Sanhuugiin tailangiin shinjilgee

1. 0
Сэдэв : “ Санх¿¿гийн тайлангийн шинжилгээ”
Агуулга
1. Онолын хэсэг
 Санх¿¿гийн тайлангууд ба тэдгээрийн талаарх ерºнхий ойлголт
 Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí øèíæèëãýý
 Хэвтээ ба босоо шинжилгээ
 Харьцааны шинжилгээ
- Тºлбºрийн чадварын шинжилгээ
- ¯йл ажиллагааны шинжилгээ
- ªрийн шинжилгээ
- Ашигт ажиллагааны шинжилгээ
 Харьцааны нэгдсэн шинжилгээ
- Шинжилгээний Дю-Понт загвар
- Нэгдсэн чиг хандлагын шинжилгээ
 Дампуурын шинжилгээ
2. Судалгааны хэсэг
 Байгууллагын танилцуулга “Äàðõàí Íýõèé” ÕÊ
 Санх¿¿гийн тайлангийн харьцааны шинжилгээ
1. Тºлбºрийн чадварын шинжилгээ
2. ¯йл ажиллагааны шинжилгээ
3. ªрийн шинжилгээ
4. Ашигт ажиллагааны шинжилгээ
 Шинжилгээний Дю-Понт загварын шинжилгээ
 Хэвтээ ба босоо шинжилгээ
 Дампуурын шинжилгээ
3. Ä¿ãíýëò
www.zaluu.comwww.zaluu.com

2. 1
Санх¿¿гийн тайлангууд ба тэдгээрийн
талаарх ерºнхий ойлголт
Аж ахуй нэгж компаниуд санх¿¿гийн ¿йл ажиллагааныхаа ¿р д¿н тайланг
нийтээр х¿лээн зºвшººрºгдсºн стандартын дагуу гаргаж, хяналт
шалгалтын байгууллагууд, хувьцаа эзэмшигчид, зээлдэгчид, удирдлагад
байнга х¿ргэж байдаг. Хяналт шалгалтын байгууллагууд компаний гаргасан
санх¿¿гийн тайлан мэдээллийн ¿нэн бодитой эсэхэд хяналт тавих зорилгоор,
зээлдэгчид компаний тºлбºрийн чадварыг ажиглаж хянах зорилгоор, хувьцаа
эзэмшигчид компанийн байдалд ¿нэлэлт д¿гнэлт ºгч компанийн хувьцааг
худалдан авах, худалдах шийдвэр гаргахад ашигладаг ба удирдлага
компанийн ¿йл ажиллагааг удирдаж хянах явцад санх¿¿гийн тайлан
зориулагддаг.
Нягтлан бодох Б¿ртгэлийн Олон Улсын Стандарт №1-д зааснаар
санх¿¿гийн тайлан гэсэн нэр томъѐо нь ¿лдэгдлийн баланс, орлого ¿р
д¿нгийн тайлан, хуримтлагдсан ашгийн тайлан, мºнгºн г¿йлгээний тайлан,
санх¿¿гийн тайлангийн тодруулга ба бусад тайлан болон тайлбар
материалаас б¿рдэнэ. Санх¿¿гийн тайлангийн дээрх б¿рдэл хэсг¿¿д нь аж
ахуйн амьдралын нэг л ¿йл явцыг янз б¿рээр тусгадаг учраас хоорондоо
харилцан холбоотой байна.
Орлогын тайлан
Орлогын тайлан нь тодорхой хугацааны туршид явуулсан ¿йл
ажиллагааны ¿р д¿нг илэрхийлнэ. Орлогын тайлан нь Борлуулалтын
орлогоос эхлэх ба ¿¿нээс борлуулсан б¿тээгдэх¿¿ний ºртгийг хасч нийт ашиг
гарна. Нийт ашигаас борлуулалт, удирдлагын зардал, элэгдэлийн зардалыг
хасч ¿йл ажиллагааны ашиг гарах буюу х¿¿ ба татварын ºмнºх ашгийг
тооцно. ¯¿нээс санх¿¿гийн зардлууд хасагдана. Тухайлбал х¿¿гийн,
татварын, онцгой эрхт хувьцааны ноогдол ашгийн зардлууд хасагдана.
Эцэст нь энгийн хувьцаанд хуваарилах боломжит ашгийг хувьцааны тоонд
харьцуулж нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийг гаргана.
Тайлан баланс
Тайлан тэнцэл нь хугацааны тодорхой нэг агшин дахь компаний хºрºнгº,
санх¿¿гийн байдлыг харуулна. ªºрººр хэлбэл компанийн хºрºнгийн
б¿рэлдэх¿¿н хэсг¿¿д, тэдгээрийг санх¿¿ж¿¿лж байгаа эх ¿¿свэрийн б¿тцийг
www.zaluu.comwww.zaluu.com

3. 2
илэрхийлдэг. Аж ахуйн нэгжийн тайлан балансын актив ба пассив талын аль
аль нь дотроо хугацаагаараа ангилагдана. Эргэлтийн хºрºнгº ба эх ¿¿свэр
нь 1 жил ба т¿¿нээс доош хугацаатай байдаг бол ¿ндсэн хºрºнгº ба урт
хугацаат эх ¿¿свэрийн ихэнх нь 5 ба т¿¿нээс дээш жилийн хугацаатай.
Ялангуяа хувьцаат капиталд тодорхой тогтоосон хугацаа байдагг¿й.
Тайлан балансын хºрºнгº талын ¿зл¿¿ëэлт¿¿д нь хºрвºх чадварынхаа
эрэмбээр байршсан байна.
Хуримтлагдсан ашгийн тайлан
Хуримтлагдсан буюу хувиарлагдааг¿й ашгийн тайланд тайлант ¿еийн
эхний хуримтлагдсан ашгийн хэмжээ, тухайн тайлант хугацааны ¿йл
ажиллагааны ¿р д¿нгээс бий болсон цэвэр ашиг, т¿¿нээс ноогдол ашигт
хуваарилсан байдал ба тайлант хугацааны эцсийн хуримтлагдсан ашгийн
¿лдэгдлийг тусган харуулсан байдаг.
Мºнгºн ã¿éëãýýíèé тайлан
Мºнгºí ã¿éëãýýíèé тайлан нь тухайн тайлант хугацааны туршид гарсан
¿йл ажиллагааны, хºрºнгº оруулалтын, санх¿¿гийн мºнгºн урсгалуудыг
тодорхойлж тухайн хугацаанд мºнгºн хºрºнгºнд гарсан ººрчлºлтийг
илэрхийлдэг байна.
Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëëèéã õýðýãëýã÷èä
Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëëèéã õýðýãëýã÷ ñóáúåêòóóäûã Ñòàíôîðäûí èõ
ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Æîðæ Ôîñòåð åðºíõèéä íü äàðààõ áàéäëààð 7 õýñýãò
õóâààñàí. ¯¿íä:
1. Õóâüöàà ýçýìøèã÷èä, õºðºí㺠îðóóëàã÷èä áà ¿íýò öààñíû øèíæýý÷èä
2. Óäèðäëàãóóä
3. Àæèë÷èä
4. Çýýëä¿¿ëýã÷èä áà íèéë¿¿ëýã÷èä
5. Õóäàëäàí àâàã÷èä áîëîí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä
6. Çàñãèéí ãàçàð áîëîí çîõèöóóëàã÷ àãåíòëàãóóä
7. Áóñàä
Õóâüöàà ýçýìøèã÷èä, õºðºí㺠îðóóëàã÷èä áà ¿íýò öààñíû øèíæýý÷èä:
Êîìïàíèé ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òîîí ìýäýýã õàìãèéí èõ ñîíèðõäîã
ãîë õ¿ëýýí àâàã÷ íü õóâüöàà çýìøèã÷èä, õºðºí㺠îðóóëàã÷èä þì. Ýäãýýð
www.zaluu.comwww.zaluu.com

4. 3
ñóáúåêòóóä íü õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí ýðñäýë, ýðãýëò, íîîãäîë àøãèéí îðëîãî,
õºðâºõ ÷àäвàð áà áóñàä äàâóó ýðõèéã àãóóëñàí ¿íýò öààñíû áàãöûã ñîíãîõîä
îíöãîé àíõààðäàã. Èéì ñîíãîëòîîð ìýäýýëëèéã øààðäàõ íü îíöãîé à÷
õîëáîãäîëòîé. ¯¿íä ¿íýò öààñíû õàíø, ¿íýò öààñûã õóäàëäààëàõ òîî õýìæýý
áîëîí áóñàä õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿íèé ñóäàëãààíû ÷èã õàíäëàãààð ¿íýò öààñíû
õàíøíû óíàëòûã èëð¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë áàéíà.
Óäèðäëàãóóä:
Àëèâàà áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà íü ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëëèéã
ãîë òºëºâ ñàíõ¿¿æèëò, õºðºí㺠îðóóëàëò áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû øèéäâýð
ãàðãàõàä àøèãëàäàã. Ò¿¿í÷ëýí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëëèéã õýðýãëýõ
íýã ÷óõàë õýðýãöýý øààðäëàãà áîë óäèðäëаãûí ç¿ãýýñ ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí
¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä òóëãóóðëàí áàéãóóëñàí ãýðýý õýëöэл¿¿ä þì. ªºðººð õýëáýð
êîìïàíè áîëîí áóñàä àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õîоðîíäîõ ãýðýý õýëýëöýýð¿¿äèéí
á¿òöèéã òîäîðõîéëîõ ¿åä óäèðäëàãà íü ãýðýýíèé íºõöºëä òóëãóóðëàí
õîëáîãäîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã áàãòààæ áîëíî. ̺í áóñàä êîìïàíèóäûí
ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãóóäûã óäèðäëàãûí øèéäâýð ãàðãàõàä àøèãëàõ
áîëîìæòîé.
Àæèëëàã÷èä:
Àæèëëàã÷äààñ ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãóóäûã ñîíèðõîõ ñîíèðõîë íü çàðèì
íýã øàëòãààíòàé õîëáîîòîé. Òýä ººðèéí êîìïàíèéí ¿éë àæèëëàãààíû
àøèãòàé áàéäàë, ¿éë àæèëëàãààíû ¿ðãýëæëýë, òóõàéí ¿åèéí áà èðýýä¿éí
àøèãò àæèëëàãààíû ÷àäâàðûí òàëààðõè ìýäýýëëèéã ñîíèðõîæ áàéäàã.
Àæèëëàã÷äààñ ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãóóäûã ¿ðãýëæ ñîíèðõîæ áàéäàã ººð íýã
÷óõàë õýðýãöýý íü ººðñäèéí òýòãýâðèéí òºëºâëºãººíèé àìüäðàõ ÷àäâàðûã
õÿíàõàä îðøèíî. Çàðèì òîõèîëäîëä àæèëëàãñäûí ñîíèðõîë íü ñàíõ¿¿ãèéí
òàéëàíä áàãòñàí ¿ç¿¿ëýëòýíä ñóóðèëñàí êîìïàíèóä áà àæèë÷èä õîîðîíäûí
ãýðýýíèé äàãóó ºñºí íýìýãääýã áàéíà.
Çýýëä¿¿ëýã÷èä áà áóñàä íèéë¿¿ëýã÷èä:
Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãóóä íü êîìïàíè áîëîí çýýëä¿¿ëýã÷èä áóñàä
íèéë¿¿ëýã÷äèéí õîîðîíä áàéíãûí õàðèëöàà õîëáîî ¿¿ñýõ ò¿¿íèé îðøèí
òîãòíîõ ÿâöàä îíöãîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ãýæ ¿çäýã. Ýíý íü þóíû ò¿ð¿¿íä
çýýëèéí êàïèòàëòàé õîëáîîòîé áºãººä ¿¿íèé õàìãèéí òîä æèøýý áîë áàíêíû
www.zaluu.comwww.zaluu.com

5. 4
áàéãóóëëàãà þì. Èõýíõ áàíêóóä àøèãò àæèëëàãàà, õºø¿¿ðýã, õºðâºõ
÷àäâàðòàé õîëáîîòîé ìýäýýëë¿¿äèéã òàéëáàðëàñàí ¿íýëãýýíèé àðãà ç¿éí
ñòàíäàðòòàé áàéäàã áºãººä øààðäëàãàòàé áàòàëãàà áà õ¿¿ãèéí ò¿âøèí,
çýýëèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ ¿åä òýäãýýðèéã àíõààð÷ ¿çäýã. Ñàíõ¿¿ãèéí
òàéëàíãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ÿëàíãóÿà çýýëèéí ç¿éë àíãèóä íü çýýëèéí òàëààð
øèéäâýð ãàðãàõàä ÷óõàë íºëººòºé áàéíà.
Õóäàëäàí àâàã÷èä, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä:
Êîìïàíè áîëîí õóäàëäàí àâàã÷èéí õîîðîíäûí õàðèëöàà îëîí æèëèéí
òóðø ºðãºæñººð èðñýí áèëýý. Çàðèì òîõèîëäîëä ýäãýýð õàðèëöàà õîëáîî íü
õîéøëóóëñàí àøèã îðëîãóóä, áàòëàí äààëò, õóóëü ¸ñíû ºðòэé õîëáîãäîæ
áàòàëãàà ãàðãàõ çýðýã õýëáýð¿¿ä áàéäàã áºãººä èõýíõ òîõèîëäîëä õóäàëäàí
àâàã÷äàä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä ¿ðãýëæ àíõààðàë òàâüæ áàéäàãòàé õîëáîãäñîí
óäààí õóãàöààíû ò¿íøëýë áàéäàã. Õóäàëäàí àâàã÷äàä êîìïàíèéí ñàíõ¿¿ãèéí
àìüäðàõ ÷àäâàðûã àæèãëàõ ñîíèðõîë áàéäàã. Èéì ñîíèðõîë íü òóõàéí êîìïàíè
äàìïóóðàëä îðæ áîëçîøã¿é ãýäýãò ñàíàà çîâîõ ÿâäàë íýìýãäñýíòýé
õîëáîîòîé áàéæ áîëíî.
Çàñãèéí ãàçàð áîëîí çîõèóöóóëàã÷ àãåíòëàãóóä:
Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëëèéã Çàñãèéí ãàçàð áîëîí çîõèöóóëàã÷
àãåíòëàãóóäààñ ñîíèðõîõ ýðýëò õýðýãöýý íü äàðààõ øàëòãààíóóäààñ áîëæ
¿¿ñ÷ áèé áîëäîã. ¯¿íä:
 Îðëîãûí òàòâàð, áîðëóóëàëòûí òàòâàð áîëîí íýìýãäñýí ºðòãèéí
òàòâàðûí òºëºëòòýé õîëáîîòîéãîîð îðëîãûí ºñºí íýìýãäýëòèéã ñîíèðõîõ
 Çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëæ áàéãàà ãýðýý õýëýëöýýð áîëîí çàñãèéí ãàçðûí
áèçíåñò îðîëöîõ êîìïàíèóäûí îðîëöîîòîé õîëáîãäóóëàí ñîíèðõîõ
 Çàñãèéí ãàçðààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé êîìïàíèóäàä çýýëèéí áàòàëãàà
ãàðãàõ ÿâäëûã äýìæèõ
 Çàðèì íýã îíöãîé ñàëáàðûí ýäèéí çàñãèéí ãîë ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã
òîãòîîõ, ò¿¿í÷ëýí òîäîðõîé øèéäâýð ãàðãàõàä ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí
ìýäýýëëýýñ ãàäíà óëñ òºðèéí õ¿÷èí ç¿éëñ ÷óõàë íºëººòýé áàéíà.
Áóñàä òàëóóä:
Àêàäåìè õ¿ðýýëýíã¿¿ä, õ¿ðýýëýí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ
áàéãóóëëàãóóä áîëîí ººð ººð ¿éë àæèëëàãààíû ¿¿ðýã ôóíêö, òóñãàé ñîíèðõîë
www.zaluu.comwww.zaluu.com

6. 5
á¿õèé ìàø îëîí áàéãóóëëàãóóä ýíä áàãòàíà. Êîìïàíèóä ýäãýýð
áàéãóóëëàãóóäààñ èðñýí ýðýëò õ¿ñýëòèéã áèåë¿¿ëýõèéã ýðìýëçýõ ¸ñòîé ãýæ
¿çäýã.
̺í îð÷èí ¿åèéí ñàíõ¿¿ãèéí ìåíåæìåíòèéí ñàëáàð äàõü íýðò øèíæýý÷,
çºâëºã÷ Õàðâàðäûí Èõ ñóðãóóëèéí Áèçíåñèéí óäèðäëàãûí ñóðãóóëèéí äîêòîð
Ýðèê Õåëôåðò ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëëèéã õýðýãëýã÷äèéã:
1. Ýçýìøèã÷èä áà õºðºн㺠îðóóëàã÷èä
2. Óäèðäëàãóóä
3. Çýýëä¿¿ëýã÷èä áà õºðºí㺠îðóóëàã÷èä
4. Àæèë÷èä
5. ¯éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí áàéãóóëëàãóóä
6. Çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãóóä
7. Îëîí íèéò ãýæ àíãèëñàí.
Ýíý àíãèëàëòûí ýõíèé ãóðàâ íü ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëëèéã
õàìãèéí ãîë õýðýãëýã÷ áºãººä ýäãýýð íü ººð ººðèéí îíöëîãòîéãîîñ ãàäíà
õàðèëöàí õàìààðàëòàé ãýæ ¿çñýí. Áóñàä ñóäëàà÷èä ýðäýìòýä ñàíõ¿¿ãèéí
òàéëàíãèéí ìýäýýëëèéã õýðýãëýã÷äèéã åðºíõèéä íü õºðºí㺠îðóóëàã÷èä,
óäèðäëàãà, çýýëä¿¿ëýã÷èä ãýæ àíãèëàí òýäãýýðèéí ñîíèðõîë, õýðýãöýý,
øààðäëàãûã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëñàí áàéäàã.
www.zaluu.comwww.zaluu.com

7. 6
Санх¿¿гийн тайлангийн шинжилгээ
Санх¿¿гийн тайланг илэрхийлэгч мэдээлл¿¿д тэдгээрийн тайлбар
тодруулга б¿хэлдээ шинæилгээ хийх ажлын чухал бодит ¿ндэслэл болно.
Санх¿¿гийн тайлангийн мэдээлэл нь б¿хэлдээ ºнгºрсºн мэдээг тайлагнадаг.
Иймээс уг мэдээний шинжилгээ нь ºнгºрсºн хугацааны шалгалт юм.
Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíã àøèãëàí òºðºë á¿ðèéí ñóáüåêòóóä ººðñäèéí
øèéäâýðèéã ãàðãàæ áàéäàã. Óäèðäëàãà, ºì÷ ýçýìøèã÷ õóäàëäàí àâàã÷,
áýëòãýí íèéë¿¿ëýã÷äýä ï¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãàà, õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà,
ñàíõ¿¿ãèéí áàéäëûí òàëààðõè ¿íý öýíэòýé ìýäýýëýë ºãºõ çîðèëãîîð
ñàíõ¿¿ãèéí øèíæèëãýýã õèéäýã. Ñàíõ¿¿ãèéí øèíæèëãýýã ãàäààä, äîòîîä ãýæ
õî¸ð àíãèëíà. Ýäãýýð íü çîðèëãî, õàìààðàõ õ¿ðýý, àøèãëàõ ìýäýýëëèéí ýõ
¿¿ñâýðèéí õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é. Äîòîîä øèíæèëãýý õèéõýä ñàíõ¿¿ãèéí
òàéëàíãààñ ãàäíà óäèðäëàãûí á¿ðòãýëèéí ìýäýýëýë àøèãëàäàã. Ãàäààä
øèíæèëãýý õèéõýä çºâõºí íèéòëýãäñýí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëýë
àøèãëàäàã áà øèíæèëãýýã ï¿¿ñèéí äîòîîä àóäèòîðóóä, øèíæýý÷èä
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóä ã¿éöýòãýäýã. Øèíæýý÷èéí ºãñºí ä¿ãíýëò òóéëûí
¿íýí áèø áºãººä ò¿¿íèéã ÿãøòàë áàðèìòëàí ýöñèéí øèéäâýð ãàðãàõ íü
ºðººñãºë þì. Øèíæèëãýý õèéõýä óëàìæëàëò, ìàòåìàòèê, ñòàòèñòèê,
øóãàìàí ïðîãðàìì÷ëàëûí àðãóóäûã ºðãºí àøèãëàäàã. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä
ï¿¿ñèéí óäèðäëàãà ñàíõ¿¿ãèéí øèéäâýð ãàðãàõàä ìàòåìàòèê çàãâàðûã ºðãºí
õýðýãëýæ áàéíà. Ñàíõ¿¿ãèéí øèíæèëãýýã ãîë òºëºâ æèëèéí ýöñèéí
íèéòëýãäñýí òàéëàíã ¿íäýñëýæ øèíæèëãýý õèéäýã. Õàòóó òîãòîîñîí íîðì
áàéõã¿é. Ó÷èð íü áèçíåñèéí àìæèëòàíä öàã óóð, ñàëáàðûí îíöëîã, óдèðäëàãûí
àðãà áàðèë ãýýä ìàø îëîí õ¿÷èí ç¿éëñ øóóä áà äàì áàéäëààð íºëººëäºã.
Ãýõäýý øèíæèëãýýíèé îáúåêòûí õàðúÿàëàãäàõ ñàëáàð, óëñ îðíû îíöëîã,
çýðãèéã õàðãàëçàí ¿çñýí ñóóðü ¿ç¿¿ëýëòèéã ñòàòèñòèê ñóäàëãààãààð
îéðîëöîî òîîöîõ áîëîìæòîé. ̺í øèíæèëãýýíä àøèãëàõ ìýäýýëëèéã
ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí, áóñàä ìýäýýëýë ãýæ õî¸ð àíãèëíà. Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí
www.zaluu.comwww.zaluu.com

8. 7
ìýäýýëýë íü á¿òýö á¿ðýëäэõ¿¿í, àãóóëãà çîõèîìæийí õóâüä óëñ îðîí á¿ðä
õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã.
Ñàíõ¿¿ãèéí øèíæèëãýýíèé õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà:
Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä ò¿ãýýìýë ìºðääºã á¿ðòãýëèéí
ñòàíäàðòòàé óÿëäóóëàí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñèñòåìèéã äýëõèéí
ò¿âøèíä èæèëñ¿¿ëýõ îðîëäëîãûã õèéæ áàéãàà áîëîâ÷ ÿëàíãóÿà çàõ çýýë ºíäºð
õºãæñºí óëñ îðíóóäûí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñèñòåìä èõýýõýí ÿëãàà
áàéñààð áàéíà. Óëñ îðíóóä íü èéíõ¿¿ á¿ðòãýëèéí ¿íäýñíèé îíöëîãîî
õàäãàëñààð áàéãàà íü ñàíõ¿¿ãèéí øèíæèëãýýíèé íýã õýâ ìàÿã, ñòàíäàðòûã
áèé áîëãîõ áîëîìæã¿é áîëãîæ áàéãàà þì. ªíºº ¿åä óëñ îðíóóäàä íÿãòëàí
áîäîõ á¿ðòãýëèéí äºðâºí ¿íäñýí çàãâàð õýðýãëýãäýæ áàéãààòàé óÿëäàæ
òýäãýýðò òóëãóóðëàí õèéãäýõ ñàíõ¿¿ãèéí øèíæèëãýýíèé àðãà ç¿é íü õàðèëöàí
àäèëã¿é áàéíà.
Çàãâàð Á¿ðòãýëèéí òºðºë Øèíæèëãýýíèé òºðºë
Îëîí óëñûí íÿãòëàí
áîäîõ á¿ðòãýëèéí
ñòàíäàðò
Ñàíõ¿¿ãèéí á¿ðòãýë
Óäèðäëàãûí á¿ðòãýë
Ñàíõ¿¿ãèéí øèíæèëãýý
Àíãëè-Ñàêñîíû çàãâàð
Ñàíõ¿¿ãèéí á¿ðòãýë
Óäèðäëàãûí á¿ðòãýë
Ñàíõ¿¿ãèéí øèíæèëãýý
Åâðîïûí çàãâàð
Åðºíõèé
Ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí
øèíæèëãýý
Ç¿¿í Åâðîïûí çàãâàð
/ ñîöèàëèñò /
Íýãäñýí
Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû
øèíæèëãýý
Санх¿¿гийн тайлангийн шинжилгээ хийхэд тулгардаг бэрхшээл¿¿д
 Харьцаануудын ¿р д¿н нь салбарын онцлогоос ихээхэн хамааралтай
байдаг. Нэлээд тооны компаниуд, ялангуяа томоохон компани
корпорациуд ихэвчлэн нэг биш хэд хэдэн салбарт ¿йл ажиллагаа явууëдаг.
Энэ тохиолдолд олон салбарт явуулсан ¿йл ажиллагааны ¿р д¿нг ¿нэлж
www.zaluu.comwww.zaluu.com

9. 8
хэмжихэд тохиромжтой оновчтой дундаж ¿з¿¿лэлтийг тооцож гаргахад
бэрхшээлтэй, маргаантай байдаг. Хамгийн ¿р д¿нтэй оновчтой шалгуур
¿з¿¿лэлт¿¿д зºвхºн тухайн нэг салбарын хувьд л тооцогдож гарах
боломжтой байдаг. Нºгºº талаар салбарын дундаж гэдэг нь хамгийн
оновчтой ¿з¿¿лэлт биш байж болох талтайн дээр ¿¿нээс хэр зэрэг
хазайвал сайн эсвэл муу болохыг тодорхойлоход бэрхшээлтэй байдаг.
 Санх¿¿гийн тайлангууд нь компанийн ¿нэн бодитой д¿р зургийг гаргах
боломжг¿й байх. Тухайн тайлан гарч байгаа цаг ¿е болон гаргаж байгаа
талын сонирхлоос хамааран ¿нэн бодитой мэдээлэл ºгºх боломжг¿й байх
тохиолдол байдаг. Иймээс нилээд урт хугацааны хандлагыг ажиглах
хэрэгтэй болно.
 ¯нийн т¿вшний ººрчлºлт. Ямарч санх¿¿гийн тайланд тухайн хугацаанд
гарсан ¿нийн ººрчлºлтийг тусгадагг¿й.
 ¯р д¿нг тайлбарлахтай холбоотой бэрхшээл¿¿д. Ихэнх санх¿¿гийн
харьцаануудад салбарын дундаж болон оновчтой т¿вшин тогтоосон
байдаг боловч зарим нэгэн харьцааны ¿р д¿нг сайн эсвэл муу гэж ¿нэлэхэд
бэрхшээлтэй байдаг. Жишээ нь: хºрвºх чадварын харьцаа ºндºр байх нь
хºрвºх чадвар сайтай байгааг илэрхийлдэг боловч энэ нь нºгºº талаар
ил¿¿дэл нººц их байгааг илтгэдэг.
 Харьцаануудын харилцан хамаарал. Зарим харьцаануудын хоорондын
хамаарлын т¿вшин нилээд ºндºр байдаг. Энэ нь тэдгээрийг тооцоход
ашигладаг аль нэг ¿з¿¿лэлт¿¿д нь ижил байдагтай холбоотой. Иймээс
хэт олон биш оновчтой сонгож авсан цººн тооны харьцааг шинжилгээнд
ашиглах нь чухал. ¯¿ний тулд харьцаануудын талаар хангалттай
мэдлэгтэй байх шаардлагатай болдог.
Санх¿¿гийн шинжилгээг хамрах х¿рээ, цаг хугацааны хувьд I.
экспресс болон II. г¿нзгийр¿¿лсэн шинжилгээ гэж 2 ангилдаг.
I. Санх¿¿гийн тайлангийн шуурхай буюу экспресс шинжилгэý
(Õýâòýý áà áîñîî) áóþó цººн ¿з¿¿лэлтээр энгийн аргаар харьцангуй бага
хугацаанд бага хºдºлмºр зарцуулж санх¿¿гийн байдалд ¿нэлэлт д¿гнэлт
ºгºх шинжилгээ þì. Шинжилгээний явцад мэргэжилтн¿¿дийн туршлага,
мэргэжил боловсролд тулгуурлан шаардлагатай ¿з¿¿лэлт¿¿дийг
www.zaluu.comwww.zaluu.com

10. 9
тооцоолдог. Экспресс шинжилгээ нь дараах ¿е шатуудыг дамжин
зорилгоо хэрэгж¿¿лнэ.
- Бэлтгэл ажил
- Санх¿¿гий тайлангийí урьдчилсан тºлºв байдлыг ¿нэлэх
- Тайланг уншиж танилцах ба шинжилгээ хийх
 Санхг¿¿ийн тайлангийн хэвтээ ба босоо
шинжилгээ.
Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí õýâòýý øèíæèëãýý:
Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä õèéõ õýâòýý áóþó ãîðèçîíòàëü øèíæèëãýýã íýã áîëîí
õýä õýäýí õýëáýðýýð, àáñîëþò ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õàðüöàíãóé ºñºëòèéí õóðäûã
òîîöîîëîõ çàìààð ã¿éöýòãýíý. Ñóóðü ¿ç¿¿ëýëòýýñ äàðààãèéí õýä õýäýí æèëä
ºññºí ºñºëòèéí õóðä íü çºâõºí ¿ç¿¿ëýëò òóñ á¿ðèéí ººð÷ëºëòèéã õàðóóëààä
çîãñîõã¿é ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí öààøäûí äèíàìèê ººð÷ëºëòèéã óðüä÷èëàí
òîîöîîëîõ áîëîìæ îëãîäîã. Õàðèí õýâòýý øèíæèëãýýíèé à÷ õîëáîãäîë íü
èíôëÿöèéí íºõöºëä áóóðäàã áàéíà. Санхүүгийн тайланд хэвтээ шинжилгээг
дараах байдлаар хийнэ.
1. Тайлант болон өмнөх үеийн санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтүүдийн
дүнгийн өөрчлөлтийн ялгаварыг тооцоолж, үзүүлэлт тус бүрийн өсөлт,
бууралтыг тодорхойлно.
2. Энэхүү гаргасан өсөлт, бууралтыг суурь үед нь харьцуулан үзүүлэлт тус
бүрийн өөрчлөлтийг хувиар илэрхийлнэ.
3. Өмнө нь хийгдсэн тооцоолол дээр тулгуурлан зэрэгцүүлсэн шинжилгээний
дүгнэлт гаргана. Дүгнэлт гаргахдаа ганц үзүүлэлтийг салангид байдлаар
биш, аль болох бусад үзүүлэлт, хэсэг бүлгийн дүн, тэдгээрийн
өөрчлөлттэй уялдуулан тодорхойлох нь чухал.
Санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтүүдэд зэрэгцүүлсэн шинжилгээг хийснээр
тухайн бизнесийн байгууллагын хөрөнгө, бэл бэнчин, төлбөрийн чадвар
www.zaluu.comwww.zaluu.com

11. 10
хэрхэн өөрчлөгдсөн, санхүүжилтийн ямар эх үүсвэр ашигласан, орлого,
зарлага, ашигийн төрөл зүйл ангиудын өсөлт, бууралтын талаар ерөнхий
дүгнэлт гаргах боломж олддог.
Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí áîñîî øèíæèëãýý:
Ï¿¿ñ êîìïàíèéí õºðºíãº, ò¿¿íèé ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿òöýýð íü øèíæëýõèéã
âåðòèêàëü áóþó áîñîî øèíæèëãýý ãýíý. Áîñîî øèíæèëãýýã ÿâóóëæ áàéãàà
çîðèëãîîñ íü õàìààðóóëàí õî¸ð àíãèëæ ¿çäýã.
1. Àøèãëàãäàæ áàéãàà íººö áîëîí áóñàä îáú¸ì õýìæýýíèé ¿ç¿¿ëýëò¿үäýýðýý
ÿëãààòàé ï¿¿ñ êîìïàíèóäûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í, àæ àõóé õîîðîíäûí
ýäèéí çàñãèéí ïîòåíöèàëûã õàðüöóóëàõ
2. Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí àáñîëþò ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ãàæóóäóóëàõ ÿëàíãóÿà
ò¿¿íèé äèíàìèê ºñºëòèéã íü õàðüöóóëàõàä òөвөãòýé áîëãîäîã èíôëÿöèéí
ñºðºã íºëººëëèéã òîäîðõîé ò¿âøèíä áàãàñãàõ çýðýã áîëíî.
Босоо шинжилгээг дараах байдлаар хийнэ.
1. Тайлант оны баланс, орлогын тайлангийн нийт дүнд хэсэг бүлгүүдийн
дүн, бусад үзүүлэлтүүдийг харьцуулан хувиар тодорхойлно.
2. Суурь үеийн санхүүгийн тайланд, мөн дээр дурьдсан аргачлалаар
үзүүлэлтүүдийн нийт дүнд эзлэх хувийн жингүүдийг тодорхойлно.
3. Судалгаанд авч үзсэн 2 үеийн санхүүгийн тайлангуудын үзүүлэлт, бүлэг
хэсгийн бүтцийн харьцангуй хэмжигдэхүүн хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг
анхааран ажиглана.
4. Хийсэн тооцоолол ажиглалт дээрээ тулгуурлаж тайлангийн үзүүлэлтүүд,
хэсэг бүлгийн дүнгийн агуулга, утгын уялдаа холбоог ашиглаж дүгнэлт
гаргана.
Хэвтээ болон босоо шинжилгээ хийсний давуу тал:
1. Хөрөнгийн хэмжээ, хүчин чадал, үйл ажиллагааны ялгаатай
байгууллагуудын хөрөнгө, капиталын бүрэлдэхүүн, өсөлтийн хурдацаар нь
зэрэгцүүлэх боломж олгоно.
2. Хувийн жингийн хэмжигдэхүүнүүд нь үнэ ханшны хэлбэлзэл, ханшгүйдлийн
сөрөг нөлөөлөл, хөрөнгийн үнэлгээний ялгаа зэрэг зөрүүтэй байдлын
нөлөөнд автдаггүй.
www.zaluu.comwww.zaluu.com

12. 11
3. Судалгааны үр дүнг бүтцийн график, өсөлт, бууралтыг илэрхийлсэн
диаграмм зэргийг ашиглан харуулж болно.
II. Санх¿¿гийн тайлангийн г¿нзгийр¿¿лсэн шинжилгээ буюу санх¿¿гийн
тайлангийн ¿з¿¿лэлт тус б¿рээр б¿хэлд нь эсвэл тодорхой ¿з¿¿лэлт болон
сэдвийг ил¿¿ дэлгэрэнг¿й байдлаар нºлººлсºн х¿чин з¿йл, харилцан холбоо
хамааралд судалж, ¿нэлэлт д¿гнэлт гаргах шинжилгээ þì.
 Харьцааны шинжилгээ
Компанийн ¿йл ажиллагааны т¿вшинг шинжилж ¿нэлэхийн тулд санх¿¿гийн
харьцаа коэффициентуудыг тооцдог. Санх¿¿гийн харьцаануудыг тооцоход
тайлан баланс ба орлогын тайлангийн ¿з¿¿лэлт¿¿дийг ашиглана. Компанийн
¿йл ажиллагааны талаар бодитой ¿нэлэлт д¿гнэлт хийхэд харьцуулан
шинжлэх арга ¿р д¿нтэй байдаг. Харьцааны шинжилгээний гол онцлог нь ¿¿нд
оршино. Компанийн хувьцаа эзэмшигчид болон сонирхогчид компанийн
эрсдлийн ба ºгººжийн т¿вшинг анхааралтай ажиглаж байдаг бол
зээлд¿¿лэгчид тºлбºрийн чадвар, ашигт ажиллагааг сонирхох жишээтэй.
Удирдлагуудын хувьд компанийн санх¿¿гèйн харьцаануудыг тооцож гаргаж
болох авч хамгийн чухал харьцааны шинжилгээгээр тооцож гаргасан
коэффицентуудын юуг илэрхийлж байгааг тодорхойлох явдал болдог.
Харьцаа ºндºр гарч байна уу? Эсвэл хэт бага байна уу? Энэ нь эерэг
¿з¿¿лэлт ¿¿? Сºрºг ¿з¿¿лэлт ¿¿? гэдгийг тодорхойлохын тулд ямар нэгэн
дундаж стандарт эсвэл харьцуулах шалгуур хэрэгтэй болно. Иймээс
санх¿¿гийн харьцаануудыг тооцож гаргаад тэдгээрийг харьцуулан шинжлэх
аргатай хослуулан хэрэглэдэг. Харьцуулсан шинжилгээний т¿гээмэл
хэлбэр¿¿д нь:
- Салбарын харьцуулсан шинжилгээ. Салбарын харьцуулсан шинжилгээг
хийхдээ компанийн санх¿¿гийн ¿з¿¿лэлт¿¿дийг ºрсºлдºгчтэй нь эсвэл
салбарын дундаж ¿з¿¿лэлттэй íü мөн тухайн салбарын компанийн
¿з¿¿лэлттэй харьцуулна. ¯¿ний ¿р д¿нд дундаж норм буюу стандартаас
www.zaluu.comwww.zaluu.com

13. 12
компанийн ¿з¿¿лэлт хэр зэрэг хазайлттай байгааг тодорхойлно. Энэ нь
компанийн ¿йл ажиллагаанд ямар нэгэн асуудал х¿ндрэл оршиж байгааг
илэрхийлэх ба цаашид тайлангууд нарийвчилсан шинжилгээ хийсний ¿р
д¿нд асуудлын учир шалтгааныг тодорхойлж болно. ¯¿нийг санх¿¿гийн
тайлангийн шинжилгээний хºндлºн арга гэж нэрлэдэг.
- Цаг хугацааны харьцуулсан шинжилгээ. Цаг хугацааны харьцуулсан
шинжилгээгээр компанийн ¿йл ажиллагааны ¿р д¿нг ºнгºрсºн ба ºнºº
үеийг харьцуулан шинжилж ¿нэлэлт, д¿гнэлт ºгнº. ¯¿ний ¿р д¿нд ¿йл
ажиллагааны явцын чиг хандлагыг тодорхойлох боломж бий болох ба ¿¿н
дээр ¿ндэслэх хэтийн тºлºвийг тодорхойлно. ¯¿нийг санх¿¿гийн
тайлангийн шинжилгээний цаг хугацааны арга гэж нэрлэдэг.
Компанийн ¿йл ажиллагаанд ¿нэлэлт, д¿гнэлт ºгºхдºº салбарын ба цаг
хугацааны харьцуулсан шинжилгээг хослуулан хэрэглэх нь ил¿¿ ¿р д¿нтэй.
Ингэснээр тухайн салбарын хºгжлийн чиг хандлага ба компанийн ¿йл
ажиллагааны явцыг харьцуулан д¿гнэх боломж бий болно.
Харьцааны шинжилгээ хийхэд анхаарвал зохих дараах зүйлс байдаг.
1. Тооцож гаргасан ганц харьцаа нь компаний үйл ажиллагааг үнэлж дүгнэхэд
хангалттай мэдээлэл болж чадахгүй бөгөөд хэсэг бүлэг харьцаануудыг
авч үзэж байж бодит үр дүнг бий болгодог.
2. Шинжилгээнд ашиглаж буй санхүүгийн тайлангууд цаг хугацааны хувьд
тохирч байх ѐстой. Эс тэгвэл үр дүн нь бодитой байж чадахгүй.
3. Санхүүгийн шинжилгээнд ашиглаж буй үзүүлэлтүүд, тоо баримтууд үнэн
бодитой эсэхэд итгэлтэй байхын тулд хөндлөнгийн байгууллагаар
баталгаажуулсан тайлан тэнцлийг ашиглах нь зүйтэй.
4. Харьцуулсан шинжилгээнд ашиглах тайлангууд нь нэгдсэн нэг
аргачлалаар хийгдсэн байх ѐстой.
5. Хугацааны харьцуулсан шинжилгээ хийж байх явцад инфляцийн
нөлөөллийг хайхрахгүй байж болохгүй. Тухайлбал өнгөрсөн үеийн бараа
материалын хэмжээнээс өнөөгийн нөөцийн хэмжээ асар их зөрүүтэй
байхад энд үнийн өсөлтийн нөлөөлөл орсоныг үгүйсгэх аргагүй юм.
www.zaluu.comwww.zaluu.com

14. 13
Санх¿¿гийн харьцаануудыг эрдэмтэн судлаачид янз б¿рээр ангилж б¿лэглэсэн
байдаг. Эдгээрээс АНУ-ын эрдэмтэн Ж.В.Смит, Д.С.Андерсон, Английн эрдэмтэн
К.Ж.Уолтерс, Оросын эрдэмтэн Е.В.Кузнецова, С.К.Курочкин нар санх¿¿гийн
шинжилгээний харьцаануудыг менежментийн талаас нь ¿ндсэн 4 б¿лэгт хувааж
¿зсэн байдаг. ¯¿нд:
1. Тºлбºрийн чадварын шинжилгээ.
2. ¯йл ажиллагааны шинжилгээ.
3. ªрийн шинжилгээ.
4. Ашигт ажиллагааны шинжилгээ.
1. Тºлбºрийн чадварын шинжилгээ.
Зах зээлийн нºхцºлд п¿¿с компаниудын ºр, зээл тºлºх чадварыг зайлшг¿й
¿нэлэх, т¿¿нчлэн санх¿¿гийн боломжийг нэмэгä¿¿лэхтэй холбогдож
тºлбºрийн чадварыг шинжлэх хэрэгцээ ¿¿ссэн байна. Хºðâºх чадвар нь
компанийн санõ¿¿ãийн байдал, òºëáºрийн чадварын хэмæ¿¿ð болно.
Компанийн õºðâºõ чадвар нь богино хугацаат ºð òºëáºðºº аль хэр хурдан
òºëж барагдуулах чадвараар тодорхойлогдоно. Компанийн õºðâºх чадварыг
хэмждэг 3 гол харьцаа байдаã:
- Ажлын цэвэр капитал (АЦК)
- Эргэлтийн харьцаа (ЭХ)
- Тºлбºр т¿ргэн г¿йцэтгэх чадварын харьцаа (ТТГЧ)
Ажлын цэвэр капитал ( АЦК )
Ажлын цэвэр капиталыг тооцохдоо нийт эргэлтийн хºрºнгийн д¿нгээс
нийт эргэлтийн эх ¿¿свэрийн д¿нг хасна.
АЦК = Эргэлтийн хөрөнгөөс − Эргэлтийн эх үүсвэр
Ажлын цэвэр капитал нь компанийн хºрвºх чадварын нэг чухал ¿з¿¿лэлт
болдог. Мºнгºн д¿нгээр илэрхийлэгддэг учир энэ ¿з¿¿лэлтийг бусад
компанийн ¿з¿¿лэлттэй харьцуулахад, ººðººр хэлбэл салбарын харьцуулсан
шинжилгээнд ашиглахад тºдийлºн тохиромжтой бус. Харин компанийн
ºнгºрсºн ба ºнºº ¿еийн хºрвºх чадварын т¿вшинг харьцуулан шинжлэхэд
www.zaluu.comwww.zaluu.com

15. 14
чухал ач холбогдол б¿хий ¿з¿¿лэлт болно. Ажлын цэвэр капиталыг бусад
компанийн ¿з¿¿лэлттэй харьцуулахын тулд борлуулалтын хувиар
илэрхийлэн тооцож болно. Энэ ¿з¿¿лэлт өндөр байх нь хºрвºх чадвар сайн
байгааг илэрхийлнэ.
Эргэлтийн харьцаа (ЭХ)
Эргэлтийн харьцаа нь богино хугацаат ºр òºëáºðºº эргэлтийн хºрºнгºº
ашиглан тºлºх чадвар ямар байгааг илэрхийлнэ. Эргэлтийн харьцааг дараах
¿з¿¿лэлт¿¿дийн дагуу тайлант ¿еийн эхэн ба эцсийн байдлаар хийнэ. ¯¿нд:
Эргэлтийн харьцаа =
Эргэлтийн хөрөнгө
Эргэлтийн эх үүсвэр
Эргэлтийн харьцаа нь 2-той ойролцоо байх нь хамгийн тохиромжтой гэж
¿здэг боловч энэ нь салбар болон компанийн онцлогоос шалтгаална.
Компанийн ирээд¿йн мºнгºн урсгалыг урьдчилан таамаглах боломж их байх
тутам эргэлтийн харьцаа бага байх боломжтой байдаг. Энэ харьцаа хэт
ºндºр байвал компаний ашигт ажиллагаанд муу нºлººтэй. Учир нь
тºлбºрийн чадвар ашигт ажиллагаа 2 урвуу хамааралтай.
Үнэмлэхүй хөрвөх хөрөнгийн харьцаа
=
Мөнгөн хөрөнгө + ТБҮЦ
Богино хугацаат өр төлбөр
Цэвэр эргэлтийн хөрөнгийн хувийн жин
=
Цэвэр эргэлтийн хөрөнгө
Нийт эргэлтийн хөрөнгө
Эргэлтийн хөрөнгийн хувийн жин =
Нийт эргэлтийн хөрөнгө
Балансын цэвэр дүн
Тºлбºр т¿ргэн г¿йцэтгэх чадварын харьцаа (ТТГЧÕ )
Тºлбºр т¿ргэн г¿йцэтгэх чадварын харьцаа нь эргэлтийн харьцаатай
тºстэй. Гагцх¿¿ эргэлтийн хºрºнгººс бараа материалын нººцийг хассан
д¿нг эргэлтийн эх ¿¿свэртэй харьцуулдагаараа ялгаатай юм. “Тºлбºр т¿ргэн
г¿йцэтгэх” гэсэн утгаараа хамгийн хºрвºх чадвар сайтай хºрºнг¿¿дийг авч,
www.zaluu.comwww.zaluu.com

16. 15
хºрвºх чадвар хамгийн багатай хºрºнгº болох бараа материалын нººцийг
тооцохг¿й орхидог. Учир нь бараа материалын нººц нь эргэлтийн
хºрºнг¿¿дээс хºрвºх чадвар хамгийн багатай нь байдаг.
ТТГЧÕ =
Мөнгөн хөрөнгө+ТБҮЦ+Авлага−Бараа материал
Эргэлтийн эх үүсвэр
ТБ¯Ö –Т¿ргэн борлогдох ¿нэт цаас
Мºнгºн хºрºнгº+ТБ¯Ц+Авлага = Т¿ргэн хºрвºх хºрºнгº
ТТГЧÕ íü 1-ээс их байх нь ил¿¿ тохиромжтой байх болно.
2. ¯йл ажиллагааны шинжилгээ.
¯йл ажиллагааны харьцаанууд нь компанид янз б¿рийн хэлбэрээр байршсан
хºрºнгº ба эх ¿¿свэр¿¿дийн борлогдох, эсвэл мºнгº болж орж ирэх хурд ба
эргэцийг илэрхийлнэ. Хºрвºх чадварын харьцаанууд компанийг ерºнхийд нь
тодорхойлдог бол ¿йл ажиллагааны харьцаанууд нь тодорхой дансдуудын
хºрвºх чадварыг илэрхийлдэг гэж ¿зэж болно. Эргэц гэдэг нь хºрºнгийн нэг
хэлбэрээс нºгººд шилжих хºдºлгººнийг илэрхийлсэн ойлголт юм. Эргэлтийн
хºрºнгийн эргэцийн ¿з¿¿лэлт нь мºнгº, ¿нэт цаас, авлага, бараа материал
зэрэг эргэлтийн хºрºнгийн б¿х тºрл¿¿дийн ашиглалтыг илэрхийлдэг чухал
¿з¿¿лэлт юм. Учир нь эргэц т¿ргэсэхийн хэрээр г¿йлгээний д¿н нэмэгдэх тул
энэ нь г¿йлгээнд хºрºнгийг нэмж оруулсантай адил нºлººтэй. Харин эргэц
удааширвал оруулсан хºрºнгº т¿гжигдэх буюу г¿йлгээг¿й болж эргэлтээс
гарсантай адил утгатай болдог. Эргэцийн б¿лэг ¿з¿¿лэлт¿¿дээс дараах
¿з¿¿лэлт¿¿дийг практикт харьцангуй т¿гээмэл хэрэглэдэг. ¯¿нд:
1. ÀÖÄÕ =
Àâëàãà × 360õîíîã
Áîðëóóëàëò
АЦДХ – авлага цуглуулах дундаж хугацаа
Авлага цуглуулах дундаж хугацаа нь дансны авлага ¿¿сэж бий болоод
тºлºгдºж орж ирэх х¿ртэлх дундаж хугацааг илэрхийлнэ. Энд анхаарах нэг
з¿йл нь дундаж авлага бол борлуулалттай холбогдох цэвэр авлага байснаар
¿нэлгээ зºв гардаг. Ер нь авлагын эргэц аль болох хурдан байх тусам
www.zaluu.comwww.zaluu.com

17. 16
санх¿¿гийн шинжилгээн дэх эргэлтийн харьцаа буюу тºлбºр т¿ргэн
г¿йцэтгэх чадварын харьцаа ил¿¿ найдвартай байх ¸стоé. Б¿тээгдэх¿¿нээ
зээлээр борлуулаад авлага ¿¿ссэнээс хойш компанид мºнгº орж ирэх хугацааг
нэг цикль гэж ¿зээд энэх¿¿ цикль нь жилд дунджаар хэдэн удаа давтагдаж
байгааг авлагын цикль гэж нэрлэдэã.
𝟐. Бараа материалын эргэц (удаа) =
ББӨ
Бараа материалын нөөц
ББӨ – Борлуулсан б¿тээгдэх¿¿ний ºртºг
Т¿¿хий эд материал худалдан аваад б¿тээгдэх¿¿нээ борлуулах х¿ртэлх
хугацааг нэг цикль гэж ¿зэх юм бол энэх¿¿ цикль нь жилд дунджаар хэдэн удаа
давтагдаж байгааг харуулдаг. Энд мºн бараа материалын дундаж
наслалтыг тооцож гаргаж болно:
Бараа материалын дундаж наслалт(өдөр) =
𝟑𝟔𝟎
Бараа материалын эргэц
𝟑. Үндсэн хөрөнгийн эргэц(удаа) =
Борлуулалт
Цэвэр үндсэн хөрөнгө
Үндсэн хөрөнгийн эргэц(өдөр) =
𝟑𝟔𝟎
Эргэлтийн хөрөнгийн эргэц(удаа)
Энэ харьцаа нь компани ¿ндсэн хºрºнгºº хэр сайн ашиглаж байгаа буюу 1₮-
ний борлуулалт хийхийн тулд хичнээн ₮-ний ¿ндсэн хºрºнгº ашигласан байна
гэдгийг харуулдаг. Энэ харьцаа их байвал байгууллага хºрºнгºº сайн
ашиглаж байгааг харуулдаг.
𝟒. Нийт хөрөнийн эргэц(удаа) =
Нийт борлуулалтын орлого
Нийт хөрөнгө
Энэ харьцаа нь байгууллага борлуулалтын орлого олохдоо хºрºнгºº хэр ¿р
ашигтай ашиглаж байгааг харуулдаг бºгººд компанийн хºрºнгийн ¿р ашгийг
илэрхийлнэ. Нийт хºрºнгийн эргэлт ºндºр байх нь хºрºнгийн ¿р ашиг ºндºр
байгааг илэрхийлнэ. Хэрэв бага бол хºрºнгºº ил¿¿ ¿р ашигтай ашиглаж эхлэх
хэрэгтэй. Эсвэл ашиглагдахг¿й байгаа хºрºнгºº зарж борлуулах хэрэгтэй.
www.zaluu.comwww.zaluu.com

18. 17
3. ªðèéí øèíæèëãýý
Компаний хувьд “ өр зээл” гэдэг бол ашиг олохын тулд хэрэглэж байгаа “ өөр
хүмүүсийн мөнгө” юм. Зээлдэгчийн өр төлбөрийг хувьцаанд ноогдох ашиг
олохоос өмнө төлж барагдуулах учир хувьцаа эзэмшигчид ба хөрөнгө
оруулагчид компаний өр зээлийн түвшин ба төлбөрийн чадварт онцгой
анхаарал хандуулдаг. Зээлдүүлэгчид зээл олохын өмнө компаний өр зээлийн
түвшин өндөр байх тусам компаний төлбөрийн чадвар буурч, өр төлбөрөө
төлж чадахгүйд хүрнэ. Компаний нийт хөрөнгөд өр зээлийн эзлэх хувь их байх
тусам санхүүгийн хөшүүрэг өндөр болно. Санхүүгийн хөшүүрэг нь зээл,
онцгой эрхтэй хувьцаа зэрэг тогтмол зардалтай эх үүсвэр ашиглаж
байгаатай холбоотойгоор үүсдэг ба эрсдлийн хэмжүүр болдог. Өөрөөр хэлбэл
тогтмол зардал бүхий зээлийн эх үүсвэр нэмэгдэж, компаний хэрэглэж буй
санхүүгийн хөшүүрэг өсөх тусам эрсдэл ба өгөөж мөн өсөж байна. Компаний
өр зээлийн байдлыг хэмжих хоѐр үндсэн хэмжүүр байдаг. Энэ нь:
1. Өр зээлийн түвшин
2. Төлбөрийн чадвар юм.
Өр зээлийн түвшин нь зээлийн эх үүсвэр ба өөр бусад эх үүсвэрүүдийн
харьцааны хэмжүүр болох ба хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг нь өрийн
харьцаа, өр хувьцаат капиталын харьцаа байдаг.
Төлбөрийн чадвар нь зээлийн хугацааны туршид тогтоосон графикийн дагуу
төлбөл зохих төлбөрүүдийг гүйцэтгэх боломжийн хэмжүүр болно. Зээл авсан
бол хүүгийн ба үндсэн төлбөр хөрөнгө түрээсэлсэн тохиолдолд түрээсийн
төлбөр онцгой эрхтэй хувьцаа гаргасан тохиолдолд ноогдол ашиг зэрэг нь
компаний тогтмол төлөх ѐстой төлбөрүүдэд хамаарна. Эдгээр төлбөрийг
төлөх чадварыг төлбөрийн чадварын харьцаанууд илэрхийлнэ. Төлбөрийн
чадварын харьцаа бага байх тусам компаний эрсдлийн түвшин өндөр байна.
Тогтмол төлбөрөө төлөх чадваргүй болсон тохиолдолд компани санхүүгийн
хүндрэлд орно. Улмаар дампууралд хүрч болох талтай.
Төлбөрийн чадварын хэмжүүр болсон хоѐр үндсэн харьцаа нь:
1. Тогтмол төлбөр төлөх чадварын харьцаа
2. Хүү төлөх чадварын харьцаа
𝟏. ªðèéí õàðüöàà =
Íèéò ºð
Íèéò õºðºíãº
www.zaluu.comwww.zaluu.com

19. 18
Өрийн харьцаа нь нийт эх үүсвэр дотор зээлийн эх үүсвэрийн эзлэх
хувь буюу нийт хөрөнгийн дотор зээлийн эх үүсвэрээр санхүүжигдэж байгаа
хэсгийн хувь хэмжээг илэрхийлнэ.
𝟐. ªð áà õóâüöààò Êàïèòàëûí õàðüöàà =
Óðò õóãàöààò ºð
Õóâüöààò Êàïèòàë
Өр áà хувьцаат капиталын харьцаа нь урт хугацаат зээлийн эх үүсвэр
ба хувьцаат капиталын харьцааг илэрхийлнэ.
𝟑. ÕÒЧÕ =
Õ áà Ò − ûí ºìíºõ àøèã
Õ − èéí çàðäàë
ÕÒ×Õ –Õ¿¿ òºëºõ ÷àäâàðûí õàðüöàà
Õ¿¿ áà Òàòâàðûí ºìíºõ àøèã -¯éë àæèëëàãààíû àøèã
Х¿¿ тºлºх чадварын харьцаа нь х¿¿гийн тºлбºрийг тºлºх чадварыг
илэрхийлнэ. Энэ харьцаа гурваас дээш байгаа тохиолдолд хэвийн гэж ¿зэж
болно.
Өр төлөх дундаж хугацаа =
Дансны өр
Өдрийн дундаж худалдан авалт
ªр тºлºх дундаж хугацаа нь дансны ºглºгºº дунджаар хэдэн удаа тºлж
барагдуулж байгааг харуулдаг харьцаа юм.
4. Àøèãò àæèëëàãààíû øèíæèëãýý
Ашигт ажиллагааг олон талаас нь шинжилж үздэг. Тухайлбал ашиг
орлогыг борлуулалт, нийт хөрөнгө, хувь нийлүүлсэн хөрөнгө, хувьцааны үнэд
харьцуулан ашигт ажиллагааны түвшинг тодорхойлно.
Хувиар илэрхийлсэн орлогын тайлаí:
Ашигт ажиллагааны шинжилгээнд түгээмэл хэрэглэгддэг нэг хэлбэр нь
орлогын тайлангийн үзүүлэлтүүдийг борлуулалтанд эзлэх хувиар нь
илэрхийлэн тогтоож, хувиар илэрхийлэгдсэн орлогын тайлангийн өнгөрсөн
ба өнөөгийн үзүүлэлтүүдийг хооронд нь харьцуулахад маш тохиромжтой
байдаг. Энэ орлогын тайлангаас компаний ашигт ажиллагааны гурван гол
харьцааг гаргаж болно. Эдгээр нь:
www.zaluu.comwww.zaluu.com

20. 19
1. Нийт ахиуц ашиг
2. Үйл ажиллагааны ахиуц ашиг
3. Цэвэр ахиуц ашигийн харьцаанууд юм.
1. Íèéò àõèóö àøèã =
Áîðëóóëàëò − ÁÁª
Áîðëóóëàëò
Ахиуц нийт ашиг борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөгийг төлөөд
борлуулалтаас үлдэж буй орлогын хэмжээг харуулна. Ахиуц нийт ашиг нь
өндөр байвал борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг бага, ахиуц нийт ашиг нь
бага байвал борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг нь өндөр байгааг илтгэдэг.
2. ¯éë àæèëëàãààíû àõèóö àøèã =
¯éë àæèëëàãààíû àøèã
Áîðëóóëàëò
Үйл ажиллагааны ахиуц ашиг нь үйл ажиллагааны зардлуудыг төлсний
дараагаар үлдэж буй борлуулалтын орлогын хэсгийг харуулна
3. Àõèóö öýâýð àøèã =
Òàòâàðûí äàðààõ öýâýð àøèã
Áîðëóóëàëò
Цэвэр ахиуц ашиг нь татвар болон бусад бүх зардлуудаа төлөөд
үлдсэн борлуулалтын орлогын хэсгийг илэрхийлнэ.
4. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí ºãººæ(%) = ROA
= Àõèóö öýâýð àøèã × Íèéò õºðºíãèéí ýðãýö
Хөрөнгө оруулалтын өгөөж мөн нийт хөрөнгийн өгөөж гэж нэрлэдэг.
Нийт хөрөнгийн нэг төгрөг тутамд ноогдож байгаа цэвэр ашгийн хэмжээг
илэрхийлнэ. Хөрөнгө оруулалтын өгөөж өсвөл ашигт ажиллагаа мөн өснө.
5. Õóâüöààò êàïèòàëûí ºãººæ(%) =
Òàòâàðûí äàðààõ öýâýð àøèã
Õóâüöààò êàïèòàë
Энэ харьцаа нь хувьцаа эзэмшигчдийн хөрөнгийн нэг төгрөг тутамд
ноогдож байгаа ашгийн хэмжээг илэрхийлнэ. Өөрөөр хэлбэл хувьцаат
капиталын өгөөжийн харьцаа юм.
6. EPS =
Òàòâàðûí äàðààõ öýâýð àøèã
Òóõàéí æèëèéí íèéò õóâüöààíû òîî
www.zaluu.comwww.zaluu.com

21. 20
EPS –íýãæ õóâüöààíä íîãäîõ àøèã
Нэгж хувьцаанд ноогдох ашиг нь эргэлтэнд байгаа нэгж хувьцаанд
ноогдож буй цэвэр ашгийн хэмжээ юм. Компаний ашигт ажиллагааны хамгийн
чухал үзүүлэлтүүдийн нэг болдог. Нэгж хувьцаанд ноогдож буй ашгийн
харьцаа нь нэгж хувьцаанд олгох ноогдол ашгийн хэмжээ биш юм. Ихэнхи
тохиолдолд EPS–н тодорхой хувийг л ноогдол ашигт олгодог байна.
7. Үíý àøãèéí õàðüöàà =
Õóâüöààíû ÇÇ − èéí Үíý
EPS
Үнэ ашгийн харьцаа нь зах зээлийн компаний 1 төгрөгийн ашгийн
төлөө төлөхөд бэлэн байгаа мөнгөний хэмжээг илэрхийлнэ. Мөн зах зээл
компаний хэтийн төлвийг үнэлж байгаа үнэлгээний хэмжүүр болдог. Үнэ
ашгийн харьцаа өндөр байх тусам компани зах зээлд нэр хүндтэй, хөрөнгө
оруулалтанд итгэх итгэл өндөр байгаагийн илрэл болно.
 Харьцааны нэгдсэн шинжилгээ
Зºвхºн ганц харьцаа компанийн санх¿¿гийн байдалд ¿нэлэлт д¿гнэлт ºгºх
хангалттай мэдээлэл ºгч чадахг¿й бºгººд харин дээрх б¿лэг харьцаануудыг
нэгтгэн шинжилбэл компаний талаарх бодит ¿нэлгээнд х¿рэх боломжтой.
Нэгдсэн шинжилгээг хийдээ:
1. Шинжилгээний Du Pont загвар
2. Нэгдсэн чиг хандлагын шинжилгээг ашиглана.
1. Шинжилгээний Du Pont загвар
Анх Америкийн "Du Pont" компанийн менежер¿¿д хºрºнгº оруулалтын
ºгººж (ROA), нийт хºрºнгийн эргэц (НХЭ), цэвýð ахиуц ашиг (ЦАА) ба
хºш¿¿ргийн хоорондын уялдаа холбоог илэрхийлсэн нэгдсэн шинжилгээний
аргыг боловсруулан гаргасан нь тэр дороо нийтээр х¿лээн зºвшººрºгдºж
www.zaluu.comwww.zaluu.com

22. 21
санх¿¿гийн шинжилгээнд ºргºнººр хэрэглэгдэх болсон бºгººд уг компанийн
нэрээр "Du Pont загвар" хэмээн нэрлэгдэх болжээ. Энэ загвар нь санх¿¿гийн
тайлангийн ¿з¿¿лэлт¿¿дийн хоорондын уялдаа, холбоо, хамаарлыг нэгтгэн
¿з¿¿лдэгээрээ онцлогтой. Компаниуд энэ загварыг ººрийн онцлогт
тохируулан боловсруулж хэрэглэдэг.
ROA(%) = ЦАА ∗ НХЭ Үнийг (Du pont) томъёо гэнэ.
ТДЦА
Нийт хөрөнгө
=
ТДЦА
Борлуулалт
∗
Борлуулт
Нийт хөрөнгө
𝐑𝐎𝐄(%) = ROA ∗ Õóâüöààò êàïèòàëûí ҮðæҮҮëýã
Õóâüöààò êàïèòàëûí ¿ðæ¿¿ëýã÷=
1
1−ºðèéí õàðüöàà
 Дамïуурлыг оношлох ¿з¿¿лэлт
Компанийн дампуурлын шинж тºлвийг урьдчилан тооцоолох арга з¿йг
боловсруулах зорилгоор гарч ирсэн санх¿¿гийн тайлангийн шинжилгээний
дºрºв дэх чиглэлийн тºлººлºгч Эдуард Альтман дампуурлыг оношлох Z
индексийг боловсруулсан байна.
Z = 3.3К1 + 1.0К2 + 0.6К3+ 1.4К4+ 1.2К5
Z - òºëáºðèéí ÷àäâàðûí èíäåêñ
К1,К2,К3,К4,К5-гэсэн алгоритмуудыг дараах байдлаар тооцоолно.
К1 =
Татвар,хүү төлөхийн өмнөх ашиг
Нийт хөрөнгө
К2 =
Борлуулалтын орлого
Нийт хөрөнгө
www.zaluu.comwww.zaluu.com

23. 22
К3 =
Өөрийн хөрөнгө
Гадны капитал
К4 =
Хуримтлагдсан ашиг
Нийт хөрөнгө
К5 =
Өөрийн эргэлтийн хөрөнгө
Нийт хөрөнгө
Энэ Z индекс нь 2.675 тай тэнцэнэ. Хэрэв Z < 2.675 бол тухайн компани
дампууралд орж болзошг¿й, Z 2.675 бол тухайн компаний санх¿¿гийн
байдал тогтвортойг харуулна.
С¿¿лийн ¿ед ¿¿нийг бага зэрэг засварлаж хэрэглэх болсон. ¯¿нд:
1. Z< 1,8 байвал дампуурах эрсдэл маш их.
2. Z нь 1,9 – 2,7 ийн хооронд байвал дампуурах магадлал дунд зэрэг.
3. Z>3 байвал дампууралд ºртºх нь бага гэж ¿здэг.
www.zaluu.comwww.zaluu.com