ΕΛΠ 20 - Γέννηση και εξέλιξη της Αρχαίας Ελληνικής πόλης - Σημειώσεις - onlearn.gr

1. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
ΕΛΠ 20 : ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Ι: ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ
ΧΡΟΝΙΑ.
ΤΟΜΟΣ Α’ : ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΠΟΛΙΤΗ
ΕΝΟΤΗΤΑ 1.1 : ΓΕΝΝΗΣΗ ΚΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ
Αναφορά στο πολιτικό- οικονομικό – κοινωνικό-
χωροθετικό πλαίσιο μέσα στο οποίο
δραστηριοποιήθηκε ο ελεύθερος πολίτης.
1- προσδιορισμός της έννοιας της αρχαίας ελληνικής
πόλης
2- οι παράγοντες που τη διαμόρφωσαν
3- ιστορική αναδρομή στην εξέλιξή της
4- τα κύρια γεωγραφικά και χωροθετικά της αρχαίας
ελληνικής πόλης του 5ου
και του 4ου
αι πΧ
5- τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων της
ίδιας περιόδου
6- ο πολιτικός χαρακτήρας της πόλης
7- η πολιτειακή δομή και διάρθρωσή της.
8- το θεσμικό πλαίσιο της κοινότητας των ελεύθερων
πολιτών
9- τα κριτήρια απόκτησης της ιδιότητας του πολίτη

2. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
10- οι υποχρεώσεις και τα δικαιώματα του πολίτη
προς την πόλη
1.1.1 Εννοιολογικός προσδιορισμός
Ο θεσμός της αρχαίας ελληνικής πόλης αποτελεί σημείο
επιστημονικής μελέτης και αντιπαράθεσης, καθώς
πρόκειται για τον πρωταρχικό πυρήνα οργανωμένης
κοινωνικής και πολιτικής ανθρώπινης συμβίωσης. Η
ιστορία του θεσμού είναι τόσο παλιά όσο και η ιστορία
των ελληνικών φύλων που εγκαταστάθηκαν στον
ελλαδικό χώρο. Επιστήμονες μελέτησαν το θεσμό της
αρχαίας ελληνικής πόλης σε βάθος κι επεσήμαναν τα
συστατικά στοιχεία του και τα ιστορικά- κοινωνικά-
πολιτικά- οικονομικά χαρακτηριστικά του θεσμού. Η
αρχαία ελληνική πόλη ως έκφραση ομαδικής
συμβίωσης ανθρώπων δημιουργήθηκε από τους
Έλληνες και πρόκειται για τον πληρέστερο τύπο
ανεξάρτητης και αυτόνομης κοινωνικοπολιτικής
οργάνωσης. Εκατοντάδες, διάσπαρτες τέτοιες πόλεις
αναφέρονται από αρχαίους συγγραφείς και τον Όμηρο
που ονομάζει ‘πόλιν’ ή ‘πτολίεθρον’ την
ακρόπολη/φρούριο του άστεως και ‘άστυ’ την
κατοικημένη περιοχή. Τον 8ο αι. η πόλη διαμορφώθηκε
ως μια ορθολογικά οργανωμένη κοινωνικοπολιτική
οντότητα κι όχι απλά ως μια αναγκαία κοινότητα

3. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
συμβίωσης. Η εξέλιξη κορυφώθηκε τον 5ο
αι και
συνέχισε να εξελίσσεται και τον 4ο
αι . Διάφορες
διεργασίες και γεγονότα προκάλεσαν ανακατατάξεις
που διαμόρφωσαν ένα νέο κοινωνικό και πολιτικό
σκηνικό. Τον 6ο αι. η πόλη λειτουργούσε ήδη ως ένας
πολιτικός οργανισμός. Στην Αθήνα υπήρχε πολιτειακή
δομή και πρωτοποριακή νομοθεσία, με λειτουργικά
πολιτειακά όργανα και κωδικοποιημένες μορφές
διακυβέρνησης. Το ίδιο συνέβαινε στη Σπάρτη και σε
άλλες πόλεις που ακολουθούσαν τις δυο ισχυρές πόλεις
της εποχής .
Τρεις ήταν οι παράγοντες που συνέβαλαν στο θεσμό της
πόλης :
- η ανάπτυξη πρωτόγνωρων για την εποχή
οικονομικών δραστηριοτήτων
- ο εκπατρισμός
- η άνθηση του θαλάσσιου εμπορίου
1.1.2 Ο Οικονομικός παράγοντας
Ο οικονομικός παράγοντας έπαιξε τον καθοριστικότερο
ρόλο. Τον 7ο αι. το εμπόριο και η βιοτεχνία ανθούν
σημαντικά. Εμφανίζονται νέα προϊόντα και μέθοδοι,
ενώ καθιερώνεται το νόμισμα ως μέσο συναλλαγής.

4. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
Η καθιέρωση του νομίσματος:
Η καθιέρωση του νομίσματος ανοίγει νέους ορίζοντες
τόσο ως εργαλείο εμπορικής ανάπτυξης όσο και ως
ενίσχυση του θεσμού της κινητής περιουσίας. Πολλοί
γεωργοί και τεχνίτες οδηγήθηκαν σε αναζήτηση
καλύτερης τύχης στα αστικά κέντρα, ενώ το κράτος το
χρησιμοποίησε για την είσπραξη φόρων, που μαζί με τις
δωρεές και τις χορηγίες ήταν οι κύριες πηγές εσόδων
του.
Ο εκπατρισμός :
ήταν αποτέλεσμα της στενότητας καλλιεργήσιμης γης,
της ανακάλυψης νέων εύφορων περιοχών και της
ανάπτυξης της βιοτεχνίας. Το μεγαλύτερο μερίδιο στη
γη το κατείχαν οι ευγενείς, μη αφήνοντας περιθώριο
στους μικρούς να αναπτυχθούν. Οι τελευταίοι
αναγκάζονταν να πληρώνουν τα χρέη τους είτε με το να
γίνονται δούλοι, ή να μετοικούν. Στις περισσότερο
εύπορες περιοχές σημειώνονταν εσωτερικές
αναταραχές, που δημιουργούσαν μεγάλο
μεταναστευτικό ρεύμα προς τα αστικά κέντρα
(Θουκυδίδης Ιστορία Ι , 12).
Η ναυσιπλοΐα και το εμπόριο :
ώθησαν στην αστυφιλία, αύξησαν την γεωργική
παραγωγή με προϊόντα τα οποία αντάλλασσαν με

5. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
μέταλλα όπως χαλκό και σίδηρο από άλλες περιοχές.
Το εμπόριο και η βιοτεχνία αποτελούν σημαντική πηγή
πλουτισμού.
Για τη γέννηση της πόλης έγραψαν ο Πλάτων κι ο
Αριστοτέλης:
Ο Πλάτων αναφέρει :
Η πόλη γεννήθηκε γιατί κανένας άνθρωπος δεν είναι
αυτάρκης, αλλά χρειάζεται τον άλλον. Πολλές ανάγκες
οδήγησαν πολλούς ανθρώπους να ζουν μαζί για να
αλληλοβοηθούνται. Το συνοικισμό αυτόν, ονομάσαμε
πόλις.
Ο Αριστοτέλης αναφέρει :
Η πόλις δε δημιουργήθηκε μόνο για να μην αδικεί ο ένας
τον άλλον, ούτε μόνο για την αμοιβαία εξυπηρέτηση. Τα
δυο παραπάνω αποτελούν συστατικά στοιχεία της,
αλλά η πόλη είναι κοινωνία που προέκυψε από τη
συνένωση των οίκων και των γενών. Δημιουργήθηκε για
να εξασφαλίσει στα μέλη της ευτυχία. Σκοπός της είναι
ο πλήρης και αυτάρκης βίος, η ευτυχισμένη και
αξιοπρεπής ζωή.
Και για τους δυο, η πόλη είναι η φυσική εξέλιξη της
ανθρώπινης συμβίωσης, που καλύπτει τις αδυναμίες
της οικογένειας (οίκος) της ευρύτερης συγγενικής
συμβίωσης (γένος, κώμη) και τις αυξημένες ανθρώπινες

6. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
ανάγκες. Για τον Αριστοτέλη, ο άνθρωπος βρίσκει την
ολοκλήρωση μέσα στην πόλη καθώς αυτή ικανοποιεί
καλύτερα τις ανάγκες του και εξασφαλίζει ευτυχία και
αξιοπρέπεια. Αποτελεί τον πυρήνα της ελληνικής
εμπειρίας και της πολλαπλής λειτουργικής οντότητας,
που επηρεάζει όλους τους τομείς της ζωής.
Συμπέρασμα : η πόλη αποτελεί κοινωνικοπολιτική και
οικιστική ενότητα, που εξέφραζε την οργανωμένη ζωή.
Σκοπός της ήταν η επίτευξη της αυτάρκειας και της
ευδαιμονίας των κατοίκων. Τα χαρακτηριστικά της ήταν
η ενότητα, η αυτάρκεια και η αυτονομία.
1.1.3 Τα Χαρακτηριστικά της πόλης
Για τα χαρακτηριστικά της πόλης μίλησαν ο Πλάτωνας
κι ο Αριστοτέλης .
✓ Πρώτο χαρακτηριστικό της πόλης η
ενότητα.
Πλάτωνας:
− Η αλληλογνωριμία των πολιτών είναι το
μεγαλύτερο και το πιο ύψιστο αγαθό. (Πλάτωνας ,
Νόμοι, Ε 738 e )

7. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
− Οι άρχοντες πρέπει να επιτρέπουν την ανάπτυξη
μιας πόλης μέχρι το σημείο που διατηρείται η
ενότητά της, όχι παραπέρα. (Πλάτωνας, Πολιτεία ,
423 b )
Αριστοτέλης :
− Είναι δύσκολο έως και αδύνατο να κυβερνηθεί μια
πολυπληθής πόλη. Το καλό προκύπτει από την
σχέση αρμονίας του πλήθους προς το μέγεθος.
(Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1326 a, 5-6)
• Και για τον ιδεαλιστή Πλάτωνα και για τον
ρεαλιστή Αριστοτέλη , απαραίτητη
προϋπόθεση για την ύπαρξη της πόλης είναι η
ενότητα των πολιτών που προκύπτει από τους
μεταξύ τους δεσμούς. Η συνοχή και η
συνεκτικότητα του πληθυσμού εξασφαλίζουν
την ευδαιμονία, ενώ η διάσπαση και η διχόνοια
προκαλούν δεινά.
• Ενότητα σημαίνει άμεση επικοινωνία και
γνωριμία των πολιτών, δράση σύμφωνα με
κοινά ήθη θεσμούς και νόμους.
• Αποτελεί επίσης κριτήριο για το μέγεθος της
ιδανικής πόλης, καθώς η πολύ μικρή πόλη δεν

8. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
είναι αυτάρκης και η πολύ μεγάλη δεν είναι
πολιτικά λειτουργική.
• Άρα η ενότητα, η συνοχή και η αμεσότητα στην
επικοινωνία προάγουν την αλληλοκατανόηση,
την αλληλεγγύη, τη δημιουργία φιλικών
δεσμών και επιδρούν στην ανθρώπινη
συμπεριφορά φέρνοντας ισορροπία.
Εξισορροπούν μέσα και σκοπούς, επιθυμίες και
ιδανικά , δόξα και γνώση, κἰνητρα και
ελεύθερες επιλογές.
• Η ιδεατή μορφή της ενότητας προχωρεί
παραπέρα , μέχρι την πλήρη ταύτιση του
ανθρώπου και της πόλης.
• Ο Πλάτωνας στην ιδανική πολιτεία θεωρεί τον
άνθρωπο όχι μόνο οργανικό μέρος της πόλης,
αλλά συνδέει την ψυχολογική του δομή με την
κοινωνική της δομή. Αν η πόλη είναι
τυραννούμενη και υπόδουλη, ούτε ο πολίτης
είναι ελεύθερος. Η ταύτιση αυτή είναι
δεδομένη για τον Πλάτωνα που υποστηρίζει
πως ότι συμβαίνει – καλό ή κακό – σε έναν
πολίτη αφορά και την πόλη η οποία
συμμερίζεται τη χαρά ή τη λύπη του.

9. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
✓ Δεύτερο χαρακτηριστικό της πόλης η
αυτάρκεια.
Η αυτάρκεια αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της πόλης
και το απαραίτητο ιδεώδες για την οργάνωσή της.
Σημαίνει την τέλεια εναρμόνιση του μεγέθους, του
πληθυσμού και των πόρων.
• Πλάτων : αυτάρκης είναι η πόλη που εξασφαλίζει
τα προς το ζην στους πολίτες
• Αριστοτέλης : αυτάρκεια δε σημαίνει μόνο την
εξασφάλιση των βασικών αναγκών , δίνει ευρύτερο
περιεχόμενο στον όρο, θεωρώντας πως την
αυτάρκεια ως τον τελικό σκοπό και το τέλειο αγαθό.
Είναι ευδαιμονικού χαρακτήρα καθώς οδηγεί στο
‘ευ ζην’ καλύπτοντας τις βιοτικές ανάγκες, αλλά και
αφήνοντας τον πολίτη να διαμορφώνει ελεύθερα
τη ζωή του. Άρα, μόνο με την αυτάρκεια μπορεί η
πόλη να αποκτήσει οργανική πληρότητα, με τη
συνύπαρξη δηλαδή της σιγουριάς, της ασφάλειας,
της αρμονίας και της ευνομίας.
✓Τρίτο χαρακτηριστικό της πόλης η
αυτονομία .

10. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
Ο όρος αυτονομία περικλείει την αυτοκυριαρχία, την
αυτοδιάθεση, την κρατική ανεξαρτησία και την
ελευθερία. Περιλαμβάνει όλες τις κοινωνικές, πολιτικές,
ηθικές και οικονομικές αρχές της πόλης. Κάθε πόλη είχε
τη δική της ταυτότητα και χαρακτήρα. Η αυτονομία,
καθώς συνδεόταν με την ατομική ελευθερία ήταν ένα
βαθιά ριζωμένο και έντονο συναίσθημα. Συναντάται σε
όλες τις ελληνικές πόλεις και εκφράζεται έντονα τόσο με
τον τοπικιστικό πατριωτισμό, όσο και με την εθνική
συνείδηση. Η αυτονομία είχε τεράστια σημασία για τις
πόλεις που δε δίσταζαν να ενωθούν μεταξύ τους
προκειμένου να τη διαφυλάξουν από εξωτερικούς
εχθρούς.
Γεωγραφική Θέση και Μέγεθος
Οι περισσότερες πόλεις χτίζονταν στις παρυφές ενός
λόφου και όταν ήταν δυνατόν, σε κοντινή απόσταση
από τη θάλασσα. Στην κορυφή του λόφου βρισκόταν η
ακρόπολη, το φρούριο όπου κατέφευγαν οι κάτοικοι σε
περίπτωση επιδρομής. Κάποιες πόλεις διέθεταν και
τείχη (Αθήνα, Κόρινθος, Άργος). Η Σπάρτη ήταν
ανοχύρωτη. Η χωροθέτηση αυτή, εξασφάλιζε ασφάλεια
και διευκόλυνε την άμυνα σε περίπτωση επίθεσης. Η
έκτασή τους ήταν σχετικά περιορισμένη, ιδίως στα

11. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
νησιά. Αντικείμενο συζήτησης αποτελούσε ο
πληθυσμός. Για τον Ιππόδαμο, η ιδανική πόλη έπρεπε
να έχει 10.000 κατοίκους. Ο Πλάτωνας υποστήριζε πως
έπρεπε να υπάρχει ο πληθυσμός που θα επέτρεπε στην
πόλη να αμύνεται, ταυτόχρονα όμως, οι πολίτες θα
πρέπει να γνωρίζονταν μεταξύ τους για να μπορούν να
εκλέγουν τους καλύτερους άρχοντες. (5.040 κάτοικοι).Ο
Αριστοτέλης θεωρεί πως οι κάτοικοι πρέπει να είναι
τόσοι ώστε να είναι αυτάρκης η πόλη. Κάνει διάκριση
μεταξύ μεγάλης και πολυάνθρωπης πόλης,
υποστηρίζοντας το μέτρο. Πάντως ο πληθυσμός των
περισσότερων πόλεων όπως η Μίλητος, η Έφεσος, η
Θἠρα , η Κόρινθος κι η Ρόδος ήταν γύρω στις 10.000. Η
Σπάρτη αριθμούσε εννέα με δέκα χιλιάδες πολίτες.
Η Κοινωνική Δομή
Κύριο χαρακτηριστικό της ιστορικής εξέλιξης των
πόλεων ήταν η αντιπαράθεση κι ο ανταγωνισμός μεταξύ
πλούσιων και φτωχών. Τα βασικά αιτήματα των
φτωχών από την ομηρική εποχή ήταν ο αναδασμός και
η παραγραφή των χρεών. Και τα δύο συνδέονταν με την
κατοχή γης. Μέχρι την εμφάνιση του χρήματος ως
μέσου συναλλαγής , η κατοχή γης ήταν το μοναδικό
κριτήριο πλούτου. Οι πλούσιοι κρατούσαν τη γη και

12. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
παρότι ήταν λιγότεροι και την εξουσία. Οι φτωχοί
περισσότεροι αριθμητικά , αγωνίζονταν για να
παράγουν τα προς το ζην και για να πληρώνουν τα χρέη
τους προς τους πλούσιους . Διαφοροποίηση αυτής της
διαμάχης υπάρχει σε ελάχιστες πόλεις (όπως στην
Αθήνα, μετά το Σόλωνα και τον Κλεισθένη) καθώς το
εμπόριο στάθηκε απέναντι στην αγροτική καλλιέργεια.
Στις περισσότερες ελληνικές πόλεις υπήρχαν τρεις
πληθυσμιακές ομάδες :
-οι πολίτες- οι μέτοικοι-οι δούλοι
Στη Σπάρτη υπήρχαν πολίτες, οι περίοικοι και οι
είλωτες. Δούλοι εμφανίζονται τον 3ο
αι. Στην Κρήτη οι
δούλοι ονομάζονται κλαρώτες ενώ στη Θεσσαλία
ονομάζονται πενέστες .