ΥΛΙΚΟ

1. Θουκυδίδου Περικλέους Επιτάφιος Κεφάλαιο 35
ΠΡΟΟΙΜΙΟ
Η στάση του Περικλή απέναντι στο θεσμό
και η κρίση του για την αξιοπιστία του επαίνου των νεκρών.
Βασικό θέμα
Ο Περικλής αμφισβητεί την αξιοπιστία του επιταφίου λόγου εκφράζοντας τις
δυσκολίες που συναντά ο ομιλητής να ανταποκριθεί στις προσδοκίες των ακροατών
του, τελικώς όμως συμμορφώνεται με την παράδοση.
Δομή κεφαλαίου
1. Κοινός τόπος η συνήθεια των ρητόρων να επαινούν τον εισηγητή του επιταφίου
λόγου.
Σταθερό μοτίβο στην επιχειρηματολογία του ομιλητή ήταν η έκφραση της δυσκολίας που
αντιμετώπιζε στο να ισοσταθμίσει έργα σημαντικά μόνο με λόγια. Τέχνασμα της ρητοροτεχνικής
του προοιμίου να θεωρεί ο αγορητής ως δεδομένη την αδυναμία του να ανταποκριθεί με τα λόγια
μόνο στα πολεμικά κατορθώματα των νεκρών και να αξιοποιεί έναν ή περισσότερους τρόπους
προκειμένου να πείσει τους ακροατές του πως παρά τη δυσκολία του θα τολμήσει να ανταποκριθεί
στην ανάγκη επαίνου
2. Η αντίθετη άποψη του Περικλή για το θεσμό εκφώνησης του επιταφίου λόγου.
Αιτιολόγηση της άποψής του αυτής μέσα από αντιθέσεις.
Ο Περικλής δυσκολεύεται να ανταποκριθεί στο έργο γιατί έρχεται αντιμέτωπος με δύο
αντικειμενικούς παράγοντες δυσκολίας.
Ο πρώτος σχετίζεται με τον ίδιο τον ομιλητή, ο οποίος αμφισβητεί την αποτελεσματικότητα
του επιταφίου λόγου. Εκφράζει την άποψη ότι σε άνδρες που με έργα έδειξαν την ανδρεία τους
είναι αρκετό να απονέμονται τιμές και πάλι με έργα, οπότε καθίσταται περιττή η εκφώνηση
επαινετικού λόγου. Ανεπαρκής η ρητορική ικανότητα ενός ομιλητή και αβέβαιη
αποτελεσματικότητα του λόγου του.
Η δεύτερη δυσκολία που αντιμετωπίζει ο Περικλής είναι αυτή που κατά κύριο λόγο εκτρέπει
το προοίμιο από το συνηθισμένο τύπο. Δεν είναι οι νεκροί και οι πράξεις τους που
προβληματίζουν τον ομιλητή αλλά οι ακροατές του, αυτοί που παρακολουθούν το λόγο έχοντας
συγκεκριμένες απαιτήσεις και διαμορφωμένη ψυχολογική διάθεση. Πρόβλημά του δεν είναι το
αξίως των νεκρων ειπειν αλλά το μετρίως ειπειν, καθώς η εφαρμογή του χρυσού κανόνα του
μέτρου απειλείται από τις αντιφατικές προτιμήσεις ενός ανομοιογενούς ακροατηρίου.
3. Η δυσκολία του «μετρίως ειπειν» και η θεμελίωση της γνώμης του με
επιχειρήματα:
το ακροατήριο είναι ανομοιογενές και
άρα είναι δύσκολο να πειστούν όλοι εξίσου ότι ο ρήτορας λέει την αλήθεια.
Δύο κατηγορίες ακροατών:
α) αυτοί δηλαδή που είχαν, όσο και ο ρήτορας, άμεση αντίληψη και προσωπική πείρα των
γεγονότων και γι αυτό ευνοϊκή διάθεση να ακούσουν επαίνους γι αυτά ανάλογους με αυτά, τα
οποία και γνωρίζουν και επιθυμούν. Η δυσκολία που πηγάζει από αυτή την κατηγορία ακροατών
είναι ότι δεν ικανοποιούνται από το μετρίως ειπειν, αλλά επιθυμούν να παρουσιαστεί η ανδρεία
τους με τρόπο που θα εξυψώσει τους ίδιους όσο γίνεται περισσότερο. Έχοντας βιώσει τα
γεγονότα, παρασύρονται από το συναίσθημα, αντιδρούν εγωιστικά και επιδεικνύοντας
μεροληπτική στάση θεωρούν ότι όσα ακούγονται από το ρήτορα είναι κατώτερα από τα όσα εκείνοι

2. Θουκυδίδου Περικλέους Επιτάφιος Κεφάλαιο 35
έζησαν. Έτσι, ο ρήτορας αποτυγχάνει να ικανοποιήσει και να πείσει τους ευνοϊκά διατεθειμένους
ακροατές.
β) όσοι δηλαδή δεν έχουν άμεση αντίληψη και εμπειρία των γεγονότων, δεν τα έζησαν από
κοντά, κυρίως επειδή η ηλικία τους δεν τους το επέτρεπε. Αυτή η κατηγορία ακροατών είναι πιο
αρνητική σε όσα ακούει και πιο δύσκολο να πειστεί. Η άγνοια και η απειρία γεννά τη δυσπιστία.
Πολλά από τα οποία ακούνε οι άπειροι, τα θεωρούν υπερβολικά, ρητορικές μεγαλοστομίες που
υπηρετούν απλώς τη σκοπιμότητα του λόγου. Η δυσπιστία όμως αυτή, σύμφωνα με τον Περικλή,
εκπορεύεται και από την ίδια τη φύση του ανθρώπου να φθονεί και να απορρίπτει οτιδήποτε
ξεπερνά τις δικές του δυνατότητες.
Ο ομιλητής ασχολείται με την έννοια «φθόνος» και τη σχολιάζει με τη γενίκευση ότι ως πάθος
συνοδεύει τον άνθρωπο και επιβάλλει ένα ψυχολογικό όριο στους επαίνους που κάθε άνθρωπος
μπορεί να ακούσει.. Ο φθόνος, λοιπόν, των άπειρων ακροατών υπονομεύει την πειστικότητα του
εγκωμιαστικού λόγου, γιατί αυτοί διατίθενται δυσμενώς απέναντι στο ρήτορα με την υποψία ότι
υπερβάλλει.
Από τη διαίρεση των ακροατών σε κατηγορίες και την έκταση του τμήματος που αφιερώνει
στους άπειρους ο Περικλής φαίνεται ότι ενδιαφέρεται περισσότερο γι αυτούς, καθώς αυτοί είναι
που πρέπει να πειστούν, να παραδειγματιστούν και τελικώς να συμπεριφερθούν ανάλογα, όταν οι
περιστάσεις το απαιτήσουν. Όμως, σε αυτό το σημείο εγείρεται ο προβληματισμός: ποιος από τους
Αθηναίους της εποχής του Περικλή δεν ήταν «ξυνειδώς» του μεγάλου έργου και επομένως εύνους
προς το ρήτορα; Εδώ, λοιπόν, σκεπτόμενοι τον τρόπο σύνθεσης των δημηγοριών από το Θουκυδίδη
και δεχόμενοι ότι ο Επιτάφιος γράφτηκε από το μεγάλο ιστορικό μετά τη λήξη του πολέμου (404
π.Χ) πρέπει να κατανοήσουμε ότι πίσω από τον πολιτικό Περικλή του 431 π.Χ. μιλάει ο ιστορικός
Θουκυδίδης του 404 π.Χ. με επίγνωση της ήττας της Αθήνας. Αυτοί προς τους οποίους
απευθύνεται ο Επιτάφιος δεν είναι οι Αθηναίοι της αρχής του πολέμου ως ακροατές του Περικλή,
αλλά οι Αθηναίοι που ζουν τις συνέπειες της ήττας μιας μεγάλης δύναμης, οι αναγνώστες του
Θουκυδίδη που αποτελούν την πρώτη γενιά της μεταπολεμικής παρακμής. Στους Αθηναίους
αυτής της γενιάς κυρίως θέλει να απευθυνθεί ο Θουκυδίδης αλλά και στους μελλοντικούς
αναγνώστες του λόγου του, οι οποίοι ως άπειροι των γεγονότων που εξυμνεί δε θα πείθονται
εύκολα. Αυτούς θέλει να ευαισθητοποιήσει ο Θουκυδίδης, θυμίζοντάς τους το ένδοξο παρελθόν της
Αθήνας και καλώντας τους να το μιμηθούν.
4. Η τελική συμμόρφωση του ρήτορα προς το έθιμο.
Βασικές επισημάνσεις
Οι αντιθέσεις του κεφαλαίου 35 και η δύναμη που αυτές προσδίδουν στο λόγο του Θουκυδίδη.
Σύνθεση από συνεχείς και δραστικές αντιθέσεις. Πιο συγκεκριμένα αντιτίθενται:
 η στάση των περισσοτέρων ρητόρων- η στάση του Περικλή
 τα έργα των νεκρών- τα λόγια των ρητόρων (προσοχή στην εμφαντική επανάληψη της λέξης
εργω που στοχεύει στην υπαινικτική δήλωση της αντίθεσης μεταξύ έργων και λόγων)
 οι πολλές αρετές των νεκρών- ο ένας ρήτορας που εγκωμιάζει
 ο αντάξιος των ηρωικών κατορθωμάτων ρητορικός λόγος- ο κατώτερος των κατορθωμάτων
ρητορικός λόγος
 οι καλά πληροφορημένοι ακροατές- οι ανίδεοι ακροατές
 η ευνοϊκή διάθεση των πληροφορημένων- ο φθόνος των ανίδεων
 τα εγκώμια του ρήτορα κατώτερα των περιστάσεων για τους ξυνειδότας- τα εγκώμια του
ρήτορα υπερβολικά για τους άπειρους
 οι έπαινοι που γίνονται πιστευτοί και ανεκτοί- οι έπαινοι που θεωρούνται υπερβολικοί και δε
γίνονται πιστευτοί.
Ο ακροατής (ή ο αναγνώστης) βρίσκεται διαρκώς σε εγρήγορση, παρακολουθεί με κλιμακούμενο
ενδιαφέρον τους συλλογισμούς του ομιλητή και προσπαθεί διαρκώς να διακρίνει το σωστό και το
λαθεμένο μεταξύ των μελών κάθε αντίθεσης.

3. Θουκυδίδου Περικλέους Επιτάφιος Κεφάλαιο 35