Erdi Aroaren historia

1. Erdi Aroaren hasiera
Lakua 2017-18

2. 0. Historiari buruzko hitzaurrea
• Zer da historia?
– Iraganeko gizekien gertakari garrantzitsu eta bizimodua
ikertzen duen zientzia da
• Nola ikertzen da historia?
– Arbasoak utzitako iturriak (gauzak) hartu behar dira
• Iturri motak:
– Idatzizkoak: Liburuak, gutunak, legeak, mapak, egunkariak…
– Ahozkoak: Zuzenekoak (elkarrizketak, hitzaldiak) eta
zeharkakoak (grabaketak)
– Ikonografikoak: Pintura, eskultura, arkitektura, argazkiak,
zinema…
– Materialak: Hezurrak, armak, zeramika, tresnak…

3. 0. Historiari buruzko hitzaurrea
• Denbora antolatzea
– Urte, hamarkada, mende eta milurtekoak daude
– Munduan gehien erabiltzen den denbora-neurria kristau
aroa da
• Historiako aroak:

4. 1. Erromatar Inperioaren zatiketa

5. 1. Erromatar Inperioaren zatiketa

6. 1. Erromatar Inperioaren zatiketa

7. 1. Erromatar Inperioaren zatiketa

8. 1. Erromatar Inperioaren zatiketa
• Herri barbaroen mehatxua
– Erromatar Inperioaren iparraldean (Rihn-Danubio)
barbaroak zeuden, herri germaniarrak ziren
• Barbaroak “atzerritarrak” ziren, “basatiak” erromatarrez ustez
• Tributan bizi ziren eta nekazari eta abeltzainak ziren
– Erromatar eta herri germaniarren arteko harremanak
• Bake garaiak: merkataritza trukeak zeuden
• Gerra garaiak
– Erromatarrek mugetan gotorlekuak ipini zituzten erasoetatik babesteko
– III. Mendetik aurrera krisi ekonomiko sakona zegoen
Erromatar Inperioan
• Barbaroek ahultasun hori aprobetxatu eta eraso gehiago egin
zituzten

9. 1. Erromatar Inperioaren zatiketa

10. 1. Erromatar Inperioaren zatiketa
• Inperioaren zatiketa
– Egoera: Krisi ekonomiko larria eta herri germaniarren
mehatxua zegoen
– 395ean Teodosiok Inperioa bitan zatitu zuen
• Herri germaniarren erasoetatik hobeto defendatzeko
• Krisiari hobeto aurre egiteko
• Banaketa:
– Mendebaldeko Erromatar Inperioa, Erroma hiriburu zen.
– Ekialdeko Erromatar Inperioa, Konstantinopla zen hiriburua.
» Mila urte gehiago iraun zuen, Bizantziar Inperio izena hartu

11. 1. Erromatar Inperioaren zatiketa

12. 1. Erromatar Inperioaren zatiketa

13. 1. Erromatar Inperioaren zatiketa
Pintura erromantikoa: ``Inperioaren bilakaera. Suntsiketa eta hondamendia.
Thomas Cole XIX. mendea.

14. 1. Erromatar Inperioaren zatiketa
476

15. 1. Erromatar Inperioaren zatiketa
• Germaniarren inbasioak
– Asiako estepetako Hunoek, Atila buru zutela, Europa
mendebalderaino sartu ziren V. mendean.
– Herri germaniarrek Mendebaldeko Inperioa ahul ikusi
zuten eta 476an Erroma konkistatu zuten.
• Mendebaldeko Inperioa desegin egin zen
• Antzinaroa bukatu eta Erdi Aroa hasiko da

16. 2. Germaniar erresumak

17. 2. Germaniar erresumak

18. 2. Germaniar erresumak
• Lurralde eta politika antolaketa
– Herri germaniarrak Europako hainbat lekutan kokatu
ziren:
• Frankoak Galian, bisigodoak eta sueboak Hispanian, Italian
lehenik ostrogodo eta gero lonbardiarrak eta Britainian angloak
eta saxoiak.
– Erresumetan errege-erreginek agintzen zuten
• Kontseilu bat zegoen noblez eta gerlariz osatua; aholkuak
eman eta justizia banatzen zuten.
• Errege-erreginek duke, konde eta gotzainen laguntza zuten
agintzeko.
• Ez zegoen lege idatzirik

19. 2. Germaniar erresumak

20. 2. Germaniar erresumak
• Biztanle erromatarrekiko harremanak
– Germaniar konkistatzaile eta erromatar biztanleak
nahastu egin ziren
• Germaniarrak kopuruz gutxiengo ziren, ez zuten beren
bizimodua ezarri.
– Hizkuntza latindarrak agertu
• Germaniar gutxi zeuden lekuetan latin jatorriko hizkuntzak
agertu ziren: Katalana, galegoa, frantsesa, italiera, gaztelania..
– Lege sistemak bateratu eta idatzi ziren: Germaniar
ohitura eta Erromatar zuzenbidea nahastu.
– Erlijioa: Germaniarrak katoliko bilakatu ziren.

21. 2. Germaniar erresumak

22. 2. Germaniar erresumak
– Eguneroko bizimodua germaniar herrixka batean
• Gizarte landatarra zen: gehienak nekazari edo abeltzainak ziren
• Lurra zen aberastasunaren iturri nagusia.
• Lehen monasterioak agertu ziren
– Fraile edo mojak komunitateak ziren, erregela bat jarraituz.
– Lur jabego handiak zituzten, dohaitzetan jaso.
• Hirien gainbehera
– Herrixka txikiak ziren, zurezko etxe txikitan bizi ziren.
– Erromatar garaiko hiriak baino askoz txikiagoak ziren.
– Merkataritzak behera egin zuen
» Bertako landako produktuen salerosketa zegoen soilik.

23. 3. Bisigodoen erresuma

24. 3. Bisigodoen erresuma

25. 3. Bisigodoen erresuma
– Erresumaren eraketa eta bilakaera
• Hunoek presionatuta , bisigodoak Erromatar Inperioan sartu
ziren
• Bisigodoak V. mendean Galian eta Hispanian kokatu ziren;
Bisigodoen Erresuma sortuz eta Tolosa hiriburu zutela.
• VI. mendean frankoek bisigodoak Galiatik bota eta bisigodoak
Hispanian kokatu ziren Toledo hiriburu zutela.
– Leovigildo erregeak sueboak garaitu eta kantabroen eta baskoien
aurkako hainbat borrokaldi egin zituzten.
• 711. urtean musulmanek iberiar penintsula konkistatu zuten
bisigodoak menperatuz.

26. 3. Bisigodoen erresuma

27. 3. Bisigodoen erresuma
– Bisigodoen monarkia
• Erregeek agindu, kontseilu baten laguntzaz (Aula Regia)
• Lurraldea kontrolatzeko duke, konde eta kleroaren laguntza
zuen
• Erregea hautatu egiten zen
– Borroka eta hilketa asko egoten ziren hurrengo erregea zein izango zen
aukeratzeko
• Erlijio eta politika alorreko erabakiak kontzilioetan hartu
– Erregea, Aula Regia eta kleroa bildu.

28. 3. Bisigodoen erresuma
Erregea
NobleakKlerikoak
Nekazariak
Libreak
Esklabuak
Gizarte antolaketa

29. 3. Bisigodoen erresuma Ekonomia

30. 3. Bisigodoen erresuma
– Gizarte antolaketa eta ekonomia
• Bisigodoek hispaniako erromatarren hizkuntza, kultura eta
erlijioa onartu zituzten.
• Noble eta klerikoek kargu politikoak eta lur gehienak zituzten
• Nekazariak gehiengo ziren
– Nekazari libreak: beren lur zati propioa zuten.
– Nekazari esklabuak: noble eta klerikoen menpe, beren lurretan lan egin
• Ekonomia
– Nekazaritzan oinarrituriko ekonomia zen, oso oinarrizkoa
– Merkataritza oso apala zen, nekazaritza produktuak nagusiki
– Moneta ia desagertu egin zen

31. 4. Bizantziar Inperioaren bilakaera

32. 4. Bizantziar Inperioaren bilakaera

33. 4. Bizantziar Inperioaren bilakaera
• Ekialdeko Erromatar Inperioak germaniar erasoei eutsi zien
• Bizantziar Inperio izena hartu zuen, hiriburua Konstantinopla
izan zen
– Justinianoren erregealdi oparoa
• VI. mendean agindu zuen bere emazte Teodorarekin batera
• Bere helburua Erromatar Inperioa berregitea zen
– Konkistak egin zituen germaniarren aurka: Afrika iparraldean, Italiar
penintsulan eta Hispaniako hegoaldean.
• Ekonomia indartsua
– Mediterraneoan merkataritza suspertu zen
– Urrezko txanponak egin zituzten
• Garapen kultural handia
– Konstantinopla edertu, Santa Sofia basilika eraiki (garaiko handiena)

34. 4. Bizantziar Inperioaren bilakaera
Armada- funtzionarioak-Justiniano- kleroa
Justinianorenkortea.RavenakoSanVital-ekomosaikoa

35. 4. Bizantziar Inperioaren bilakaera

36. 4. Bizantziar Inperioaren bilakaera
– Antolaketa sendoa
• Enperadore edo basileus-ak gobernatu: Armada,
administrazioa eta buruzagi erlijiosoa
• Funtzionario sare handi bat zegoen basileus-aren aginduetara
• Armada indartsua zegoen
• Diplomatikoak zeuden beste herrialdeekin harremanak
edukitzeko
• Lege berberak ezarri inperio osoan: Justinianoren kodea

37. 4. Bizantziar Inperioaren bilakaera

38. 4. Bizantziar Inperioaren bilakaera
– Beheraldi luzea
• Justinianok konkistatutako lurrak apurka-apurka galtzen joan
ziren
– Bisigodo eta Lonbardoek Hispania eta Italiatik bota
– Islamiar zibilizazioak (VII-VIII) ipar Afrika, Palestina eta Siriatik bota
• Azkenean turkoek 1453. urtean Konstantinopla konkistatu
zuten, inperioa deseginez

39. 5. Bizantziar gizartea eta kultura
Kontantinoplako
patriarka
Noblezia
Goi kleroa
Eskulangileak,
merkatariak, soldaduak,
nekazari libreak
Jopuak
Esklabuak
BASILEUS-A

40. 5. Bizantziar gizartea eta kultura
– BIZANTZIAR GIZARTEA
• Gizarte hierarkiko eta piramidala zen:
– Basileus-a
– Konstantinoplako patriarka (agintari erlijioso gorena), goi kleroa eta
noblezia
» Kleroa eta noblezia lur ugariren jabe ziren
– Eskulangile, merkatari, soldadu eta nekazari libreak
– Jopu eta esklaboak: noblezia eta kleroaren lurretan lan egiten zuten

41. 5. Bizantziar gizartea eta kultura

42. 5. Bizantziar gizartea eta kultura

43. 5. Bizantziar gizartea eta kultura
– HIRIEN GARRANTZIA
• Hiriek garrantzia handia zuten
– Gobernu, armada eta gotzainen egoitzak hirietan zeuden
– Jarduera ekonomikoaren erdigune ziren
» Azoka eta eskulangileen tailerrak zeuden
» Kanpo merkataritza garrantzitsua zegoen: Europa-Asia artean
kokatua zegoen Konstantinopla

44. 5. Bizantziar gizartea eta kultura

45. 5. Bizantziar gizartea eta kultura

46. 5. Bizantziar gizartea eta kultura
– ERLIJIOA (Inperio ortodoxoa)
• Kristauak ziren
• Erlijioak garrantzia zuen, gizartean eragin handia zuen
• Erromako eliza katolikoarekin gero eta desadostasun gehiago
zituzten
– 1054an Ekialdeko Zisma (banaketa) izan zen
» Erromaren menpe egoteari utzi zioten
» Eliza Ortodoxoa sortu zen, Konstantinopla erdigune zela.

47. 5. Bizantziar gizartea eta kultura

48. 5. Bizantziar gizartea eta kultura
– Kultura eta artea
• Hasieran erromatar ohiturak zituzten, baina gero greziar
elementuak hartuz joan ziren
• Hizkuntza: latinetik grezierara
• Erlijioa: Erromako eliza katolikotik, eliza ortodoxora
• Elizen arkitektura: gurutze grekoko oinplanoak eta kupula
estalki gisa

49. 6. Islamaren jatorria
Arabiar
penintsula

50. 6. Islamaren jatorria

51. 6. Islamaren jatorria
• Islamaren sorlekua
– Islama VII. mendean Arabiar penintsulan sortu zen
• Arabiar penintsulan elkarren aurka borrokatzen zuten tribuak
zeuden
– Politeistak ziren eta Meka hiri sakratua zen
– Mahoma, islamaren predikatzailea
• Merkatari bat zen, aingeru baten agerpena izan zuen eta
erlijio berria predikatzen hasi zen: islama. Ala zen jainko
bakarra
• Garaiko agintariek bere aurka egin zuten, zegoen bakea
apurtzen zuelako
– 622an Mekatik Medinara ihes egin behar izan zuen: hejira
– Medinan ejertzitoa bildu eta Meka konkistatu zuen Mahomak
• Mahoma hil zenean Arabiar penintsula zabalduz zihoan
islama

52. 6. Islamaren jatorria

53. 6. Islamaren jatorria
• Islamaren liburu sakratua Koran-a da
• Musulmanen eginbeharrak:
– Fedea aitortzea: Ala jainko bakartzat hartu
– Egunean bost aldiz otoitz egin, ostiraletan mezkitan
– Urtean behin ramadan-a egin, baraualdia
– Bizitzan behin Mekara joan, erromez gisa
– Pobreei limosna eman
• Bestelako betebeharrak:
– Debekatua dute txerrikia jatea, alkohola edatea eta
zorizko jokoetan aritzea (apostuak)
– Gizonezkoen poligamia onartua dago

54. 7. Islamaren hedapena
Arabiar
penintsula

55. 7. Islamaren hedapena
• Musulmanek Erdi Aroan inperio handia sortu
zuten, hiru etapa izan ziren:
• Kalifaldi ortodoxoa (632-661)
– Mahoma hiltzen armada musulmanak jihad-aren (gerra
santua) bidez ismala zabaldu
– Medina zen hiriburua
– Kalifa zen agintari politiko eta erlijiosoa: Mahomaren
familiakoak ziren.
– 661ean barne borroken ondorioz Kalifa hil eta
Omeiatarrak ipini ziren agintean

56. 7. Islamaren hedapena
• Omeiatarren kalifaldia (661-750)
– Lurralde ugari konkistatu zituzten: Pertsiatik Iberiar
penintsularaino
– Damasko zen hiriburua; lurraldea emirerri edo
probintzietan banatu zuten
– 750ean matxinada bat egon zen eta Abbas-tarrek
boterea hartu zuten
• Omeiatar Abd ar Rahman printzeak ihes egin eta Iberiar
penintsulara joan zen

57. 7. Islamaren hedapena
• Abbas-tarren kalifaldia (750-1258)
– Urte luzez agintean egon ziren baina lur gero eta
gehiago galduz joan ziren
– Bagdad zen hiriburua, merkataritza gune handia zen
– 1258an Asiako mongoliar armadak azken kalifa hil zuen

58. 7. Islamaren hedapena
Islamiar antolaketa politikoa:
Kalifa: Aginte politiko eta erlijiosoa
Bisirrak: Ministroak
Kadiak: Epaileak
Valiak: Probintziak gobernatu
Emirra: kalifaren familiarra, probintziako
valia, aginte militarra zuen

59. 7. Islamaren hedapena
• Antolaketa politikoa
– Kalifak zuen aginte gorena
• Aginte politiko eta erlijiosoa zuen
• Armadaren buru, legeak egin eta epaile nagusi zen
– Funtzionario hauen laguntza zuen Kalifak:
• Bisirrak: ministroak ziren, aholkulariak
• Kadiak: epaileak, legeak koran-aren arabera aplikatu
• Valiak: probintziak gobernatzen zituzten
– Emirrak
• Printze edo nobleak ziren ( kalifaren familiakoak): probintziak
gobernatu eta armada propioa zuten

60. 8. Islamiar gizartea eta kultura
Islamiar gizartea:
Aristokratak
Handikiak
Merkatariak,
eskulangileak, nekazari
lurjabeak
Herritar gehienak
Nekazariak, saltzaile txikiak, zerbitzariak

61. 8. Islamiar gizartea eta kultura
• Gizarte heterogeneoa
– Zenbait erlijio (musulmana, judutarra, kristaua) eta etnia
(berbereak, arabiarrak, eslabiarrak…) nahazturik
– Hirizpide ekonomikoetan banatu gizartea:
• Aristokratak: gehienak arabiarrak; aginte politiko eta ekonomikoa
zuten
• Handikiak: merkatari, eskulangile eta nekazari lurjabeak ziren;
botere ekonomikoa zuten baina botere politikorik ez
• Herritar gehienak: lur gabeko nekazariak, tailerren jabe ez ziren
eskulangileak, saltzaile txikiak eta zerbitzariak
– Juxtu xamar bizi ziren
– Emakumeak
• Lehenik aitaren agindupean, eta gero senarrarenean.
• Familiaren ardura zuten
• Ezin zuten hezkuntzarik jaso

62. 8. Islamiar gizartea eta kultura

63. 8. Islamiar gizartea eta kultura
Igeltsua
Azulejoa
Igeltsua
Egurra
Arkitektura
Material pobreak:

64. 8. Islamiar gizartea eta kultura
Geometrikoa
Kaligrafikoa
Begetala
Arkitektura
Dekorazio motak:

65. 8. Islamiar gizartea eta kultura
-Giro hezea gustuko zuten,
urarekiko gustua:
-Iturri, urmael, ur jauziak…
Arkitektura

66. Polilobulatua
Ferra-arkua
Ferra-arku
zorrotza
-Elementuak:
Arku oso bereizgarriak
egiten zituzten.
Ferra-arkuak
eta
Polilobulatuak
Kupula
-Elementuak:
Sabai lauak eta kupula
aberatsak.
8. Islamiar gizartea eta kultura
Arkitektura

67. 8. Islamiar gizartea eta kultura
Arkitektura

68. 8. Islamiar gizartea eta kultura
• Kulturaren garapena
– Astronomian, matematiketan, medikuntzan, kimikan,
nekazaritzan eta literaturan lan handiak egin zituzten
• Islamiar artea
– Arkitektura
• Material pobreak erabili: adreiluak, igeltsua, zura
• Arkuak: Ferra arkuak eta polilobulatuak
• Estalkiak: egurrezko sabai lauak eta kupula oso dekoratuak
• Kanpokaldean dekorazio gutxi, barrualdean gehiena
– Dekorazio geometrikoak, begetalak eta kaligrafikoak
– Argi-itzalen jokoak egin, urarekin giro atsegin eta freskoak sortu