ERROMA AURKEZPENA

1. ERROMA

2. JATORRIA: ELEZAHARRA
 Elezaharra:
 K.a. 753an
 Tiber ibaiaren ertzean (zazpi
muinoen artean)
 Romulo eta Remo anaiek
herrixka fundatu
 Marteren seme bikiak
 Osabak saski batean utzi Tiber
ibaian
 Otseme batek titia eman
 Artzai batek eta emazteak hazi
 Liskarra: Romulok Remo hil

3. JATORRIA: INDUSKETAK
K.a. IX. Mendean
Muietan bizi
zirenak ibaiaren
ertzeko
herrixkekin
elkarturik sortu

4. GEOGRAFIA
 K.a. VIII. Mendean:
 Italiar penintsularen
iparraldean
 Latindarrak
 Etruskoak
 Hegoaldean Greziarrak:
 Hegoaldea
 Sizilia

5. GOBERNU-SISTEMA
K.a. VII. mendean
 Monarkia
 Botere osoa zuten
 Armadan agintzen zuten
 Justizia ematen zuten
 Erlijio-agintari gorenak ziren
 Etruskoek Italiar penintsularen zati handi
bat menperatu
 Erregeak ezarri
 Beraien alfabetoa ezarri
 Beraien jainko-jainkosak ezarri
 Ezagutza artistiko eta teknikoak hedatu
 Hiriak handitu: zubiak, akueduktuak, estolda sarea, etxeak,
tenpluak eta harresi handi bat

6. GOBERNU-SISTEMA
K.a. VI. mendean
 Latindar nobleak etruskoen kontra matxinatu
 Errepublika sortu K.a. 509an
 Gizon noble edo patrizioek bozkatzeko eskubidea
 Bost mende iraun zituen
 Hiru erakunde zituen:
 Magistratuak
 Komizioak / herri batzarrak
 Senatua
 Kargu nagusiak: kontsulak eta pretoreak

7. ERAKUNDEAK
 Magistratuak:
 Urtebeterako
 Bakoitzak eginkiaun bat
 Komizioak / herri batzarrak:
 Magistratuak hautatu
 Legeak onartu
 Bake eta gerrari buruzko
erabakiak hartu
 Taldeka banatuta
aberastasunaren arabera
 Senatua:
 Erromako gobernu-organo
gorena
 Kontsul edo magistratuak
izandakoek osatua (noble
edo patrizioak)

8. GIZARTEA
 Patrizioak: hiritar askeak
 Familiarik aberatsenetako
kideak
 Lur gehienen jabeak
 Senatariak izan zitezkeen
 Plebeioak: hiritar askeak
 Lurjabe txikiak, nekazariak,
artisauak eta merkatariak
 Ezin zuten gobernatu
 Zergak ordaintzen zituzten
 Armadan zerbitzatu behar

9. GIZARTEA
 Esklaboak: ez ziren
hiritarrak eta ez zuten
eskubiderik
 Gerrako presoak edo
esklaboen seme-alabak
 Ondasun bat gehiago
 Denborarekin askatasuna
erosi ahal (liberto)
 Atzerritarrak: Ez ziren
hiritarrak eta ez zuten
eskubiderik
 Askeak

10. ESKUBIDEAK
 K.a. V. mendean
 Plebeioak matxinadak egin patrizioen eskubide
berdinak lortzeko
 Beraien ordezkari bat lortu: plebearen tribunoa
 Magistratuak eta senatariak izateko eskubidea lortu
 Patrizio-familietako kideekin ezkontzeko aukera
 Emakumeek ez zituzten gizonen eskubideak
 Ezin zuten parte hartu bizitza politikoan
 Legez gizonen menpe zeuden
 Aitaren menpe
 Senarraren menpe

11. ERREPUBLIKAREN
HEDAPENA
 Konkistak:
 Italiar penintsula
 Mediterraneo aldeko lurralde asko
 Mendebaldeko Mediterraneoan:
 Gerra Punikoak K.a. 264-146: kartagotarrei nagusitu
 Iberiar penintsularen zati handi bat
 Galia
 Ekialdeko Mediterraneoan:
 Mazedonia
 Grezia
 Asiako kostaldea
 Afrikako iparraldeko lur batzuk

12.  Militarrak eta patrizioak aberastu konkistetatik
 Nekazariek lurrak utzi behar armadan sartzeko
 Gizarte-desberdintasunak matxinadak piztu
 Grako anaiak: aberastasunen banaketa bidezkoagoa izatea
eskatu
 Espartako esklaboa
 Senatuak buruzagi militar batzuen esku utzi boterea
 Gerra zibila biztu
 K.a. 48an Julio Zesar buruzagi militarrak botere osoa lortu
 Senatuari aurre
 Lau urtera hil
 Bere iloba Oktaviok jaso postua
 Beste gerra zibil bat sortu
 Errepublikaren amaiera ekarri
ERREPUBLIKAREN KRISIA

13. ERROMATAR IMPERIOA
 K.a. 31an: amaitu Erromako Gerra zibila
 Oktavio nagusi
 K.a. 27an:
 Senatuak Augustus titulu sakratua eman
 Jainko-jainkosen babesa
 Oktavio Augustok = Erromako lehen enperadorea
 Armadaren buru (imperator)
 Justizia eman
 Legeak egin
 Erlijio-bizitza kontrolatu
 Errepublika bukatu

14. PAX ROMANA
 I-II. Mendeak
 Armada ahaltsuak
segurtasuna
bermatu
 Egonkortasuna
eta oparotasuna
 Erromak goia jo: hiri
aberatsa
 Erromaren
antolakuintza
ekonomiaren
hazkundea
ahalbidetu
 Erromatar
zibilizazioaren
goren aldia

15. INPERIOAREN
ANTOLAKUNTZA
 Administrazio sendoa sortu = Inperio Zabala
gobernatzeko
 Enperadorearen ordezkariek probintziak gobernatu
 Zerga handiak ordaindu = armada + funtzionarioak
ordaintzeko
 Merkataritza bizia garatu
 Hiri asko sortu = Magistratuek gobernatu
 Ordenari eutzi
 Herri-lanak egin
 Zergak bildu
 Galtzadak sortu Erromarekin komunikatzeko

16. INPERIOAREN AMAIERA
 K.a. IIItik aldaketa sakonak ekonomian + politikan
 Krisialdi
 Politikoa
 Iparraldean: Germaniar herrien (barbaroen) erasoak
 Ekialdean: Persiarren erasoak
 Ekonomikoa
 Segurtasun eza = merkataritzak behera
 Hiriek garrantzia galdu = Inperio landatardu
 Zergak handitu
 Esklabo gutxi = landatzeak behera = prezioek gora
 Militarra
 Jeneralen botereagatik Anarkia militarra
 Soziala
 Biztanlearia pobretu = matxinada sozialak

17. INPERIOAREN
ZATIKETA ETA AMAIERA
 Mugaldeko segurtasun eza
 K.o. 395an Teodosio enperadoreak Inperioa zatitu
= Erdi Aroaren hasiera
 Mendebaldeko Inperioa
 Honorio
 Hiriburua: Erroma
 Ekialdeko Inperioa
 Arcadio
 Hiriburua: Konstantinopla (Estanbul)

18. GERMANIAR HERRIAK
 K.o. I.tik Rhin eta Danubio ibaien artean
 Ezaugarriak:
 Bizimodua: abeltzaintza eta nekazaritza
 Buruzagiak zituzten (hasieran hautatuz, gero oinordekoz)
 Gehienak nomadak
 Ez zuten legerik = ohituretan oinarritu
 Urregile eta metalurgiko onak
 Naturako indarrei lotutako jainko-jainkosak
 Gizarte taldeak: germaniarrak eta erromatarrak
 Bakoitzak bere hizkuntza, erlijioa, legeak eta ohiturak
 K.o. IV.tik Hunoak heldu Asiatik
 Buruzagia: Atila
 Herri nomada
 Indarkeria erabiltzen zuten

19. GERMANIAR HERRIAK

20. ERLIJIOA
 Politeistak = jainko-jainkosa asko gurtu
 Gehienak Greziako berberak
 Hiru jainko garrantzitsuenak:
 Jupiter: jainko-jainkosa guztien aita/erregea
 Juno: Jupiterren arreba/emaztea,
emankortasunaren jainkosa
 Minerva: arteen, jakintzaren eta gerraren jainkosa

21. ETXEKO ERLIJIOA
 Etxeko jainko-jainkosa nagusiak:
 Lareak: familien eta etxeen babesleak
 Maneak: arbasoen edo senide hilen babesleak
 Penateak: jakitokiaren, elikagaien eta etxeako
suaren babesleak (Vesta jainkosarekin lotuta)
 Lararium: etxeko santutegi txikia
 Gurtza: pater familiasek zuzentzen zuen

22. ERROMATARRAK GREZIARRAK
Jupiter Zeus
Juno Hera
Neptuno Poseidon
Pluton Hades
Minerva Atena
Apolo Apolo
Diana Artemisa
Venus Afrodita
Marte Ares
Merkurio Hermes
Zeres Demeter
Vulkano Hefestos
Vesta Hestia
Bako Dionisos

23. ERROMATARREN HIRIAK
 Hiriek garrantzia handia
 Koadrikularen arabera eraikiak
 Harresiz inguratuta
 Bi kale nagusi
 Cardoa
 Decumanusa
 Foroa (kale nagusiak batzen ziren plaza)
 Eraikin publiko garrantzitsuenak: Basilika…
 Etxe motak:
 Insula: Klase ertaineko familien etxeak
(apartamentuak)
 Domus: Nobleen etxeak (patioa zuten etxe handiak)

24. INSULA

25. DOMUS

26. BIZIMODUA
 Janaria
 Klase ertainekoek: lekaleak, ogia eta fruituak
 Aberatsek: lekaleak, ogia, fruituak, arrautzak eta arrain
lehorrak.
 Arratsaldean udalak dohaineko ikuskizunak
 Gladiadore-borrokak
 Zalgurdi-lasterketak
 Antzezlanak…
 Magistratu batzuek ogia eta olioa oparitu behartsuenei
 Iluntzean eguneko otordu nagusia: afaria
 Klase ertainekoek: irin-zopa, barazkiak, urdaia era urardoa
 Aberatsek
 Soa izeneko besaulkietan eseri
 Musika eta dantza inguruan

27. NEKAZARITZA
 Teknika berriak asmatu
 Goldea
 Ureztatze-sistemak
 Zerealak, mahatsondoak eta olibondoak hedatu
 Lurrak
 Nekazari batzuk lurjabe txikiak
 Ugarienak latifundioak (jabe bakarra)
 Militar edo nobleenak
 Esklaboak landu lurrak
 Kolonoak (Berant inperioan)
 Ordainetan uztaren parte bat eman behar
 Zenbait orduz noblearentzat lan egin behar

28. ERAIKINAK
 Beste herri batzuetatik elementuak
bereganatu:
 Etruskoak: arkua eta ganga
 Greziarrak: arkitektura-ordenak
 Teknika berriak: morteroa asmatu
 Eraikin garrantzitsuenak:
 Publikoak: termak, tenpluak, basilikak, antzokiak,
anfiteatroak…
 Pribatuak: etxeak, mausoleoak…
 Ingeniaritza-lanak: bideak, akueduktuak…
 Oroitarriak: zutarriak, garaipen-arkuak…

29. TERMAK
 Bainu publikoak
 Elkarrekin
elkartzeko
 Gimnasia egiteko
 Ura bideratu eta
berotzen zituzten
sistema
eraginkorrak
zituzten

30. ZIRKUA
 Zaldi nahiz gurdi lasterketak eta atletismo
ariketak egiten zituzten bertan
 Errektangelu formakoa

31. ANTZOKIA
 Tragedia eta
komedientzako
agertokia
 Oinplano
erdizirkularra
 Agertokiaren
atzealdean
hormak
apaintzen
zituzten

32. ANFITEATROA
 Gladiadoreen eta animalien ikuskizunetarako
 Forma eliptikoa

33. ARTEA
 Mosaikoak: eraikin publiko eta erromatar
aberatsen etxeetan
 Tesela: piesa txiki eta koloretsuekin egiten
zituzten mosaikoak
 Eskultura: erretratuak nagusi.
 Greziako eskulturetan inspiratuta
 Pintura: etxeen barrualdea apaintzeko

34. KRISTAUTASUNA
 K.o. Ian, Palestinan
 Erromatarren menpe
 Juduak bizi bertan
 Erlijio berria = Kristautasuna
 Oinarria = Jesus Nazaretekoaren irakaspenak
 Maitasuna eta barkamena
 Bere heriotzarekin bildu ebanjelioak
 Jarraitzaileak: Hamabi apostoluak
 Mesiastzat hartu
 Paulo Tarsokoak kristautasuna predikatu
juduak ez zirenen artean

35. BIBLIA
 Biblia = kristauen liburu sakratua
 73 liburuz osatua
 Itun Zaharra
 Sakratua Juduentzat eta kristauentzat
 Hebreeraz eta arameeraz idatzia
 Itun berria
 Mateoren, Markoren, Lukasen eta Joanen Ebanjelioak bildu
 Erromako zenbait enperadorek kristauen kontrako
jazarpenak antolatu
 Kristauek ezkutuan predikatu
 Katakonbetan
 313an Konstantino enperadoreak etena egin =
Milango Ediktua
 380an Teodosio enperadoreak erlijio ofizial izandatu

36. KULTURA-ONDAREA
 Erromanizazioa = Konkistatutako herrietan
 Antolamendua = hiri eta bide-sare zabala sortu
 Lutetia (Paris)
 Londinium (Londres)
 Vindobona (Viena)
 Colonia Agripina (Kolonia)
 Pompaelo (Iruñea)
 Corduba (Kordoba)
 Eraikin eta monumentu ondare baliotsua utzi
 Errepublikan K.o. 534an
 Justiniano enperadoreak lege guztiak bildu
 Zigor-zuzenbidea: epaiketak, abokatuak eta
akusatzailea
 Estatuaren antolakuntzaren alderdi asko arautu

37.  Latina = Hizkuntza askoren jatorria
 Kultura-hizkuntza gisa erabili
 Zientzia eta filosofia tratatuak idazteko
 Gaur egun izen zientifikoetarako erabili
 Zuhaitzak
 Animaliak
 Botikak…
KULTURA-ONDAREA

38. EUSKAL HERRIA
 Erromatarren aurretik
 Akitaniarrak:
 Garona ibaitik Pirinio mendietaraino
 Autrigoiak
 Biskaiko mendebaldean eta Arabako iparraldean
 Barduliarrak
 Gipuzkoan eta Arabako eta Nafarroako zati batean
 Baskoiak
 Gipuzkoako ekialdeko muturrean, Nafarroa ia osoan eta Aragoi
Garaian
 Beroiak
 Arabako Errioxan eta Errioxaren zati handi batean
 Ez zuten euskaraz hitz egiten (Zeltak)
 Karistiarrak
 Arabako lautadan eta Bizkaiko ekialdean

40. GAINONTZEKO IBERRIAR
PENINTSULAN
 IBERIARRAK
 Tributan antolatuta
 Penintsularen ekialde eta hegoaldean
 Burdingintzan jardun
 Zeramika tornua landu
 Herri kolonizatzaileekin harremanetan dirua erabili
 Idazten ikazten zuten
 ZELTAK
 Kantabriar mendikatean, ipar Mesetan, Erdialdeko Mesetan
eta Penintsularen iparmendebaldean
 K.a. V. Mendean
 Zeltiberiar kultura

41. Euskal Lurren menderaldia
 K.a. Ian Erromatarrak heldu
 Konkista astiro-astiro (ia bi mendez)
 Ebro ibaiaren haranetik iritsi (k.a. 194an)
 K.a. 178an Gaccurris (Erroixa) sortu
 K.a. 75an Pompaelo (Iruña) sortu
 K.a.110-106 bitartean moteldu aurrekada…
 Erromanizazio prozesua jarri martxan
 Bi lurralde bereizi:
 Ager (Ebro, Aragoi, Arga eta Egaren haranean)
 Saltusa (Pompaelotik Iparralderako mendialdea)
Produktuak ekarri: olioa, ardoa, zerealak…

42.  Euskal lurrak Tarraconensis probintzian sartu
 Iparraldeko lurraldeak Akitania probintzian
 K.a. IIan Novenpopulania izendatu
 Landa-eremuko bizitza villa izeneko
etxaldeetan
Euskaldunak erromatarren garaian

43. HISPANIAKO PROBINTZIAK

44. INPERIOAREN AMAIERA
 581an
Victoria sortu
 711an
bisigodoak
(Rodrigo)
musulmanen
aurka
borrokatu

46. KULTURA ETA ARTEA
 Artelan ugari utzi Iberiar
penintsulan
 Arkitektura-lanak
 Tenpluak
 Antzokiak
 Anfiteatroak
 Termak
 Herri-lanak:
 Akueduktuak
 Gorazarre-arkuak
 Zubiak
 Eskultura
 Pintura
 Mosaikoak
 Kultura-ondareak
 Hizkuntza
 Erlijioa
 Hezkuntza
 Zuzenbidea
 Administrazioaren
antolaera
 Ohiturak

47. EUSKARAREN HEDAPENA