Παρουσίαση και προέκταση της Παθολογίας του πολέμου του Θουκυδίδη. Διδακτική πρόταση.

1. Η παθολογία του
πολέμου (Θουκ. 82-83)
Εσπερινό Λύκειο Λαυρίου

2. Τι έχει προηγηθεί;
• Το καλοκαίρι του 427 π.Χ ξέσπασε στην Κέρκυρα (αποικία των Κορινθίων,
αλλά σύμμαχο των Αθηναίων) εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στους
δημοκρατικούς και τους ολιγαρχικούς, στον οποίο αναμίχθηκαν ενεργά και οι
Αθηναίοι και οι Πελοποννήσιοι.

3. Τι έχει
προηγηθεί;
• Στη διάρκεια του εμφυλίου,
οι αντιμαχόμενες
παρατάξεις προχώρησαν σε
ωμότητες, ανάλογες των
οποίων δεν είχε γνωρίσει
έως τότε η Ελλάδα. Τα
δραματικά γεγονότα
εξιστορούνται από τον
Θουκυδίδη στα κεφάλαια
70-81 του τρίτου βιβλίου.

4. Η παθολογία του πολέμου (82-83)
• Ο Θουκυδίδης, παίρνοντας αφορμή από τις αγριότητες που διαπράχτηκαν στην
Κέρκυρα και χωρίς να αναφέρεται σε συγκεκριμένα γεγονότα ή πρόσωπα,
εξετάζει, με γενικούς όρους και στοχαστική διάθεση, τις επιπτώσεις του
πολέμου, πρωτίστως σε ηθικό, αλλά και σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο.
• Το ερώτημα στο οποίο απαντάει είναι: πώς φέρθηκαν ή πώς φέρονται οι
άνθρωποι σε έναν εμφύλιο πόλεμο;

5. Το αίτιο του εμφύλιου πολέμου
• Κάθε πολιτική παράταξη καλούσε τους
συμμάχους της (οι δημοκρατικοί τους
Αθηναίους – οι ολιγαρχικοί τους Σπαρτιάτες),
για να συντρίψει τους αντιπάλους και να
επικρατήσει. Αν νικούσαν οι δημοκρατικοί, η
πόλη εντασσόταν στην Αθηναϊκή συμμαχία. Αν
νικούσαν οι ολιγαρχικοί η πόλη συμμαχούσε με
τους Σπαρτιάτες.

6. Συνέπειες του εμφυλίου – σύγκριση με την
ειρήνη.
• Προκαλούνται αμέτρητες συμφορές, επικρατεί η βία, οι άνθρωποι
«εκπαιδεύονται» να κάνουν εγκλήματα. Ο πόλεμος δημιουργεί φόβο και
ανασφάλεια και γι’ αυτό ο άνθρωπος, για να προστατεύσει τη ζωή του, σκοτώνει
και συμπεριφέρεται σκληρά. Αντίθετα, στην ειρήνη οι άνθρωποι ζώντας με
ασφάλεια αναπτύσσουν ευγενικό ήθος και συμπεριφέρονται ήρεμα και φιλικά.

7. Δύο φράσεις πολύ σημαντικές: Πώς τις
καταλαβαίνετε;
• ἕως ἂν ἡ αὐτὴ φύσις ἀνθρώπων ᾖ» : «όσο ή φύση (ο χαρακτήρας) του
ανθρώπου μένει η ίδια».
• ὁ δὲ πόλεμος βίαιος διδάσκαλος»: ο πόλεμος γίνεται δάσκαλος της βίας.

8. «όσο ή φύση (ο χαρακτήρας) του ανθρώπου μένει
η ίδια».
• Γι’ αυτή τη φράση έχουν διατυπωθεί δύο απόψεις:
-ο ιστορικός εκφράζει την απαισιοδοξία του, ότι, αφού ο άνθρωπος παραμένει δέσμιος
των ίδιων παθών, συμφορές σαν τον πόλεμο θα συνεχίσουν να συμβαίνουν.
-Ο Θουκυδίδης αισιοδοξεί ότι κάποτε ο άνθρωπος θα αλλάξει και έτσι οι συμφορές
(πόλεμοι, πείνα, αδικίες, διώξεις, σφαγές, κ.ά) θα σταματήσουν να συμβαίνουν.
Ποια πιστεύετε πως ισχύει;

9. «ο πόλεμος γίνεται δάσκαλος της βίας»
• Στον πόλεμο ο άνθρωπος απειλείται και προσπαθεί να βρει τρόπους να
εξασφαλίσει την επιβίωσή του. Αυτό θα γίνει, αν εξοντωθεί ο αντίπαλος, έτσι ο
άνθρωπος ενεργεί με βάση τα ένστικτά του και αποκτηνώνεται.
• «Η φράση αποδεικνύει την αντίθεση του ιστορικού προς τις απόψεις του καιρού
του για το δίκαιο του δυνατού και το θεμιτό της βίας.» (Α. Γεωργοπαπαδάκος
«Εκλεκτά μέρη από τον Θουκυδίδη» σελ. 268)

10. Ο πόλεμος δάσκαλος
της βίας

11. Τα χαρακτηριστικά
του εμφύλιου
πολέμου

12. Ο εμφύλιος πόλεμος διαδόθηκε σε πάρα πολλές
πόλεις-κράτη
• Το χαρακτηριστικό στοιχείο είναι ότι όσο περισσότερο διαδιδόταν ο πόλεμος,
τόσο σκληρότερος γινόταν, αφού οι άνθρωποι καθώς πληροφορούνταν το τι
έγινε σε άλλες πόλεις, γίνονταν πιο ύπουλοι και εκδικητικοί.
• Γιατί πιστεύετε πως συμβαίνει αυτό;

13. Αλλαγή της
σημασίας των λέξεων
Ο εμφύλιος πόλεμος
αλλοιώνει ακόμα και τη
γλώσσα.
( Πίνακας από:
https://blogs.sch.gr/dstefanou/2018/05/06/%CE%B8%
CE%BF%CF%85%CE%BA%CF%85%CE%B4%CE%B
9%CE%B4%CE%BF%CF%85-
%CE%B2%CE%B9%CE%B2%CE%BB%CE%B9%CE
%BF-3-82-83-
%CF%80%CE%B1%CE%B8%CE%BF%CE%BB%CE
%BF%CE%B3%CE%B9%CE%B1-
%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B5%CE%BC/)
Αληθινό νόημα των
λέξεων
Αλλοιωμένο νόημα
εν καιρώ πολέμου
Παράλογη τόλμη
Ανδρεία και
αφοσίωση
Προσωπική
διστακτικότητα
Δειλία πίσω από
προφάσεις
Σωφροσύνη ανανδρία
Παραφορά
(εξαλλοσύνη)
Ανδρική αρετή
Προσεκτική εξέταση
των ζητημάτων
Πρόσχημα για
αποφυγή του
κινδύνου

14. Φθορά των αξιών (οι άνθρωποι το καλό το
θεωρούν κακό και αντίστροφα)
• Οι κακίες και οι αντικοινωνικές συμπεριφορές θεωρούνται αρετές, όπως η
εξαλλοσύνη, η εξαπάτηση, η καχυποψία, η παρακίνηση στο κακό, ενώ η
προνοητικότητα κάποιου και η αντίδραση στο κακό γινόταν ελάττωμα και
μειονέκτημα, που εμπόδιζε την επικράτηση της παράταξής του.

15. Η κομματική πίστη έγινε ισχυρότερος δεσμός ανάμεσα στους
ανθρώπους απ’ ό,τι η συγγένεια και οι θρησκευτικοί όρκοι.
• Αξίες και θεσμοί που οι άνθρωποι πάντα τους σέβονταν, όπως η συγγένεια και η
θρησκευτική πίστη υποβαθμίστηκαν σε σύγκριση με την κομματική
αλληλεγγύη, γιατί οι οπαδοί του κόμματος επεδίωκαν να κερδίσουν χρήματα
και εξουσία με παράνομα μέσα. Κανείς δεν ενδιαφερόταν για την πατρίδα και
το κοινό καλό, αλλά μόνο για την επίτευξη των ιδιοτελών επιδιώξεων τους.
Επιπλέον η εμπιστοσύνη στηριζόταν μόνο στη συνενοχή όσων συνεργάζονταν
για το κακό.

16. Η απάτη και η δολιότητα ήταν το κυριότερο
μέσον επικράτησης έναντι των αντιπάλων.
• Οι κοινωνικές σχέσεις έχουν καταστραφεί και η εμπιστοσύνη έχει καταρρεύσει,
με αποτέλεσμα κάθε παράταξη να προσπαθεί να ξεπεράσει την αντίπαλη σε
δολιότητα, σε ύπουλες πράξεις και σε εξαπάτηση. Ο στόχος ήταν να βρουν τον
αντίπαλο ανέτοιμο και ευάλωτο, ώστε να τον αιφνιδιάσουν και να τον
συντρίψουν. Η τιμιότητα θεωρήθηκε ανοησία και η δολιότητα εξυπνάδα.

17. Αίτια είναι η φιλαρχία και η πλεονεξία και αποτέλεσμα
ο αμοραλισμός και η αλληλοεξόντωση.
• Οι άνθρωποι έχοντας ως κίνητρο την πλεονεξία και την φιλοδοξία επιθυμούν
να κυριαρχήσουν στις πόλεις τους.
• Η γλώσσα αλλοιώνεται, τα κόμματα προβάλλουν ωραία συνθήματα, ισότητα
οι δημοκρατικοί, σωφροσύνη οι ολιγαρχικοί.
• Κυριαρχούν το μίσος, η εκδικητικότητα και ο φθόνος.
• Τα πιο εύκολα θύματα είναι οι μετριοπαθείς, αυτοί που δεν θέλουν να
ενταχθούν σε κανένα κόμμα με αποτέλεσμα να τους μισούν και να τους
βλάπτουν και οι δύο παρατάξεις.

18. Ερωφίλη
Του πλούτου αχορταγιά,
τση δόξας πείνα,
του χρυσαφιού ακριβιά
καταραμένη,
πόσα για σας κορμιά νεκρ'
απόμεινα,

19. ΒΙΒΛΙΟ 3, 83
Οι συνέπειες των εμφύλιων πολέμων
• Επικράτηση της κακίας, εξευτελισμός και εξοβελισμός της ηθικής.
• Αναξιοπιστία των όρκων: Το μίσος, ο φανατισμός, η ανεντιμότητα και οι
εκδικήσεις διέλυσαν τις κοινωνικές σχέσεις, εξαφάνισαν την εμπιστοσύνη με
αποτέλεσμα να μην ισχύουν ούτε και οι πιο φοβεροί όρκοι. Γι΄ αυτό
προτιμούσαν να εξοντώνουν τους αντιπάλους, για να μην μπορούν να τους
βλάψουν.
• Επικρατούν οι διανοητικά κατώτεροι

20. Η διαχρονικότητα του κειμένου
• «Τα κεφάλαια της παθολογίας του πολέμου έχουν γραφτεί πριν από είκοσι
τέσσερις κάπου αιώνες-μήπως άλλαξε τίποτα στο μεταξύ; Την κατάρα του
εμφύλιου πολέμου τη ζήσαμε-αλίμονο- και στα δικά μας χρόνια και η
εμπειρία μας δεν είναι καθόλου λιγότερο πικρή απ’ την εμπειρία του
Θουκυδίδη. Μήπως και σε μας, στις φοβερές ώρες του σπαραγμού
(εμφύλιος 1946-1949) δεν ‘κατέστη πᾶσα ἰδέα θανάτου’, δεν πήρε ο
θάνατος κάθε μορφή που μπορούσε να φανταστεί η ανθρώπινη
σκληρότητα»; (Ι.Θ. Κακριδής, Η παθολογία του πολέμου, Ελλήνων λόγοι
2, Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 172)

21. Ο εμφύλιος 1946-1949

22. Ευχαριστούμε!