทางานแบบ antagonism และมีปาก ชจิกดิน
รวมกับเดือย (satae) ปลองละ 2 คู
- การเคลื่อนไหวของไฮดรา
สัตวพวก ฮดรามีการเคลือนที ดหลายแบบโดย
การทางานของระบบกลามเนือ มีทังโดยการลอยตัว
(floating) การยืดหดตัว และการหกคะเมนตีลังกา
(Somersaulting) โดย ชกลามเนือลาตัวและเทนทาเคิล
ซึงแบบนีเรียกวา alki g
- การเคลื่อนไหวของสัตว์พวกแมงกะพรุน
แมงกะพรุน นระยะเมดูซา (madusa) มีรูปราง
คลายกระดิงและมีเทนทาเคิลมากมาย การเคลือนทีของ
แมงกะพรุนเกิดโดยการหดตัวของเนือเยือบริเวณของ
กระดิง และผนังตัว
ตัวและคลายตัวของกลามเนือชุดเดียวกัน ดังนัน การเคลือนทีของแมงกะพรุนจะอาศัยแรงดันนา

4. เมือกเมือมันเคลือนทีผาน ปแลวจะมีรอยเมือกอยู ขณะเคลือนทีพลานาเรียจะตรวจสอบสิงแวดลอมโดยหันบริเวณหัว ปมา
- การเคลื่อนไหวของไส้เดือนดิน
สเดือนดินเปนสัตวที มมีระบบโครงกระดูก อาศัยการทางานสัมพันธกันของกลามเนือ 2 ชุด แบบแอนตาโกนิซึมคือ
กลามเนือวง (circular muscle) และกลามเนือตามยาวของลาตัว (longitudinal muscle) ทา ห สเดือนดินเคลือนที ด ทังนีแต
ละปลองของ สเดือนดินยังมีเดือย (setae) เปนโครงสรางเลก ทียืนออกจากผนังลาตัวรอบปลองชวย หเคลือนที ปขางหนา ด
ขณะเมือ สเดือนดินตองการจะเคลือนที ปขางหนา จะ ชเดือยบริเวณสวนทายของลาตัวจิกดิน วกับทีจากนันกลามเนือวงจะหด
ตัวและกลามเนือยาวจะคลายตัว เปนผล หลาตัวยืดยาวออก จากนัน ชเดือยของบริเวณสวนหัวและสวนหนาสุดของปลองแรก
ยึดสวนหนาของตัว วกับดิน เมือกลามเนือวงคลายตัวและกลามเนือยาวหดตัว จะสามารถดึง หสวนทายของลาตัวเคลือนตามมา
ขางหนา ด การหดตัวและคลายตัวของกลามเนือทัง 2 ชุด จะตอเนืองกันเปนลาดับ ป โดยเริมจากบริเวณดานหนาสุดมาสูปลาย
สุดของลาตัว
- การเคลื่อนไหวของดาวทะเล
ดาวทะเลเคลือนที ดโดย ชทิวบฟต (tube feet) ซึงมีลักษณะเปนหลอด มีจานวนมากอยูทางดานลางของลาตัวทิวบฟ
ตแตละอันติดตอกับกระเปาะ (ampulla) นาจะเขาสูกระเปาะมาทางมาดรีโพ รต (madreporite) เมือกลามเนือทีกระเปาะหด
ตัว จะดันนา นทิวบฟตยืดยาวออก เมือเคลือนที ปแลวทิวบฟตจะหดสันเขา ดันนากลับเขาสูกระเปาะ หม การยืดและหดของ
ทิวบฟตหลาย อันตอเนืองกันทา หดาวทะเลเคลือนที ด
ภาพที่ 1.6 แสดงการเคลือนทีของแมงกะพรุนโดยอาศัยแรงดันนา
- การเคลื่อนไหวของพลานาเรีย
พลานาเรียเปนหนอนตัวแบนทีหากินอิสระ เคลือนที ปมาโดยอาศัยการ
ทางานของกลามเนือลาตัว ซึงประกอบดวย กลามเนือวง, กลามเนือตามยาว
และกลามเนือบน-ลาง การทางานของกลามเนือทัง 3 ชุดทา หตัวแบนพริว ป น
นา ขณะทีพลานาเลียเคลือนทีบนผิวนาจะ ชซิเลีย ซึงอยูทางดานลางของลาตัว
โบก ปทางดานหลัง พรอมกันนันตอมกผลิตเมือกออกมา ดังนันซิเลียจึงพัดอยูบน
เมือกเมือมันเคลือนทีผาน ปแลวจะมีรอยเมือกอยู ขณะเคลือนทีพลานาเรียจะ
ตรวจสอบสิงแวดลอมโดยหันบริเวณหัว ปมา
ภาพที่ 1.7 แสดงโครงสรางของพลานาเรีย ภาพที่ 1.8 แสดงกลามเนือและกล กการเคลือนทีของ สเดือน
1.2.2 รูปแบบการ
เคลื่อนไหวของสัตว์ที่มี
โครงสร้างแข็งภายนอก
ดแก สัตวจาพวกแมลง
(Insects) มี chitin ปกคลุม
ภายนอกและมีปก ช นการ
บิน โดยอาศัยการทางาน
ประสานกัน
ภาพที่ 1.9 แสดงโครงสรางและกล กการเคลือนทีของดาวทะเล
- การเคลื่อนไหวของแมลง
สัตวพวกนีมีโครงรางแขงหุมภายนอกแบบเอกโซสเกเลตัน
แมลงทัว ปมีขนาดเลก มีนาหนักเบา มีปกขนาด หญเมือเทียบกับ
ขนาดของรางกาย นขณะบินปกของแมลงจะขยับขึนลง ดโดยการ
ทางานของกลามเนือ 2 ชุด แบบแอนทาโกนิซึม โดยเมือกลามเนือยกปก
หดตัว กลามกดปกจะคลายตัว และทา หปกขยับสูงขึน เมือกลามเนือกด
ปกหดตัว กลามเนือยกปกจะคลายตัว ทา หลดปกลง
แมลงบางชนิดเชน ตักแตน จะมีการเคลือนทีดวยการกระโดด
ซึงจะมีกล กดังนี

5. แอนตาโกนิซึม เพราะเปนกลามเนือชุดเดียวกัน ดังนันเคลือนทีของหมึกจึงอาศัยแรงดันนา
แถบ ทางานแบบ antagonism จึงทา หมีการเคลือนทีแบบตัว S
ภาพที่ 1.10 แสดงกล กการขยับปกของแมลงและโครงสรางทีเกียวของกับการกระโดดของตักแตน
- การเคลื่อนไหวของหมึก
หมึกเปนสัตวจาพวกหอยทีมีเปลือกแขงหุมตัว ลาตัว
เปนรูปกรวย รอบ คอมีขอบอิสระของแมนเทิล (mantle)
ประกอบเปนปลอกคอ ตคอมีกรวยเปนทอนา เรียก ซฟอน
(siphon) นาจะถูกดูดเขาและบีบออกจากชองแมนเทิล โดย
การหดตัวและขยายตัวของกลามเนือแมนเทิล ถา ซฟอนชี ป
ทางหนวดของหมึก แลวแมนเทิลจะปดรอบ ฐานของ ซฟอน
จากนันแมนเทิลจะบีบตัวดันนาพุงออก ปทาง ซฟอน จะเปน
ผล หหมึกเคลือน ปโดยดานหลังนาหนา (tail first) หากจะ
หดานทองนาหนา ซฟอน จะโคงกลับเมือบีบนาพุง ป
ดานหนา จะทา หหมึกเคลือนทีโดยทอง ปกอน การทางาน
โดยการหดตัวและคลายตัวของกลามเนือแมนเติล มจัดเปน
ภาพที่ 1.11 แสดงโครงสรางของหมึก
8.3 การเคลือนทีของสัตวทีมีกระดูกสันหลัง
- การเคลื่อนไหวของปลา
เปนสัตวนามีการปรับตัว หเหมาะสมกับการดารงชีวิตอยู นนา โดยการมี
ลาตัวทีเรียวแบน มีเมือกลืน เพือลดแรงเสียดทาน มีครีบเดียว (หลัง, หาง, ทวาร) ช
บังคับทิศทาง ปขางหนา ครีบหลัง (อก, สะโพก) ชพยุงลาตัวเคลือนทีขึนลงแนวดิง
มีถุงลม (Air bladder) ชวยลอยตัว มีกลามเนือยึด 2 ขางของกระดูกสันหลังเปน
แถบ ทางานแบบ antagonism จึงทา หมีการเคลือนทีแบบตัว S
ภาพที่ 1.12 แสดงกล กการเคลือนทีของปลา
- การเคลื่อนไหวของนก
สัตวทีบิน ด มีนาหนักตัวเบา โดยการมีกระดูกกลวง มีถุงลม มีปก
ทีมีโครงสรางแบบ air foil มีขนแบบ feather ซึงเบา และอุมลม ขณะบิน
ชกลามเนือ 2 ชุด ทางานประสานกันแบบ antagonism ดังนี เมือ
กลามเนือยกปกหดตัว และกลามเนือกดปกคลายตัว ปกจะยกขึน แตถา
เมือกลามเนือยกปกคลายตัว และกลามเนือกดปกหดตัว ปกจะขยับลงขึน
– การเคลื่อนไหวของเสือชีตาร์
เคลือนที ดเรวมาก ประมาณ 110 กิโลเมตร/ชัวโมง เปนผลมาก
จากความสามารถ นการโคงงอของกระดูกสันหลัง นการเคลือนทีและเมือ
พุงตัวกระดูกสันหลังจะเหยียดออก ป (สันหลังจะมีสวนสาคัญ นการชวย
สปริงตัว ระยะยืดของชวงกวางของขา)
- การเคลื่อนไหวของคน
การเคลือน หวของคนอาศัยโครงสรางสาคัญ ดแก กระดูก
กลามเนือ และเอน ซึงทาหนาทีประสานกอ หเกิดการเคลือน หวของ
รางกาย ด
1) ระบบโครงกระดูก (skeletal system) โครงกระดูกของ
มนุษยหนักประมาณ 9 กิโลกรัม มีตนกาเนิดมาจากกระดูกออน นระยะตัว
ออนซึงอยู นครรภมารดา กระดูกออนเปนเนือเยือทีคอนขางขาว เหนียว
และยืดหยุน ด ซึงลักษณะดังกลาวเปนผลทา หตัวออนทนแรงอัด แรง
กระทบกระแทก ดดี ทา หระบบโครงกระดูก มเสียหาย ตอมามีการสะสม
ของเกลือแรตาง มีผลทา หกระดูกออนเหลานันกลายเปนกระดูกแขง
เรียกกระบวนการดังกลาววา การสรางกระดูก(ossification) น
กระบวนการสรางกระดูกพบวาจะมีการสะสมแคลเซียมมากกวา 99% น
เนือกระดูก เมือ ดทีระดับแคลเซียม นเลือดลดลง จะมีการดึงแคลเซียม
ภาพที่ 1.13 แสดงการปรับตัวดานโครงรางของนกสาหรับบิน
เรียกกระบวนการดังกลาววา การสรางกระดูก (ossification) นกระบวนการสรางกระดูกพบวาจะมีการสะสมแคลเซียม
มากกวา 99% นเนือกระดูก เมือ ดทีระดับแคลเซียม นเลือดลดลง จะมีการดึงแคลเซียมจากกระดูกออกมา ช

6. (การขาดแคลเซียมมีผลทา หระบบประสาททางานผิดปกติและมีผลตอการเคลือน หวของรางกาย) กระดูกของมนุษยจะเจริญ
และแขงแกรงเตมทีเมืออายุ 18-20 ป
นทารกแรกเกิดจะมีกระดูกออน 350 ชิน ซึงมากกวาผู หญถึง 150 ชิน กระดูกของทารกเหลานี ม ดหาย ป หน แต
กระดูกจะเชือมกันสมบูรณเมืออายุประมาณ 20-25 ป ทา หกระดูกเหลืออยูทังหมด 206 ชิน เปนกระดูกทีแขงและอยูอยาง
ถาวร
(compact bone) กระดูก นชันนีมีลักษณะเปนทรงกระบอกและแขงอยางยิง ประกอบดวยเกลือแรสะสมอยู นลักษณะเปน
วงกลมลอมรอบทอขนาดเลก เรียกวา ทอฮารเวอรเชียน (harversian canal) สวนเซลลกระดูกทีอยูรอบ harversian canal
จะ ดรับสารอาหารและออกซิเจนจากหลอดเลือดทีผาน harversian canal เหลานี ถาทาการเลือยกระดูกจะเหนวา เนือกระดูก
จะมีรูพรุนเลก มากมายนับพันเชือมติดตอกัน เปนชอง หเสนประสาทและหลอดเลือดผานเขา ปขาง นเพือนาอาหารและ
ออกซิเจนมาเลียงเซลลกระดูก สวนกระดูกชัน นนันคลายรวงผึงหรือฟองนา เนืองจากมีลักษณะเปนรางแห เรียกกระดูกสวนนี
วา กระดูกพรุน (spongy bone) ซึงมีความแขงแรง เชนเดียวกับกระดูกทึบ
ซึงมี ขมันเปนองคประกอบหลักบรรจุอยูภาย น แตถาเกิดภาวะฉุกเฉินของรางกาย ขกระดูกสีเหลืองอาจเปลียนเปน ขกระดูกสี
แดง เพือทาหนาทีผลิตเมดเลือดแดง ดเชนเดียวกัน นสวนของเกลือแรตาง ดแก แคลเซียม ฟอสฟอรัส และอืน ทีเกบสะสม
ว นกระดูกสามารถสลายจากกระดูกเพือเขาสูเนือเยือตาง ของรางกาย โดยเคลือนทีผานทางกระแสเลือดซึงมีฮอรโมนเปนตัว
ควบคุมการเปลียนแปลงดังกลาว
ภาพที่ 1.14 แสดงลักษณะการเจริญเติบโตของกระดูก
1.1 ) โครงสร้างของกระดูก
กระดูกเปนเนือเยือเกียวพันทีมีความพิเศษกวาเนื
อเยืออืนเลกนอย อันเปนผลมาจากการสะสมเกลือแรตาง
วเปนปริมาณมากทา หกระดูกมีลักษณะแขง แตอยาง รก
ตามกระดูกเปนโครงสรางทีมีการเปลียนแปลง ดอยู
ตลอดเวลา (dynamic structure) บริเวณกระดูกจะมีเนื
อเยือหนาหอหุมอยูเรียกวา เยื่อหุ้มกระดูก (periosteum)
ซึงเยือหุมกระดูกนี ประกอบดวยเสนประสาทและหลอดเลือด
อัดแนนเพือ ว สาหรับนาเลือดมาเลียงเซลลกระดูกซึงอยูลึก
เขา ปดาน นและกระดุกชันนอก เมือเลาะเยือหุมกระดูก
ชันนอกออกจะพบสวนทีแขงและแนน เรียก กระดูกทึบ
(compact bone) กระดูก นชั นนีมีลักษณะเปน
ทรงกระบอกและแขงอยางยิง ประกอบดวยเกลือแรสะสมอยู
นลักษณะเปนวงกลมลอมรอบทอขนาดเลก เรียกวา ทอ
ฮารเวอรเชียน (harversian canal) สวนเซลลกระดูกทีอยู
รอบ harversian canal จะ ดรับ สารอาหารและออกซิเจน
จากหลอดเลือดทีผาน harversian canal เหลานีถาทาการ
เลือยกระดูกจะเหนวา เนื อกระดูกจะมีรูพรุนเลก มากมาย
นับพันเชือมติดตอกัน เปนชอง หเสนประสาทและหลอด
เลือดผานเขา ปขาง นเพือนาอาหารและออกซิเจนมาเลี ยง
เซลลกระดูก สวนกระดูกชั น นนั นคลายรวงผึ งหรือ ฟองนา
เนืองจากมีลักษณะเปนรางแห เรียกกระดูกสวนนี วา กระดูก
พรุน (spongy bone) ซึงมีความแขงแรง เชนเดียวกับ
กระดูกทึบ
ภาพที่ 1.15 แสดงโครงสรางของกระดูก
ภาย นแกนกลางของกระดูกหลาย
สวนของรางกายจะมี ขกระดูก ไขกระดูกสีแดง
(red bone marrow) ซึงเปนแหลงผลิตเมด
เลือดแดงทีสาคัญของรางกาย ขกระดูก
ประมาณ 227 กรัม จะสามารถผลิตเซลลเมด
เลือดแดง ดประมาณ 5,000 เซลล/วัน สาหรับ
ทารก นครรภโครงกระดูกทุกชินจะมี ขกระดูก
สีแดงบรรจุอยู แตเมือเจริญเติบโตเตมทีแลวจะ
พบ ขกระดูกนีเฉพาะ นสวนกะโหลกศีรษะ
กระดูกหนาอก กระดูกสันหลัง กระดูกสะโพก
และบริเวณตอนปลายของกระดูกชินยาวเทานัน
นอกจาก ขกระดูกสีแดงแลว นสวนแกนกลาง
ของกระดูกชินยาวจะมีไขกระดูกสีเหลือง
(yellow bone marrow)

7. กระดูกสวนตาง ตามรางกาย ดรับการออกแบมาอยางดีเยียม เพือ ช นระบบการทางานตาง ของรางกาย ทา ห
กระดูกมีคุณสมบัติพิเศษ คือ แขงแรง เบา และยืดหยุน ด จึง มแตกหักโดยงาย และถาหากวากระดูกเกิดการชารุดแตกหัก ป ก
จะสามารถซอมแซมตัวเอง ด กระดุกแตละชนิดมีรูปรางและขนาดทีแตกตางกัน ขึนอยูกับประเภทของงานและตาแหนงของ
กระดูกชินนัน นรางกาย เชน กระดูกแทงยาว กลวง มี ขกระดูกอยูภาย น กมักพบวาเปนกระดูกตนขา หรือถาเปนแผนกจะ
เปนกระดูกสะโพก เปนตน
1.2 ) กระดูกแข็งทั้งหมด 206 ชิ้นในร่างกายแบ่งเป็น
1.2.1 กระดูกแกนกลาง (axial skeleton) มีทังหมด 80 ชิน ประกอบดวย
1) กระดูกกะโหลกศีรษะ (skull) มี 29 ชิน เปนกระดูกกะโหลกศีรษะ และกระดูกยอยหลายชินเชือมตอกัน นอกจากนี
ยังรวมกระดูกที บหนา และกระดูกขากรร กร ภาย นกะโหลกศีรษะมีลักษณะคลายถุงบรรจุเนือสมองเอา ว กะโหลกศีรษะทา
หนาทีหอหุมและปองกันมันสมองทีอยูภาย น
4) กระดูกหนาอก (sternum) อยูทางดานหนาของชวงอกเปนทียึดของกระดูกซีโครงตังแตคูที 1 ถึงคูที10
ภาพที่ 1.16 แสดงโครงกระดูกของคน
2) กระดูกสันหลัง (vertebra) มี 26 ชิน เปนสวน
หนึงของกระดูกแกนทีชวยคาจุนและรองรับนาหนักของ
รางกาย กระดูกสันหลังเปนแนวกระดูกทีทอดอยูทางดาน
หลังของรางกายประกอบดวยกระดูกชินเลก เปนขอ
ติดกัน กระดูกแตละขอเชือมตอกันดวยกลามเนือและเอน
ระหวางกระดูกสันหลังแตละขอจะมีแผนกระดูกออนหรือที
เรียกกันวา หมอนรองกระดูก (intervertebral disc) ทา
หนาทีรองและเชือมกระดูกสันหลังแตละขอเพือปองกันการ
เสียดสี ถากระดูกออนนีเสือม เราจะ มสามารถบิดหรือเอียว
3) กระดูกซีโครง (rib) มีทังหมด 12 คู แตละคูจะ
ตอกับดานขางของกระดูกสันหลังสวนทรวงอก และ
ดานหนาโคงมาตอเชือมกับกระดูกหนาอกยกเวนคูที 11
และ 12 จะมีขนาดสัน มเชือมตอกับกระดูกหนาอกระหวาง
กระดูกซีโครงจะมีกลามเนือ 2 ชุดทางานหดและคลายตัว
สลับกันแบบแอนทาโกนนิซึม ดแกกลามเนือยึดซีโครงแถบ
นอกและกลามเนือยึดซีโครงแถบ น ซึงการทางานของ
ซีโครงทัง 2 ชุดนีจะทา หซีโครงเคลือนขึนและลง นขณะ
หาย จ
4) กระดูกหนาอก (sternum) อยูทางดานหนาของชวงอก
เปนทียึดของกระดูกซีโครงตังแตคูที 1 ถึงคูที10
ภาพที่ 1.17 แสดงกระดูกซีโครง
1.2.2 กระดูกรยางค (appendicular
skeleton) ประกอบดวยกระดูกทังหมด 126
ชิน ดแกกระดูกแขนขา กระดูกเชิงกาน
(pelvic girdle) กระดูกสะบัก (scapula)
กระดูก หปลารา (clavicle) ตลอดจนกระดูก
ฝามือฝาเทากระดูกนิว
2) ข้อต่อ (joint)
ขอตอเปนบริเวณทีกระดูก 2 ทอนมา
เชือมตอกันและเชือมโยง หอวัยวะเคลือน หว
ด ซึงสามารถแบง ดตามลักษณะการ
เคลือน หว ดดังนี
2.1 ขอตอชนิดทีเคลือน หว ม ด
(synarthoses) เปนขอตอทีประกอบดวย
เนือเยือเกียวพันทีเปนเสน ย มีความแขงแรง

8. และตอกันสนิท ดแก ขอตอระหวางกะโหลกศีรษะ เปนแนวกระดูกประสาน
2.2 ขอตอชนิดทีเคลือน หว ดบาง (amphiarthoses) เปนขอตอทีประกอบดวย กระดูกออน (fibrocartilage) อยู
ระหวางปลายกระดูกทัง 2 ทีมาตอกันขอตอแบบนีสามารถเคลือน หว ดบาง เรียกวา ข้อต่อกระดูกอ่อน (cartilage joint)
ดแก ขอตอทีอยูระหวางกระดูกเชิงกรานตรงบริเวณหัวเหนา เรียกวา ขอตอกระดูกเชิงกราน และขอตอระหวางขอตอกระดูกสัน
หลังเรียกวา ขอตอกระดูกสันหลัง
2.3 ขอตอชนิดทีเคลือน หว ดมาก (diathrosis) เปนขอตอทีมีชองวางอยูภาย น (synovial joint) และภาย นมีแผน
เยือทีทาหนาทีสรางของเหลวทีเรียกวา นา ขขอ (synovial fluid) ขอตอชนิดทีมีการเคลือน หว ดมาก ดแก ขอตอบริเวณหัว
เขา ขอตอของนิวมือ เปนตน ซึงขอตอชนิดนีสามารถแยกออกเปนแบบตาง ดังนี
2.3.1 ขอตอแบบบานพับ (hinge joint) ขอตอแบบนีทา หกระดูกเคลือน หว ป นทิศทางเดียวกัน คือ งอเทา และ
เหยียดออกคลายกับบานพับประตู ดแก ขอตอทีเชือมระหวางกระดูกตนแขนและกระดูกปลายแขนทอน นและทอนนอก
(ขอศอก) ขอตอบริเวณหัวเขา และขอตอของนิวมือตาง (ยกเวน นิวหัวแมมือ ซึงมีขอตอแบบอานมา ทา หเคลือน หว ด 2
ทิศทาง)
2.3.2 ขอตอแบบบอล แอนด ซอกเคท (ball and sockett joint) เปนลักษณะขอตอกลมคลายลูกบอล ขอตอแบบชวย
หกระดูกเคลือน หว ดอิสระทุกทิศทาง ดแก ขอตอบริเวณโคนขากับกระดูกเชิงกราน
2.3.3 ขอตอแบบ กลดิง (gliding joint) เปนขอตอทีมีลักษณะแบบราบ ขอตอนีชวย หกระดูกเคลือน หว ดบาง
เลกนอย โดยการขยับหรือถู ถซึงกันและกัน ดแก ขอตอของกระดูกสันหลัง ขอตอของขอมือและขอเทา
2.3.4 ขอตอแบบอานมา (saddle joint) คลายกับบานพับแตสามารถเคลือน หว ด 2 แนว คือ เคลือนที ดทังแนวหนา
หลังและทางขาง ดแก ขอตอนิวหัวแมมือ
2.3.5 แบบหมุนรอบแกนเดียวตามยาว หรือขอตอรูปเดือย (pivot joint) เปนขอตอทีทา หกระดูกชินหนึงเคลือนที ป
รอบ แกนของกระดูกอีกชินหนึง ดแก ขอระหวางกะโหลก และกระดูกสันหลังสวนคอชินแรก ทา หศีรษะหมุน ปมา ด
บริเวณตอนปลายของกระดูกแตละทอนตรงขอตอจะมีกระดูกออน (cartilage) เคลือบอยู กระดูกออนมีลักษณะเหนียว
สันและยืดหยุน ด กระดูกออน ดรับอาหารจากนา ขขอ (synovial fluid) ซึงเปนของเหลวอยูระหวางกระดูกออน ทังกระดูก
ออนและนา ขขอจะลดการเสียดสีของกระดูกขณะทีมีการเคลือน หวกระดูกแตละทอนเชือมติดตอกันดวยเอนทีเรียกวา ลิกา
เมนต (ligament) ซึงมีความเหนียวมาก เอนนอกจากจะเชือมกระดูก หติดกันแลวยังชวยบังคับ หกระดูกเคลือน หว นวงจากัด
และมีเอนทีเรียกวา เทนดอน (tendon) ซึงยึดระหวางกระดูกและกลามเนือ ชวย นการเคลือน หว
ภาพที่ 1.18 ขอตอชนิดเคลือน หว ดมาก

9. 3) ระบบกล้ามเนื้อ (Muscular system)
กลามเนือจัดเปนหนวยสนองความรูสึก (effector) ทีสาคัญของสัตว ซึงจะมีผล หสัตวแสดงพฤติกรรมออกมา กลาวคือ
เมือมีสิงเรามากระตุนอวัยวะรับความรูสึกจะเกิดกระแสประสาทสง ปยังระบบประสาทสวนกลาง ซึงจะมีการแปลขอมูลและออก
คาสังสง ปตามเสนประสาทนาคาสัง ปยังอวัยวะตอบสนอง ซึง ดแก กลามเนือและตอมตาง นกรณีทีเปนกลามเนือลายกจะมี
ผลทา หเกิดการหดตัว (contraction) สงผล หรางกายของสัตวเกิดการเคลือน หวหรือเคลือนที ด ถากลามเนือหัว จหดตัวกจะ
ทา หเกิดการสูบฉีดโลหิต ปเลียงสวนตาง ของรางกาย และถากลามเนือเรียบหดตัวจะทา หเกิดการเคลือนทีของสารทีอยู น
อวัยวะนัน เชน นทางเดินอาหาร สาหรับกลามเนือทีเกียวของกับการเคลือนที คือกลามเนือลาย ดังนัน นบทนีจะกลาวถึง
กลามเนือลายเทานัน
3.1 กล้ามเนื้อลาย (striated muscle) อยูติดกับกระดูกหรือโครงรางของรางกาย จึงเรียก skeletal muscle และ
ทางานภาย ตอานาจจิต จ (voluntary muscle) มัดกลามเนือถูกปกคลุมดวยเนือเยือเกียวพันทีเรียกวา epimysium กลามเนือ
แตละมัดประกอบดวยเสน ยกลามเนือ (muscle fiber or myofiber) เรียงตัวขนานกันและอยูรวมกันเปนกลุม แตละกลุม
เรียก fasicle แตละ fasicle จะมี perimysin หุมลอมรอบ โดยมีเสนเลือดและเสนประสาทแทรกอยู และรอบ เสน ยกลามเนือ
แตละเซลลจะมี endomysium หุมลอมรอบ
เสน ยกลามเนือแตละเสนคือ เซลลกลามเนือหนึงเซลล แตละเซลลมีลักษณะเปนรูปทรงกระบอกยาว มีเยือหุมเซลล
เรียก sacrolemma ภาย นเซลลจะมีนิวเคลียสหลายนิวเคลียส อยูติดกับเยือหุมเซลล จึงทา หกลามเนือลายหดตัว ดดีกวา
กลามเนือชนิดอืน ของเหลวทีอยูภาย นเซลลเรียกวา sacroplasm ซึงจะมี myofibrils ลอยอยูและมี มโตคอนเดรียแทรกอยู
นอกจากนียังมี sacroplasmic reticulum ซึงมีลักษณะเปน ทอยาววิงขนาน ปกับ myofibrils และจะแผออกคลายเปนมาน
โอบลอม myofibrils แตละเสนเอา ว
Myofibrils ทีลอยอยู น sarcoplasm จะประกอบดวยหนวยยอยซึงเปนโปรตีนเรียกวา myofilament 2 ชนิด คือ
ชนิดบาง (thin filament) ประกอบดวยสายโปรตีนแอกทิน (actin) 2 สายพัน และ ชนิดหนา (thick filament) ประกอบดวย
โปรตีน มโอซิน (myosin) กลามเนือลายจะปรากฏลายตามขวาง เนืองจากความแตกตางของดัชนีหักเหของแสงทีอยู นกลามเนื
อซึงประกอบดวย A-band เปนบริเวณทีมี thick myofilament อยูมีลักษณะลายหนา ทึบแสงและ มสมาเสมอ สวน I-band
เปนทีแถบสีจางเพราะมี thin myofilament อยู แถบสีจางนีจะถูกแบงครึงดวยเสนทีเรียกวา Z-line และบริเวณทีอยูระหวาง
Z-line 2 เสน เรียกวา sarcomere ปลายดานหนึงของ thin myofilament จะยืนเขา ป น A-band แตยืนเขา ป มถึง ทา ห
ตรงกลางของ A-band ซึง thin myofilament ยืนเขา ป มถึงเกิดเปนแถบจางเรียกวา H-zone และเสนทีอยูตรงกลางของ H-
zone คือ M-line
ภาพที่ 1.19 แสดงลักษณะโครงสรางของกลามเนือลายและแสดงลักษณะเสน ยกลามเนือ

10. เมือกลามเนือเริมหดตัว thin filament จะดึงเอา Z- line เขามา ทา ห sarcomere แคบลง A-band คงที I-band
แคบเขา และ H-zone หาย ป และเมือกลามเนือหดตัวเตมที sarcomere จะแคบเขาอีก เนืองจาก thin filament จะเหลือม
มาซอนกัน การหดตัวของกลามเนือจึงเรียกวา Sliding - filament model เนืองจากเปนการเลือนเขามาซอนกันของ filament
ขั้นตอนการหดตัวของกล้ามเนื้อเกิดขึ้นตามล้าดับ ดังนี้
1. เริมจาก myosin head จับกับ ATP อยู นรูป low energy จึง hydrolyse ATP หเปน ADP และ Pi เพืออยู น
hight energy
2. myosin head จับกับ actin เปน crossbridge
3. ปลอย ADP และPi ทา ห myosin พักอยู นรูป low energy ดึง thin filament เขาสูสวนกลางของ sarcomere
4. myosin head หลุดออกจาก crossbridge ปจับกับ ATP ตัว หม ดังนันเมือ myosin head hydrolyse ATP ก
จะกลับเขาสูรูป hight energy อีกครัง เพือเริมตนการทางาน หมอีก
ภาพที่ 1.21 แสดงการหดตัวของกลามเนือ เนืองจากการเลือนเขามาซอนกันของ filament
ภาพที่ 1.22 แสดงขันตอนการหดตัวของกลามเนือ

11. กลามเนือ นรางกายมีการทางานรวมกันเปนคู นสภาวะตรงกันขามแบบแอนทาโกนิซึม (antagonism) เมือ
กลามเนือดาน ดหดตัวแลวทา หอวัยวะนันงอเขามาจะเรียกวากล้ามเนื้อเฟลกเซอร์ (flexor) นทางตรงขามกันถากลามเนือ
ดาน ดหดตัวแลวทา หอวัยวะนันเหยียดออกเรียกวากล้ามเนื้อเอ็กซ์เทนเซอร์ (extensor) ตัวอยางเชนกลามเนือตนแขน
กลามเนือทีอยูทางดานหนาของแขนเรียกวาไบเซพ (biceps) มีปลายดานหนึงยึดติดกับกระดูกบาและกระดูกตนแขน อีกปลาย
หนึงของมัดกลามเนือทียึดติดกับกระดูกปลายแขน เมือกลามเนือนีหดตัวจะทา หแขนงอเขากลามเนือ บเซพ จึงจัดเปนกลามเนือ
เฟลกเซอร นขณะเดียวกันมีกลามเนืออีกมัดหนึงอยูทางดานหลังของแขนเรียกวา ไตรเซพ (triceps) ซึงมีปลายดานหนึงยึดติด
กับกระดูกบาและกระดูกตนแขน อีกปลายหนึงยึดติดอยูกับกระดูกปลายแขน เมือกลามเนือนีหดตัวจะทา หแขนเหยียดออก ป
กลามเนือ ตรเซพจึงจัดเปนกลามเนือเอกซเทนเซอร กลามเนือ บเซพและ ตรเซพจะทางานเปนแบบแอนทาโกนิซึม
ตัวอย่างโรคที่พบกับเกี่ยวกับระบบโครงร่างของร่างกายคน
1. กระดูกคองอกกดรากประสาท (Cervical Spondylosis) เกิดจากกระดูกคอเสือมตามอายุ มีกระดูก หมงอก ทา
หเกิดการกดทับรากประสาท นบริเวณคอ โรคทีพบมากกวา 40 ปขึน ป
2. กระดูกซีโครงหัก (Rib fracture) มักเกิดจากแรงกระแทกถูกบริเวณซีโครงโดยตรง เชน ถูกตี ถูกเตะ หกลมกระแทก
ถูกพืน หรือมุมโตะ ถูกรถชน เปนตน สวนมาก มมีอาการรุนแรงและคอย หายเอง
3. กระดูกแนนผิดปกติ หรือภาวะกระดูกหิน (Osteopetrosis) เกิดจากเยือกระดูกบริเวณเบาตาแนนมากกวาปกติ ทา
หรูตาง ของกระโหลกศีรษะรวมทัง optic foramen แคบกวาปกติจึงเกิดความกดดันตอระบบประสาทตา จะมีอาการตาโปน
ทีละนอย และตามมาดวยประสาทตาฝอ
4. กระดูกพรุน หรือกระดูกบาง (Osteosporosis) กระดูกแตกหักงายมาก ตามอายุ กระดูกทังหมดของเราจะสูญเสีย
ปริมาณแรธาตุ ความหนาแนนซึงทา หเกิดโรคกระดูกพรุนซึง ม ดเกิดขึนเฉพาะผูหญิงวัยหมดประจาเดือนเทานัน การสูญเสีย
ของกระดูกเกิดขึนตลอดทัวรางกาย
5. กระดูกหัก (Fracture / Broken Bones) บริเวณทีหัก จะบวม เขียวชา เจบปวดซึงจะเปนมากเวลาเคลือน หวหรือ
ชมือกดถูกบริเวณทีหัก และอาจเคลือน หวสวนนันลาบาก กรณีเคลือน หว ดตามปกติกอาจหัก ดเชนกันและบริเวณทีหักอาจ
ผิดรูปผิดราง ปเชนโกงงอหรือสันกวาขางทีดี บางครัง ดยินเสียงกระดูกเสียดสีกันหรือรูสึกกรอบแกรบ
6. เกา (Gout) โรคปวดขอเรือรังชนิดหนึง ทีเกิดการสะสมของกรดยูริกตามขอตอตาง แต นบางรายกอาจมีเพียงกรด
ยูริกสะสมอยู นเลือดสูง พวกนีจะมีอาการปวดตามขอ หรืออาการอืนแทรกซอน มจาเปนตอง หยารักษา
7. ขรูมาติค (Rheumatic fever) มักพบมีพยาธิสภาพ น synovial tissues ของขอและ tendons, ตผิวหนัง
กลามเนือหัว จ หลอดเลือดหัว จ ลักษณะทีพบ ดบอย จะมีอาการ ขปวดบวมแดงรอน ตามขอ หญ เชน ขอเทา ขอเขา ขอมือ
ขอศอก ซึงมักเปนมากกวา 1 ขอ โดย มปวดบวมขึนพรอมกัน แตจะปวดทีขอหนึงกอน แลวจึงปวดขอตอ ป แตละขอมีอาการ
อักเสบอยูนาน 5 - 10 วัน อาการปวดบวมมักหาย ดเอง (แม ม ดรักษา) ขอทีอักเสบจะกลับเปนปกติ และมักมีอาการออนเพลีย
เบืออาหาร นาหนักลดรวมดวย
ภาพที่ 8.23 แสดงกลามเนือทีควบคุมการเคลือน หวของแขนขณะงอและเหยียดแขน