ΕΠΟ 20 - Οι εικαστικές τέχνες στη Δύση από τον 6ο έως τον 11ο αι - Σημειώσεις - onlearn.gr

1. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
Ενότητα 1.1: Οι εικαστικές τέχνες στη Δύση από τον 6ο
έως τον 11ο
αι., σσ. 25-32
Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο
Η περίοδος αυτή (6ος-11ος αι.) ονομάζεται αλλιώς και Πρώιμος Μεσαίωνας. Το βασικό
χαρακτηριστικό της είναι η πλήρης αναδιάρθρωση του χάρτη της Ευρώπης:
➢ Από τον 4ο αι. είχε ξεκινήσει η κάθοδος και οι συνεχείς μετακινήσεις των «βαρβαρικών»
(γερμανικών) λαών στην κεντρική & νότια Ευρώπη
➢ Το 476 οι επιδρομείς εισβάλλουν στη Ρώμη και διώχνουν τον Ρωμύλο Αυγουστύλο → το
δυτικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας καταλύεται
➢ Τα γερμανικά φύλα εγκαθίστανται σε διάφορα σημεία της κεντρικής, δυτικής & νότιας
Ευρώπης και ιδρύουν τα δικά τους βασίλεια
➢ Οι μετακινήσεις τους διαρκούν μέχρι τον 6ο αι. → τότε η εγκατάστασή τους στις
διάφορες περιοχές έχει περίπου εδραιωθεί
Ολόκληρη η περίοδος (6ος-11ος αι.) υπήρξε το αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης που μόλις
περιγράψαμε. Χαρακτηρίζεται συνήθως και ως ‘Σκοτεινοί αιώνες’, καθώς δεν έχουμε πολλές
πληροφορίες για αυτήν. Τόσο στο οικονομικό όσο και στο πολιτικό-κοινωνικό επίπεδο
επικράτησε αστάθεια. Στο πνευματικό & τεχνολογικό επίπεδο επικράτησε παρακμή.
Τα κύρια χαρακτηριστικά της τέχνης των βαρβαρικών λαών
Τα γερμανικά φύλα ήταν νομάδες & ειδωλολάτρες. Το χαμηλό μορφωτικό τους επίπεδο δεν
επέτρεπε να αναγνωρίσουν την αξία των ελληνορωμαϊκών επιτευγμάτων στις τέχνες.
Τα χαρακτηριστικά της τέχνης τους:
✓ Δεν ανέπτυξαν την αρχιτεκτονική – εύλογο, αφού ήταν νομάδες
✓ Η μόνη μορφή τέχνης που ανέπτυξαν ήταν η μικροτεχνία: φορητά αντικείμενα
(κοσμήματα, διακοσμητικά & θρησκευτικά σκεύη κλπ.) – για τον ίδιο λόγο (νομάδες)
✓ Τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά της τέχνης τους είναι: πολύπλοκα φυτικά & ζωικά
διακοσμητικά μοτίβα, φαντασία, αδυναμία στην απόδοση της ανθρώπινης μορφής
Τα γερμανικά φύλα, γενικά, δεν ανέπτυξαν καλλιτεχνική συνείδηση. Μόνος στόχος των
αντικειμένων που δημιουργούσαν ήταν η καθαρά χρηστική (εξορκισμοί, μαγεία κλπ.) &
διακοσμητική λειτουργία τους.
Το βιβλίο μας διευκρινίζει σε αυτό το σημείο ότι η τέχνη της δυτικής Ευρώπης υπήρξε το
αποτέλεσμα της συνένωσης αφενός αυτής της αφηρημένης διακοσμητικής τάσης των
γερμανικών φύλων αφετέρου της ανθρωποκεντρικής ελληνορωμαϊκής παράδοσης.

2. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
Η συμβολή της Εκκλησίας στην ανάπτυξη της τέχνης
Η Εκκλησία διαδραμάτισε ανασχετικό ρόλο στην παρακμή των περιοχών της δυτικής Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας. Διατήρησε την παλιά οργάνωσή της σε επισκοπές → στις πόλεις, οι οποίες τώρα
πια ήταν ερειπωμένες από τις επιδρομές. Στην ύπαιθρο διατήρησε τα μοναστήρια της. Η Ρώμη
αποτέλεσε το πνευματικό κέντρο της χριστιανοσύνης και πολλοί κληρικοί, σε πολλές περιοχές,
προσπάθησαν να αναβιώσουν τις τέχνες & τα γράμματα. Η ιεραποστολική δραστηριότητα της
Εκκλησίας οδήγησε στην επικράτηση του χριστιανισμού σε όλη την Ευρώπη μέχρι το 900.
Η περίπτωση της Ιρλανδίας: ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στα μοναστήρια της Ιρλανδίας
& της Αγγλίας. Ο εκχριστιανισμός της Ιρλανδίας έγινε το 430 περίπου. Τα μοναστήρια της
αποτέλεσαν κέντρα ιεραποστολικά. 7ος-8ος αι.: Οι μοναχοί αντέγραφαν χειρόγραφα ιερά
κείμενα προκειμένου να ενισχύσουν το ιεραποστολικό έργο. Αυτά τα χειρόγραφα
διακοσμούνταν με πολύπλοκα θέματα & μοτίβα. Στο πλαίσιο αυτής της εικονογράφησης
γινόταν και απόδοση της ανθρώπινης μορφής, αλλά εντελώς σχηματικά.
Ευαγγέλιο του Lindisfarne (Gombrich, σελ. 161)
✓ Χρονολογείται: πριν από το 698 – δημιουργήθηκε στο Lindisfarne της περιοχής της
Νορθουμβρίας (Αγγλία)
✓ Οι σελίδες του διακοσμούνται με:
➢ σταυρούς σχεδιασμένους με ακρίβεια στη λεπτομέρεια
➢ πορτρέτα Ευαγγελιστών που βασίστηκαν στις μικρογραφίες ενός αρχαίου
μεσογειακού χειρόγραφου → τα ονόματά τους συνοδεύονταν από την ελληνική
λέξη ο άγιος
✓ Οι μεσογειακές-βυζαντινές αυτές επιδράσεις εξηγούνται από το γεγονός ότι η Εκκλησία
της Αγγλίας αναδιοργανώθηκε από τον Έλληνα Θεόδωρο της Ταρσού (668)
Το βυζαντινό εξαρχάτο της Ραβέννας
Μετά την κατάλυση του δυτικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το ανατολικό της
τμήμα, δηλαδή η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, επιβίωσε και ισχυροποίησε την παρουσία του στην
ανατολική Μεσόγειο. Στο δυτικό τμήμα επικράτησε η «βαρβαρική» παρουσία. Τον 6ο αι. ο
βυζαντινός αυτοκράτορας Ιουστινιανός επεδίωξε να επαναφέρει την αυτοκρατορία του στα
παλιά της σύνορα → έτσι, επανήλθε στην ιταλική χερσόνησο η βυζαντινή διοίκηση. Η Ραβέννα:
➢ 5ος αι.: έδρα των αυτοκρατόρων του δυτικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Μετά το 476 έγινε η έδρα των Οστρογότθων ηγεμόνων. Σε όλο τον 5ο αι. αναπτύχθηκε
έντονη οικοδομική & καλλιτεχνική δραστηριότητα
➢ 540: ανακατάληψη από Ιουστινιανό → ανοικοδομείται ο ναός του Αγίου Βιταλίου
➢ 582-602: έδρα του βυζαντινού εξαρχάτου
➢ 751: κατάληψη από τους Λογγοβάρδους

3. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
Ναός Αγ. Βιταλίου:
✓ Χρονολογείται: 526-540 → η ανοικοδόμησή του είχε ξεκινήσει από το 526, αλλά
ολοκληρώθηκε & διακοσμήθηκε χάρη στη βυζαντινή παρουσία
✓ Περίκεντρος ναός, οκταγωνικός εξωτερικά
✓ Υλικό δόμησης: πλίνθοι
✓ Διακόσμηση τοίχων:
➢ Εξωτερικά επενδυμένοι με μαρμάρινες πλάκες
➢ Εσωτερικά διακοσμημένοι με ψηφιδωτά
Η Καρολίγγεια Αναγέννηση
Ονομάζουμε έτσι την άνθηση των γραμμάτων & τεχνών κατά την περίοδο της αυτοκρατορίας
του Καρλομάγνου (768-814) που έδωσε ώθηση στην ανάπτυξη των τεχνών & των γραμμάτων
υπό την «προστασία» της Εκκλησίας, κυρίως στην εικονογράφηση χειρογράφων και τη
μικροτεχνία. Ο ίδιος ανήλθε, το 768, στην εξουσία του φραγκικού βασιλείου και κατάφερε να
υποτάξει αρκετά γερμανικά φύλα και να τα ενώσει υπό την εξουσία του → με αυτόν τον τρόπο
συνένωσε αρκετές από τις περιοχές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Το 800 στέφθηκε Ρωμαίος
Αυτοκράτορας από τον Πάπα στη Ρώμη. Θέλησε να αναβιώσει τη δόξα της παλιάς ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας. Για αυτόν τον λόγο συντελέστηκε την εποχή αυτή μια «στροφή» στην
παλαιοχριστιανική καλλιτεχνική παράδοση της Ρώμης → αυτό σημαίνει ότι τα καλλιτεχνικά
πρότυπα αναζητούνταν στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Παραδείγματα:
Ανακτορικό παρεκκλήσι, Aachen (Gombrich, σελ. 162):
✓ Χρονολογείται: 790-805
✓ Βασίστηκε στο πρότυπο του βυζαντινού ναού του Αγ. Βιταλίου
✓ Περίκεντρος ναός με έναν κεντρικό οκταγωνικό χώρο
✓ Έχει τρούλο
Ψαλτήριο της Ουτρέχτης:
✓ Χρονολογείται: 830 περ. – χειρόγραφο → η εικονογράφηση έγινε στη Reims (Γαλλία)
✓ Εικονογραφεί το κείμενο των ψαλμών της Παλαιάς Διαθήκης
✓ Οι μικρογραφίες του σχεδιάστηκαν με καστανέρυθρο μελάνι
✓ Οι παραστάσεις είναι πυκνές με έντονο το στοιχείο της κίνησης στις μορφές
✓ Ως πρότυπο χρησιμοποιήθηκε πιθανότατα κάποιο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας

4. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
Στόχοι του καλλιτέχνη & θέση του στη μεσαιωνική κοινωνία
Στόχοι: οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα δε χαρακτηρίζονται από καλλιτεχνική πρωτοτυπία.
Αντίθετα, βασίζονταν συνήθως σε παλαιότερα πρότυπα. Ωστόσο, αυτά τα πρότυπα δεν τα
αντέγραφαν απλά, αλλά προσπαθούσαν να αποδώσουν τη δική τους αισθητική αντίληψη. Δεν
τους ενδιέφερε να αποδώσουν πιστά την πραγματικότητα (ανθρώπους – φύση) ούτε να
δημιουργήσουν ωραία καλλιτεχνήματα. Μοναδικός τους στόχος ήταν να μεταδώσουν το
μήνυμα του Ευαγγελίου.
Κοινωνική θέση: δεν αναγνωρίζονταν ως καλλιτέχνες, αλλά ως τεχνίτες. Δεν υπέγραφαν καν τα
έργα τους (σπάνια).
Προσοχή: αυτά ισχύουν για όλο τον Μεσαίωνα, όχι μόνο τον Πρώιμο Μεσαίωνα που εξετάζουμε
εδώ.
Οθωνική τέχνη
Όταν το 814 πέθανε ο Καρλομάγνος, η αυτοκρατορία του διαιρέθηκε σε 3 τμήματα, όσα και οι
διάδοχοί του: ένα τμήμα που αντιστοιχεί στη σημερινή Γαλλία, ένα τμήμα που αντιστοιχεί στη
σημερινή Γερμανία, ένα τμήμα που αντιστοιχεί σε μια κάθετη ζώνη ανάμεσα σε Γαλλία και
Γερμανία: από τη σημερινή Ολλανδία μέχρι τη σημερινή Ελβετία.
Παρά τις ταραχές που ξέσπασαν ο Ερρίκος Α΄ στο γερμανικό τμήμα κατάφερε να αποκαταστήσει
την πολιτική σταθερότητα. Ο γιος του, ο Όθων Α΄ (936-973), κατέλαβε τη βόρεια Ιταλία &
στέφθηκε από τον Πάπα αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας → δήλωνε, έτσι, ότι
είναι ο συνεχιστής της εξουσίας του Καρλομάγνου. Στα χρόνια του αναπτύχθηκε η οθωνική
τέχνη → αναβίωση της καρολίγγειας τέχνης με βυζαντινές επιδράσεις (το 972 ο Όθων Β΄
παντρεύτηκε τη βυζαντινή πριγκίπισσα Θεοφανώ).
Χειρόγραφο Ευαγγέλιο του Όθωνα Γ΄:
✓ Χρονολογείται: 1000 περ.
✓ Απεικονίζονται ευαγγελικές σκηνές
✓ Μια από αυτές απεικονίζει τον Χριστό να πλένει τα πόδια των μαθητών του:
➢ Παράσταση με λίγα πρόσωπα (μόνο τα κύρια)
➢ Οι μορφές είναι επίπεδες & οι διαστάσεις τους εξαρτώνται από τη σπουδαιότητα
του καθενός → ο Χριστός, π.χ. είναι μεγαλύτερος από τους άλλους → αυτό
ονομάζεται ιερατική προοπτική και συνηθιζόταν στη βυζαντινή τέχνη
➢ Απόδοση χώρου: δισδιάστατη με λίγα συμπληρωματικά στοιχεία
➢ Κεντρικό γεγονός: η συνομιλία Χριστού-Πέτρου που γίνεται με έντονες
χειρονομίες
➢ Μαθητής στα δεξιά που λύνει το σανδάλι του: δάνειο από την αρχαιότητα