ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΠΙΤΑΦΙΟ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

1. Θουκυδίδη
Επιτάφιος Περικλή
Κεφάλαιο 40
Η διαμόρφωση της
προσωπικότητας
του Αθηναίου πολίτη
Γενικό Λύκειο
Άνοιξης
Επιμέλεια: Γ. Σόφη

2. Κύρια σημεία
 Οι Αθηναίοι αγαπούν το ωραίο και το καλό
χωρίς να εκθηλύνονται
 Είναι εργατικοί, δραστήριοι και δε θεωρούν
τον πλούτο αυτοσκοπό
 Συνδυάζουν τις επαγγελματικές
απασχολήσεις με την υπεύθυνη γνώση των
πολιτικών πραγμάτων
 Είναι πρόθυμοι στους κινδύνους και στη
λήψη των αποφάσεων
 Αποκτούν φίλους ευεργετώντας τους
 Ωφελούν τους άλλους με ανιδιοτέλεια

3. Φιλοκαλοῦμέν τε γὰρ
μετ' εὐτελείας καὶ
φιλοσοφοῦμεν ἄνευ
μαλακίας·
Γιατί αγαπούμε το ωραίο
με απλότητα, και
αγαπούμε τη σοφία χωρίς
μαλθακότητα.

4. Σχόλια
• Το «φιλοκαλοῦμεν» εκφράζει την
καλλιτεχνική ευαισθησία των Αθηναίων που
εκδηλωνόταν παντού, όπως στα νοικοκυριά
τους, στο ντύσιμό τους, αλλά και στα
πολυτελή μνημεία με τα οποία ο Περικλής
είχε κοσμήσει την Αθήνα.
• Αντίθεση με τους λαούς της Ανατολής (π.χ.
Πέρσες) που οδηγούνται στη χλιδή και με
τους Σπαρτιάτες που πιστεύουν ότι η
«φιλοκαλία» θα τους δημιουργήσει
νωθρότητα

5. Αντιθετικές ιδιότητες
Αθηναίου πολίτη

8. πλούτῳ τε ἔργου
μᾶλλον καιρῷ ἢ λόγου
κόμπῳ χρώμεθα,
Μεταχειριζόμαστε τον
πλούτο περισσότερο
σαν μια ευκαιρία
έργων παρά σαν
αφορμή
κομπορρημοσύνης,

9. Σχόλια
• Ο πλούτος για τους αρχαίους Έλληνες είναι
σημαντικό αγαθό, αλλά και πηγή πολλών δεινών
• Ο Περικλής υπογραμμίζει ότι οι Αθηναίοι
χρησιμοποιούν με καλό τρόπο τον πλούτο, όχι
για προβολή ή επίδειξη.
• Οι πολίτες απολαμβάνουν την ιδιωτική
ευμάρεια χωρίς έπαρση ή κομπασμό.

10. καὶ τὸ πένεσθαι οὐχ
ὁμολογεῖν τινὶ αἰσχρόν,
ἀλλὰ μὴ διαφεύγειν
ἔργῳ αἴσχιον.
το να ομολογεί δε
κανείς την φτώχεια του
δεν είναι ντροπή, είναι
όμως αισχρότερο να
μην προσπαθεί να την
αποφύγει με την
εργασία.

11. Σχόλια
• Η φτώχεια για τους αρχαίους Έλληνες ήταν
ένα αρνητικό φαινόμενο, μία επικίνδυνη
κατάσταση που εξευτελίζει τον άνθρωπο, του
περιορίζει την ελευθερία και τον οδηγεί σε
εγκληματικές ενέργειες.
• Ο Περικλής θεωρεί ότι είναι αισχρό να μη
προσπαθεί να την αποφύγει κανείς με την
εργασία.

12. Σχόλια
• Η Σπάρτη επέβαλλε τη φτώχεια ως τρόπο
ζωής και καλλιεργούσε την ιδέα ότι η
εργασία ταπεινώνει και οδηγεί στη
νωθρότητα που φέρνει ο πλουτισμός. Η
πενία ήταν κανόνας ζωής.
Ο Περικλής επιτιμά έμμεσα τους Σπαρτιάτες,
που απαθώς δέχονται το μίζερο τρόπο ζωής
που τους επιβάλλει το συμφέρον μιας
μειονότητας (ολιγαρχίας).

13. ἔνι τε τοῖς αὐτοῖς
οἰκείων ἅμα καὶ
πολιτικῶν ἐπιμέλεια,
καὶ ἑτέροις πρὸς ἔργα
τετραμμένοις τὰ
πολιτικὰ μὴ ἐνδεῶς
γνῶναι·
Επιπλέον, οι ίδιοι εμείς
είμαστε σε θέση να
φροντίζουμε ταυτόχρονα
για τις ιδιωτικές μας
υποθέσεις και για τις
υποθέσεις της πόλης μας,
και ενώ ασχολούμαστε με
διαφορετικά επαγγέλματα
κατέχουμε καλά τα
πολιτικά ζητήματα.

14. Σχόλια
• Εγκωμιάζεται η έλλειψη μονομέρειας και
μονολιθικότητας του Αθηναίου πολίτη.
• Συνδυάζει τις ιδιωτικές επαγγελματικές
ασχολίες με την πρακτική ενασχόληση με τα
πολιτικά, αλλά και τη θεωρητική γνώση
αυτών.
• Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που τους
διαφοροποιεί από τους Σπαρτιάτες που
παραμελούν την ιδιωτική ζωή, χωρίς και στη
δημόσια να συμμετέχουν με τρόπο
ουσιαστικό (ολιγαρχικό πολίτευμα).

15. μόνοι γὰρ τόν τε μηδὲν
τῶνδε μετέχοντα οὐκ
ἀπράγμονα, ἀλλ'
ἀχρεῖον νομίζομεν,
Γιατί είμαστε ο μόνος
λαός που αυτόν που δε
μετέχει στα κοινά δεν
τον θεωρούμε
φιλήσυχο αλλά
άχρηστο

16. Σχόλια
• Προϋπόθεση για να θεωρηθεί κάποιος
υπεύθυνος και συνειδητός πολίτης είναι το
ενδιαφέρον του και η ενεργή συμμετοχή του
στα κοινά. Η αδιαφορία του, αντίθετα, δείχνει
έλλειψη υπευθυνότητα, νωθρότητα
ανεπίτρεπτη που τον καθιστά αρνητικό μέλος
του συνόλου.
• Πρόδρομος αυτής της άποψης ήταν ο
Σόλωνας που στερούσε τα πολιτικά
δικαιώματα σε όποιον δε συμμετείχε στα
κοινά.

17. καὶ οἱ αὐτοὶ ἤτοι
κρίνομέν γε ἢ
ἐνθυμούμεθα ὀρθῶς τὰ
πράγματα, οὐ τοὺς
λόγους τοῖς ἔργοις
βλάβην ἡγούμενοι,
ἀλλὰ μὴ προδιδαχθῆναι
μᾶλλον λόγῳ πρότερον
ἢ ἐπὶ ἃ δεῖ ἔργῳ ἐλθεῖν.
και οι μόνοι που ή
κρίνουμε ή
διαμορφώνουμε σωστές
γνώμες για τα πράγματα,
γιατί δεν θεωρούμε τους
λόγους εμπόδιο των
έργων, αλλά μάλλον
θεωρούμε εμπόδιο να μην
έχουμε κατατοπισθεί
προφορικά σε όσα έχουμε
να κάνουμε, πριν
καταπιαστούμε με αυτά.

18. Σχόλια
• Βασικό στοιχείο της λειτουργίας του
δημοκρατικού πολιτεύματος είναι η
συμμετοχή του πολίτη στα βασικά όργανα
του πολιτεύματος, όπως ήταν η Εκκλησία του
Δήμου και η Βουλή των Πεντακοσίων.
• Ο λόγος ως λογική σκέψη και ο λόγος –
διάλογος – αντίλογος κυριαρχεί στο
Αθηναϊκό πολίτευμα και προηγείται των
έργων, γιατί αποτελεί το κυριότερο μέσο όχι
μόνο της αξιοποίησης της σκέψης και
δράσης, αλλά και της εδραίωσης της
πολιτικής ελευθερίας.

19. • Αντιθέτως, η Σπάρτη καλλιεργεί
αντιδημοκρατικούς τρόπους λήψης
αποφάσεων επιβάλλοντας την έγκριση ή
απόρριψη προτάσεων της Γερουσίας με
απλή ανάταση χεριών ή με βοή, χωρίς
προηγούμενη συζήτηση.
• Για τους Σπαρτιάτες ο λόγος φαίνεται
ασυμβίβαστος με την πράξη, καθώς
αποτελεί αίτιο φθοράς του ανθρώπινου
χαρακτήρα.

20. διαφερόντως γὰρ δὴ
καὶ τόδε ἔχομεν ὥστε
τολμᾶν τε οἱ αὐτοὶ
μάλιστα καὶ περὶ ὧν
ἐπιχειρήσομεν
ἐκλογίζεσθαι· ὃ τοῖς
ἄλλοις ἀμαθία μὲν
θράσος, λογισμὸς δὲ
ὄκνον φέρει. ·
Γιατί υπερέχουμε από
τους άλλους και ως προς
αυτό, ότι δηλαδή εμείς οι
ίδιοι τολμούμε να
υπολογίσουμε για όσα
πρόκειται να
επιχειρήσουμε. Σχετικά μ΄
αυτό στους άλλους η
αμάθεια φέρνει θράσος,
ενώ η σκέψη τους κάνει να
διστάζουν.

21. Σχόλια
• Ο Αθηναίος πολίτης παρουσιάζεται να
συνδυάζει σκέψη, τόλμη, ανδρεία και
λογισμό.
• Βλέπει κατάματα την αλήθεια, συλλογίζεται
πάνω σ’ αυτή και προχωρεί
επιστρατεύοντας όλες τις δυνάμεις του.
• Αντίθετα, ο απληροφόρητος πολίτης
ρίχνεται ασυλλόγιστα στους κινδύνους,
όπως οι Σπαρτιάτες και οι άλλοι που η
αναμέτρηση των κινδύνων τους προκαλεί
δισταγμό και δειλία.

22. κράτιστοι δ' ἂν τὴν
ψυχὴν δικαίως κριθεῖεν
οἱ τά τε δεινὰ καὶ ἡδέα
σαφέστατα
γιγνώσκοντες καὶ διὰ
ταῦτα μὴ
ἀποτρεπόμενοι ἐκ τῶν
κινδύνων.
Πιο γενναιόψυχοι όμως
πρέπει να θεωρούνται
όσοι γνωρίζουν με
σαφήνεια τις συμφορές
και τα ευχάριστα, και όμως
η γνώση αυτή δεν τους
κάνει να αποφεύγουν τους
κινδύνους.

23. Σχόλια
• Ορισμός της ανδρείας: Συγκερασμός της
σκέψης και της τόλμης, του υπολογισμού
όλων των ενδεχομένων και του ψυχικού
φρονήματος. Ο ανδρείος αγωνίζεται με οδηγό
τη λογική, επειδή η απερίσκεπτη αφοβία
είναι θρασύτητα.
• Οι Αθηναίοι έχουν βαθιά επίγνωση των
περιστάσεων. Η θυσία καταξιώνει τους
ήρωες, αν συνοδεύεται από έλλογη
αξιολόγηση των περιστάσεων.

24. καὶ τὰ ἐς ἀρετὴν
ἐνηντιώμεθα τοῖς
πολλοῖς· οὐ γὰρ
πάσχοντες εὖ, ἀλλὰ
δρῶντες κτώμεθα τοὺς
φίλους.
Αλλά και στα
ζητήματα της αρετής
διαφέρουμε από τους
πολλούς. Γιατί εμείς
αποκτάμε τους φίλους
τους περισσότερο
ευεργετώντας παρά
ευεργετούμενοι από
αυτούς.

25. Σχόλια
• Αρετή = κοινωνική συμπεριφορά,
ευεργετική διάθεση, εκδήλωση φιλικής
συμπεριφοράς προς τις άλλες πόλεις –
κράτη
• Οι Αθηναίοι, σε αντίθεση με τους Σπαρτιάτες
που ενεργούν από ιδιοτέλεια, εμφανίζονται
να οδηγούνται από τα αισθήματα
αλτρουϊσμού και φιλανθρωπίας

26. Παραδείγματα αθηναϊκής ευεργεσίας
• Βοήθησαν τους Ηρακλείδες, όταν τους
καταδίωκε ο Ευρυσθέας
• Έδειξαν συμπαράσταση στις μητέρες των
Επτά επί Θήβας
• Ενίσχυσαν τους Μιλησίους κατά την Ιωνική
Επανάσταση
• Έστειλαν βοήθεια στη Σπάρτη κατά τον Γ΄
Μεσσηνιακό πόλεμο, όταν κινδύνευε
σοβαρά από την επανάσταση των ειλώτων.

27. βεβαιότερος δὲ ὁ
δράσας τὴν χάριν
ὥστε ὀφειλομένην
δι' εὐνοίας ᾧ
δέδωκε σῴζειν· ὁ δὲ
ἀντοφείλων
ἀμβλύτερος, εἰδὼς
οὐκ ἐς χάριν, ἀλλ' ἐς
ὀφείλημα τὴν
ἀρετὴν ἀποδώσων.
Σταθερότερος δε φίλος
είναι αυτός που
ευεργέτησε, γιατί είναι
φυσικό να προσπαθεί να
διατηρεί την ευγνωμοσύνη
του ευεργετημένου με τη
συμπάθεια που του
δείχνει. Ενώ αντιθέτως
αυτός που οφείλει την
ευεργεσία είναι
απρόθυμος, γιατί γνωρίζει,
ότι πρόκειται να
ανταποδώσει την
καλοσύνη σαν χρέος και
όχι για να εξασφαλίσει την
ευγνωμοσύνη του άλλου.

28. Σχόλια
• Ρητορικό εύρημα: Ο Περικλής αναφέρει τον
ευεργέτη ως σταθερότερο φίλο από τον
ευεργετούμενο, επειδή ο πρώτος
επιδιώκοντας να διατηρήσει την
ευγνωμοσύνη που του οφείλεται,
προσπαθεί να συνεχίσει την ευεργεσία.
• Η φιλική σχέση θεωρείται συνώνυμη της
ευεργεσίας. Ο ρήτορας, εξιδανικεύοντας την
ηθική ακεραιότητα των συμπολιτών του,
αποβλέπει να δημιουργήσει σε αυτούς
αισθήματα εθνικής υπερηφάνιας.

29. καὶ μόνοι οὐ τοῦ
ξυμφέροντος μᾶλλον
λογισμῷ ἢ τῆς
ἐλευθερίας τῷ πιστῷ
ἀδεῶς τινὰ ὠφελοῦμεν.
Και είμαστε οι μόνοι
που βοηθάμε τον άλλο
χωρίς δισταγμό, όχι
τόσο από υπολογισμό
του συμφέροντος, όσο
από την πίστη μας στη
ελευθερία.

30. Σχόλια
• Τονίζεται ακόμα περισσότερα η
μοναδικότητα των Αθηναίων ανάμεσα στους
άλλους Έλληνες για την ανυστερόβουλη και
αλτρουϊστική διάθεσή τους να προσφέρουν
βοήθεια.
• Είναι δύσκολο να δεχτούμε ότι οι Αθηναίοι
βοήθησαν πόλεις από καθαρά ιδεολογικούς
λόγους και χωρίς συμφέρον, αν
αντιπαραθέσουμε αρκετές περιπτώσεις
σκληρότητας των Αθηναίων.

31. Ερωτήσεις
• Ποια είναι η στάση των Αθηναίων προς τις Καλές Τέχνες και τα
Γράμματα;
• Ποια είναι η κρίση σας για τον ισχυρισμό του Περικλή «μετ’
ευτελείας», λαμβάνοντας υπόψη τα περίλαμπρα έργα της Αθήνας;
• Ποια είναι η θέση των Αθηναίων απέναντι στη φτώχεια και τον
πλούτο;
• Πώς κρίνετε την άποψη του Θουκυδίδη για την πολιτική
ουδετερότητα του πολίτη;
• Με βάση τα λόγια του Περικλή να αναλύσετε το περιεχόμενο του
ηρωισμού.
• Με βάση τα ιστορικά δεδομένα να κρίνετε τους ισχυρισμούς του
Περικλή για ανιδιοτελή βοήθεια των Αθηναίων προς τους
αδικούμενους.