พ.ศ. ๒๔๗๒ สมเด็จฯ พระบรมราชชนก ได้ทรงวางโครงการพัฒนาวชิรพยาบาลให้เป็นศูนย์กลางการศึกษาของกรมสาธารณสุข นอกเหนือไปจากการเป็นโรงเรียนอบรมหมอตำแย ทรงกำหนดให้มีการจัดโรงเรียนพยาบาลที่เข้ามาตรฐาน เป็นสถานที่ศึกษาเพิ่มเติมของผู้สำเร็จวิชาแพทย์เพื่อเตรียมตัวไปปฏิบัติงานสาธารณสุข......ทรงลงในรายละเอียดแบบแปลนของสิ่งปลูกสร้างว่า ห้องผ่าตัดควรสร้างที่พักผู้ป่วยชาย ให้สร้างโรงรถติดกับศาลาผู้ป่วยนอกทางด้านเหนือของโรงพยาบาล และจัดสร้างอาคารเกี่ยวกับส่วนสนับสนุนการดำเนินงานภายในโรงพยาบาล อย่างเช่น โรงครัว ซักล้าง โรงงาน โรงไฟฟ้าสำหรับผลิตกระแสไฟฟ้าไว้ใข้ภายในโรงพยาบาล ฯลฯ ให้เป็นเอกเทศด้วยการสร้างอีกฟากหนึ่งของคลองด้านใต้ส่วนที่ติดกับถนนสังคโลก ส่วนด้านติดถนนทางทิศเหนือและใต้นั้นทรงแนะนำให้ปลูกห้องแถวให้ญาติผู้ป่วย และผู้ที่เดินทางมาจากต่างจังหวัดเช่า เพื่อเป็นรายได้สนับสนุนกิจการของโรงพยาบาล ทั้งยังทรงคาดการณ์ล่วงหน้าไปถึงผืนดินส่วนที่ยังคงว่างอยู่ในทิศตะวันตกว่าจะต้องว่างเว้นไว้เพื่อการขยายขนาดโรงพยาบาลในอนาคต ......

1. --  พระราชประวัติสมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก หน้า ๙๗ --
ทรงวางโครงการพัฒนาวชิรพยาบาล
โรงพยาบาล “วชิรพยาบาล” ก่อกําเนิดในวันที่ ๒ มกราคม ๒๔๕๕ โดยมีจุดเริ่มจากการที่
พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ ทรงพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์จัดซื้อที่ดินพร้อมตึก
และสิ่งก่อสร้างจากเอกชนผู้หนึ่งเพื่อจัดทําเป็นโรงพยาบาล แล้วทรงมอบให้กรมสุขาภิบาล กระทรวงนคร
บาลเป็นผู้ปกปักษ์รักษา๑๐๑
นับเป็นโรงพยาบาลที่ทันสมัยมากในยุคสมัยนั้น โดยเฉพาะทางด้านสูติกรรม
ทั้งนี้เป็นผลมาจากพระมหากรุณาธิคุณของสมเด็จฯ พระบรมราชชนกที่ได้ทรงวางโครงการพัฒนาวชริ
พยาบาลไว้อย่างมั่นคง ด้วยพระเนตรที่กว้างไกล
เริ่มจากที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ ได้ทรงโปรดเกล้าฯ ให้ตั้ง
คณะกรรมการปกครองวชิรพยาบาลขึ้นใน ปี พ.ศ. ๒๔๖๖ โดยมีสมเด็จพระนางเจ้าอินทรศักดิ์ศจีพระบรม
ราชินีเป็นสภานายิกา และมีสมเด็จฯ พระบรมราชชนกเป็นหนึ่งในคณะกรรมการดังกล่าว โดยในช่วงแรก
นั้น วชิรพยาบาลมุ่งแก้ปัญหาภาวะการเสียชีวิตของทารกแรกคลอด ได้เปิดการอบรมหมอตําแย๑๐๒
ภายใน
เวลา ๓ สัปดาห์ งวดละ ๒๐ คน ขึ้นเป็นครั้งแรกในปี พ.ศ. ๒๔๗๐ ก่อนส่งผู้อบรมกลับภูมิลําเนาเดิมเพื่อ
ลดอัตราการตายจากการคลอดบุตรให้น้อยลง
ครั้นถึงปี พ.ศ. ๒๔๗๒ สมเด็จฯ พระบรมราชชนก ได้ทรงวางโครงการพัฒนาวชิรพยาบาลให้เป็น
ศูนย์กลางการศึกษาของกรมสาธารณสุข นอกเหนือไปจากการเป็นโรงเรียนอบรมหมอตําแย ทรงกําหนดให้มี
การจัดโรงเรียนพยาบาลที่เข้ามาตรฐาน เป็นสถานที่ศึกษาเพิ่มเติมของผู้สําเร็จวิชาแพทย์เพื่อเตรียมตัวไป
ปฏิบัติงานสาธารณสุข โดยเอกสารโครงการพัฒนาวชิรพยาบาลที่ทรงวางรูปแบบไว้นั้น ประกอบไปด้วย
โครงการย่อย ๔ โครงการด้วยกัน ได้แก่
๑) โครงการว่าด้วยกิจการของโรงพยาบาล
๒) โครงการว่าด้วยเรื่องการเงิน
๓) โครงการว่าด้วยเจ้าหน้าที่
๔) โครงการว่าด้วยการก่อสร้าง
มีรายละเอียดโดยย่อในแต่ละโครงการ ดังนี้
๑) โครงการวาดวยกิจการของโรงพยาบาล๑๐๓
ก) กิจการโรงพยาบาลโดยเฉพาะ มีผูปวยในสถานที่สวนใหญเปนผปวยสูติกรรม จําพวกคลอด
ผิดปรกติ และผูปวยรายปรกติที่อาจจะชวยชําระเงินคารักษาพยาบาลไดบาง มีตึกสําหรับผูปวยเด็กซึ่งมีงาน
๑๐๑
ก่อนจะโอนย้ายมาอยู่ในความดูแลของกรมสาธารณสุข กระทรวงมหาดไทย ในเดือนมิถุนายน พ.ศ. ๒๔๙๖
๑๐๒
คําว่า ”หมอตําแย” นี้ เชื่อว่าเป็นการเรียกตามชื่อเชื้อพระวงค์ผู้หนึ่งซึ่งทรงเป็นครูผู้สอนวิชานี้ เพื่อเป็นการแสดง
กตเวทิตาต่อครูผู้เป็นเจ้าของตํารา
๑๐๓
อ้างอิงจาก “โครงการพัฒนาวชิรพยาบาล” ๑๐๐ ปี สมเด็จพระมหิตลาธิเบศรอดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก หน้าที่
๑๓๗ – ๑๓๙ อัมรินทร์พรินติ้งกรุ๊พ จํากัด ๒๕๓๔

2. --  พระราชประวัติสมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก หน้า ๙๘ --
ประสานกับแผนกสูติกรรม ผูปวยเหลานี้จะไดใชเปนประโยชนในการศึกาของนักเรียนดวย นอกจากนั้น มีตึก
ผูปวยศัลยกรรม โอสถกรรม และนรีเวชกรรม สําหรับผูปวยทั่วไปดวย กับยังมีตึกพิเศษสําหรับผูปวยที่อาจ
ชําระเงินใหแกโรงพยาบาลได
ข) การศึกษา วชิรพยาบาลควรใหเปนศูนยการศึกษาของกรมสาธารณสุข โดยมีโรงเรียนอบรม
หมอตําแย โรงเรียนพยาบาลที่เขาขั้นมาตรฐานซึ่งจะรวมการผดุงครรภ การพยาบาลสาธารณสุข กับงาน
สังคมสงเคราะหไวดวย ผูสําเร็จการศึกษาแลวจะไดรับประกาศณียบัตรในสาขาตางๆ คือ การพยาบาลทั่วไป
การผดุงครรภ การพยาบาลสาธารณสุข การสังคมสงเคราะห และหมอตําแย พวกสําเร็จอบรมหมอตําแยจะ
ไดสงไปสวนภูมิภาคประจําตามตําบลตางๆ การศึกษาเพิ่มเติมของผูสําเร็จวิชาแพทยหากจะฝกฝนเฉพาะใน
สาขาสูตินรีเวชและการเลี้ยงเด็กออนรวมทั้งแพทยที่เตรียมตัวจะไปปฏิบัติงานาธารณสุขเหลานี้ จะไดใชวชิรพ
ยาบาลเปนสถานศึกษาอบรม
ค) การสาธารณสุข นอกจากจะมีการตรวจรักษาใหแกผูปวยนอกแลว วชิรพยาบาลควรเปน
สถานีกลางของการอนามัยในยานสามเสน โดยการกําหนดการตรวจผูปวยประเภทตางๆ ไวตามวันที่กําหนด
ในรอบสัปดาห มีทั้งผูปวยทั่วไป การฝากครรภ การตรวจสุขภาพเด็กดี การตรวจนักเรียนตามโรงเรียนตางๆ
รวมกับกองอนามัยโรงเรียนของกระทรวงศึกษาธิการเฉพาะในเขตสามเสน กับการตรวจและรักษากามโรคดวย
สวนการรักษาผูปวยปจจุบันทันดวน หรือฉุกเฉินใหเปดทําการทุกวันและตลอดเวลา
นอกจากนั้น ในโครงการยังไดกําหนดงานของเจาหนาที่ฝายสาธารณสุขใหปฏิบัติงานกวางขวาง
อกไปถึงการชวยเหลือผูมีครรภตามหมูบาน การติดตามผูปวยที่ยากจน และติดตามการเลี้ยงดูเด็กออนตาม
หมูบานในเขตสามเสน โดยมิใหงานนี้ซ้ํากับสภากาชาด
สวนการสังคมสงเคราะห ก็ใหรวมมือประสานกับการรักษาผูปวยทั้งในสถานที่และนอกสถานที่ดวย
เปนอยางดี
ง) การวิจัย เปนงานที่จัดขึ้นไดยาก ตามโครงการใหเริ่มตนดวยการเขียนรายงานผูปวยให
สมบูรณเปนความสําคัญเบื้องตน และขั้นตอไปเจะเปนงานสถิติแลวจึงจะถึงการวิจัย งานวิจัยนี้จะสําเร็จไดก็
ดวยโอกาสตัวผูวิจัย และเงินทุน การวิจัยควรมุงไปในเรื่องที่เกี่ยวกับการตายของเด็กออน โรคไขภายหลัง
การคลอด โรคพิษแหงครรภ การใหนม เด็กออน การใหอาหารในเด็กเล็ก การแพรเชื้อกามโรค กับโรค
บิดในผูปวยตั้งครรภและแทง

3. --  พระราชประวัติสมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก หน้า ๙๙ --
๒) โครงการวาดวยเรื่องการเงิน การเงินของโรงพยาบาลมีความสําคัญมากรวมกับสมรรถภาพของเจาหนาที่
ในการที่จะใหโรงพยาบาลเจริญกาวหนา แตขณะนี้การแพทยแผนปจจุบันยังไมอยูในความนิยมของประชาชน
ฉะนั้นโรงพยาบาลควรไดรับเงินอุดหนุนทางเลือกอื่นอีก เชน
ก)เงินอุดหนุนจากรัฐ ไดแกเงินการจรเพื่อกอสราง และจัดซื้อเครื่องมือแพทยเปนครั้งคราว เงินคาใช
สอยเพื่อจายเปนเงินเดือน คาบํารุงรักษาสถานที่ คาใชจายในการกินอยูและรักษาตัวใหแกผูปวย และการ
ใชจายในรายวัน
ข)เงินรายไดประจําวันของโรงพยาบาล อาจไดจากคายาที่รัฐบาลจายขาดเพื่อจายยาฟรีใหแกผูปวย
แตผูปวยบางคนพอมีเงินชําระใหโรงพยาบาลไดบาง ดังเชนโรงพยาบาลศิริราช เงินจากผูปวยมีฐานะดียอม
ใหโรงพยาบาลคิดอัตราพิเศษตามระเบียบของโรงพยาบาล เงินที่มีผูบริจาคเพื่อเก็บดอกผลใหโรงพยาบาล
โดยเฉพาะผลประโยชนทางอื่นที่โรงพยาบาลสามารถหมุนหาไดเอง
ค)เงินรายไดพิเศษ เมื่อกิจการของโรงพยาบาลเจริญขึ้นและเปนที่เชื่อถือจนเกิดศรัทธา มีผูปวยพิเศษ
หรือองคการตางๆ ใหตึก ใหเครื่องใชในการแพทยหรือใหเงินทุนกอนใหญ อาจไดจากการเรี่ยไรชักนําห
ประชาชนมาบริจาคและรวบรวมมาเปนคาใชจาย อาจชักชวนหาทุนวิจัย ทุนการศึกษาทั้งภายในภายนอก
ประเทศ นับเปนเงินรายไดพิเศษทั้งสิ้น
ง) เงินเพิ่มพูนรายไดของโรงพยาบาล ควรมีคณะกรรมการวางวิธีการและควบคุมการปฏิบัติใหโร
พยาบาลมีรายไดเพิ่มพูนขึ้น ไดแกการโฆษณาหาเงินบํารุงเปนพิเศษ เงินลงทุนของโรงพยาบาลเพื่อเก็บดอก
ผล ที่ดินของโรงพยาบาลตอนริมถนนหากปลูกอาคารใหเชา จัดบริการรักษาตัวโดยไมคิดมูลคาใหแกผูสละ
เงินการกุศลใหแกโรงพยาบาลเปนจํานวนมากๆ ดังเชนโรงพยาบาลสภากาชาดจัดทําอยู
๓) โครงการวาดวยเจาหนาที่ เจาหนาที่ผูปฏิบัติงานตองรวมมือชวยเหลือกัน รูจักผอนหนักผอนเบา มีการ
เพิ่มปริมาณเจาหนาที่ปละเล็กละนอยโดยการตอรองกับกระทรวงพระคลัง ทั้งนี้ มีตําแหนงสําคัญๆ ซึ่งทรง
กําหนดคาเงินเดือนไวอยางชัดเจนดังนี้
ตําแหนง ผูดํารงตําแหนง ประมาณเงินเดือน
ผูอํานวยการโรงพยาบาล พระยาเวชสิทธิ์ ๖๐๐ – ๘๐๐ บาท
เลขานุการ (ขอตัวจากกรมฯ) ๒๐๐ – ๓๐๐ บาท
ศัลยแพทยผูเชี่ยวชาญ (เปนครั้งคราว) หลวงนิตย (เพิ่มจาก ง.ด.) ๑๐๐ บาท

4. --  พระราชประวัติสมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก หน้า ๑๐๐ --
อายุรแพทยผูเชี่ยวชาญ (เปนครั้งคราว) พระวรสุนทรฯ (เพิ่มจาก ง.ด.) ๑๐๐ บาท
สูติแพทยผูเชี่ยวชาญ (เปนครั้งคราว) มาดามศรีวิศาลฯ ๑๕๐ บาท
ฯลฯ ฯลฯ ฯลฯ
ทรงขอใหมีการยืมตัวที่ปรึกษาทางอายุรกรรมมาจากรมสาธารณสุข และกําหนดใหหัวหนาพยาบาล
ตองปกครองโรงเรียนผดุงครรภดวยเพื่อเนนใหเห็นความสําคัญ ทั้งยังทรงกําหนดใหเพิ่มจํานวนพยาบาลหญิง
ใหมากขึ้น พรอมไปกับการลดจํานวนพยาบาลชายใหเหลือแตในหนวยกามโรคเทานั้น ที่สําคัญ ทรง
วางแผนสรางความกาวหนาใหกับบุคลากรเหลานั้นดวยการเสนอวาการใหทุนไปศึกษาตอตางประเทศนั้นเปน
สิ่งจําเปน
๔) โครงการวาดวยตึก ไดวางโครงการเกี่ยวกับอาคารสิ่งปลูกสรางไว ๔ ประเภทคือ
ก) ตึกโรงพยาบาลเฉพาะ ไดแก ตึกศัลยกรรม ซึ่งมีหองตรวจเชื้อและงานพยาธิวิทยาภายใน
และตึกสูติกรรม ซึ่งมีหองคลอดปรกติ หองตรวจเชื้อ หองใหการบําบัด หองสอนนักเรียนภาคปฏิบัติ ครัว โรง
ซักฟอก คลัง พัสดุ หองกันหนูแมลงได ฯลฯ
ข) ตึกผูปวยนอก ตองรมหองปฐมพยาบาลและมีที่พักผูปวยประสบอุปทวเหตุ มีโรงเก็บรถพยาบาล
ดวย
ค) ตึกของโรงเรียน มีตึกนอน ตึกที่ทําการของครูซึ่งมีหองบรรยาย หองสมุด หองพิพิธภัณฑ
หองทํางานเจาหนาที่โรงเรียน หองอาหาร และตองมีสวนหนึ่งสําหรับอบรมนางผดุงครรภ
ง) ตึกจําพวกลงทุนหารายไดใหกับโรงพยาบาล ไดแกที่พักญาติมิตรของผูปวยที่มาจาก
ตางจังหวัด โดยโรงพยาบาลเก็บคาเชาเปนเงินบํารุง ที่ดินติดถนนควรสรางหองแถวไมใหเชาเก็บเงินเขาบํารุง
โรงพยาบาล
ทรงแนะนําใหถมที่ดินซึ่งมีลักษณะเปนหลุมบอภายในโรงพยาบาลเพื่อมิใหเปนแหลงเพาะพันธุยุง
แลวจัดทําเปนถนนเพื่อใหสะดวกแกการสัญจร อยางไรก็ตาม ทรงแนะนําไมใหสรางทางเดินเชื่อมระหวางตึก
ใหมากนักเพราะจะเปลืองงบประมาณ คาสรางและคาดุแลรักษา ทั้งยังทรงแนะนําใหสรางอาคารในรูป
สี่เหลี่ยมผืนผาเพื่อใหไดเนื้อที่ใชสอยเต็มประโยชน ไมควรมีเหลี่ยมมุมมาก ผูปวยพิเศษควรพักในตึกแยกเปน
หลังๆ เรียงกันใหสวยงามและสอดคลองกับเนื้อที่ดิน
โดยทรงแนะนําวาตึกอํานวยการ ที่พักแพทย หองสมุด หองเก็บรายงาน หองเรียน คลังพัสดุ หอง
ปรุงยา และที่ทําการฝายธุรการ ควรใชอาคารหลังใหญ และใชตึกขนาดเล็กเปนที่พักพยาบาล และดานหนา

5. --  พระราชประวัติสมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก หน้า ๑๐๑ --
ตึกอํานวยการควรใชเพื่อการดานผูปวยนอก สวนดานหลังนั้นควรสรางอาคารชั้นเดียวเรียงกัน ๕ หลัง เพื่อ
ใชเปนตึกผูปวยศัลยกรรม ตึกสูตินรีเวช เด็ก โอสถกรรม และตึกพักพยาบาล
ทรงลงในรายละเอียดแบบแปลนของสิ่งปลูกสรางวา หองผาตัดควรสรางที่พักผูปวยชาย ใหสราง
โรงรถติดกับศาลาผูปวยนอกทางดานเหนือของโรงพยาบาล และจัดสรางอาคารเกี่ยวกับสวนสนับสนุนการ
ดําเนินงานภายในโรงพยาบาล อยางเชน โรงครัว ซักลาง โรงงาน โรงไฟฟาสําหรับผลิตกระแสไฟฟาไว
ใขภายในโรงพยาบาล ฯลฯ๑๐๔
ใหเปนเอกเทศดวยการสรางอีกฟากหนึ่งของคลองดานใตสวนที่ติดกับ
ถนนสังคโลก สวนดานติดถนนทางทิศเหนือและใตนั้นทรงแนะนําใหปลูกหองแถวใหญาติผูปวย และผูที่
เดินทางมาจากตางจังหวัดเชา เพื่อเปนรายไดสนับสนุนกิจการของโรงพยาบาล ทั้งยังทรงคาดการณลวงหนา
ไปถึงผืนดินสวนที่ยังคงวางอยูในทิศตะวันตกวาจะตองวางเวนไวเพื่อการขยายขนาดโรงพยาบาลในอนาคต
๑๐๔
สําหรับผุ้ที่สนใจ หากจะได้ลองเดินสํารวจอาณาบริเวณของโรงพยาบาลวชิรพยาบาลในปัจจุบัน ก็จะพบว่านอกจาก
อาคารปลูกสร้างใหม่ๆ แล้ว ผังที่สมเด็จฯ พระบรมราชชนกทรงวางไว้ก้ยังคงมีเค้าให้สังเกตุได้