ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

1. 4. Εικαστικές Τέχνες
και Μουσική
Μπακάλης Κώστας: history-logotexnia.blogspot.com

2. Όροι-
κλειδιά
ενότητας
Βασιλική με τρούλο,
γλυπτική,
ζωγραφική,
ψηφιδωτά,
μικρογραφία,
μικρογλυπτική,
μικροτεχνία,
Νομισματική.

3. Τοχριστιανικόιδεώδεςκαιητέχνη
Το νέο χριστιανικό ιδεώδες ζωής
δεν άλλαξε στην αρχή τις
εξωτερικές μορφές της τέχνης,
όμως άλλαξε την κοινωνική της
λειτουργία. Για τον αρχαίο κόσμο,
ένα έργο τέχνης είχε σημασία
πρωταρχικά αισθητική, αλλά για
τον χριστιανισμό η σημασία του
είναι ολότελα διαφορετική [...]. Ο
διδακτικός της χαρακτήρας είναι
το πιο τυπικό γνώρισμα της
χριστιανικής τέχνης.
A.Hauser,ΚοινωνικήΙστορίατης
Τέχνης,τ.Α',εκδ.Κάλβος,Αθήνα1984,
167-168.
■ Μελέτησε προσεκτικά το
παράθεμα αυτό και, με βάση τα
όσα θα μάθεις στη συνέχεια,
προσπάθησε να βρεις στοιχεία
που επιβεβαιώνουν το διδακτικό
χαρακτήρα της χριστιανικής
τέχνης.

4. Α. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

5. ΡΥΘΜΟΙ ΝΑΩΝ
1) Βασιλική με τρούλο
ή τρουλαία Βασιλική
Αγία Σοφία (6ος αι.)
2) Σταυροειδής με τρούλο
(: μορφή ενός σταυρού εγγεγραμμένου
σε τετράγωνο)
 περίοδος Μακεδονικής Δυναστείας.
Παραλλαγές του ναού αυτού είναι
Ο αγιορείτικος τύπος με τρεις κόγχες και
 Ο πεντάτρουλος ρυθμός,
3) Οκταγωνικός τύπος (11ος
αι.)
Εξωτερική εμφάνιση ναών: Δεν είναι ιδιαίτερα επιμελημένες και σε
μερικές περιπτώσεις δίνουν την αίσθηση της
πρόχειρης κατασκευής.
Εσωτερική εμφάνιση ναών: Αντίθετα, οι εσωτερικοί χώροι κοσμούνται με
τοιχογραφίες,ψηφιδωτά,ανάγλυφες
παραστάσεις,έργαξυλογλυπτικήςκαι φορητές
εικόνες.
Ερμηνεία διαφοροποίησης: Επειδή η λατρεία της χριστιανικής θρησκείας,
σε αντίθεση με την αρχαία θρησκεία, τελείται
στο εσωτερικό των ναών.

6. Όταν ο χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία, παρουσιάστηκε η ανάγκη και για μια νέα
τέχνη, που θα ήταν χριστιανική. Η τέχνη αυτή βασίστηκε σε παλιότερες μορφές τέχνης:
στην κλασική ελληνική, την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή. Κύριο χαρακτηριστικό της
αυτή την περίοδο ήταν η ανάμιξη και ο συνδυασμός διαφορετικών στοιχείων.
Στην αρχή οι πρώτοι χριστιανοί συγκεντρώνονταν για τη λατρεία στις κατακόμβες. Όταν
ο χριστιανισμός έγινε νόμιμη θρησκεία άρχισαν να χτίζονται πιο μεγαλοπρεπή κτίρια. Οι
εκκλησίες που χτίζονται τον 4ο–6ο αιώνα χωρίζονται σε δύο βασικούς τύπους: στις
ροτόντες (περίκεντρα κτίρια) και στις βασιλικές. Τέτοιες εκκλησίες βλέπουμε σε όλες τις
περιοχές της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

7.  Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (Ροτόντα) στη Θεσσαλονίκη. Το κτίριο
χτίστηκε τον 4ο αιώνα ως μαυσωλείο του Ρωμαίου αυτοκράτορα Γαλέριου. Στη συνέχεια
έγινε χριστιανική εκκλησία και αργότερα τζαμί. Σήμερα είναι μουσείο. Επίσης
λεπτομέρεια από τον ψηφιδωτό διάκοσμο της Ροτόντας. 4ος αιώνας.

8.  Η Αχειροποίητος στη Θεσσαλονίκη. Η εκκλησία αυτή είναι μια
από τις παλιότερες βασιλικές που έχουν διατηρήσει την αρχική
τους μορφή. Μέσα 5ου αιώνα.
 Το βασικό αρχιτεκτονικό σχέδιο των βυζαντινών ναών στηρίζεται στο ορθογώνιο
παραλληλόγραμμο σχήμα που είχαν οι βασιλικές,δημόσια ρωμαϊκά κτίσματα.

9.  Βασιλική του Αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη.
Χτίστηκε στα τέλη του 5ου αιώνα στο σημείο όπου μαρτύρησε ο Αγιος Δημήτριος. Είναι
πεντάκλιτη με τέσσερις κιονοστοιχίες και στο εσωτερικό ήταν διακοσμημένη με
πολύχρωμες ορθομαρμαρώσεις. Πολλές φορές προκειμένου να φιλοτεχνηθούν ψηφιδωτές
παραστάσεις (ύστερα από απαίτηση των δωρητών) αφαιρούνταν κάποιες μαρμάρινες
πλάκες, για να δημιουργηθεί ο κατάλληλος χώρος. Από το εξωτερικό διακρίνονται οι
χωριστές στάθμες των στεγών και το εγκάρσιο κλίτος. Το μήκος της εκκλησίας είναι πάνω
από 55 μέτρα. H εκκλησία κάηκε στην πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης το 1917 και
ξαναχτίστηκε αργότερα. Σώθηκαν όμως αρκετά τμήματα του αρχικού ναού.

10.  Εξωτερική πανοραμική άποψη της Αγίας Σοφίας. 6ος αιώνας
Βασιλική με τρούλο ή τρουλαία Βασιλική
Με την προσθήκη του τρούλου τον 6ο αιώνα, στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης,
δημιουργήθηκε ένας νέος ρυθμός, η τρουλαία βασιλική, ο οποίος εξελίχθηκε σταδιακά
σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής ιστορίας.

11.  Αγία Σοφία, αξονομετρικό
σχέδιο.
O τρούλος στηρίζεται
επάνω σε μία στεφάνη που
δημιουργείται από την κοίλη
περίμετρο των σφαιρικών
λοφίων* (τα σφαιρικά
δηλαδή τρίγωνα που
σχηματίζουν ένα κοίλο
τμήμα ανάμεσα στα τόξα, και
τα ανώτερα σημεία των
τεσσάρων τόξων). Τα
τέσσερα τόξα με τη σειρά
τους ακουμπούν επάνω σε
τέσσερις ογκώδεις,
σύνθετους πεσσούς.

12.  Η Αγία Σοφία εσωτερικά. Η
εκκλησία διακοσμήθηκε με πλούσιο
τρόπο: Είχε πολύχρωμες μαρμάρινες
κολόνες, οι εσωτερικοί τοίχοι
ντύθηκαν με πολύχρωμα μάρμαρα
και με πολλά ψηφιδωτά. Η Αγία Σοφία
συνδεόταν στενά με τον αυτοκράτορα. Εδώ
γινότανηστέψητου,εδώπαρακολουθούσετη
λειτουργία ο ίδιος και οι αξιωματούχοι της
αυτοκρατορικής Aυλής στις μεγάλες γιορτές
τουχρόνου.6οςαιώνας

13.  Ο ναός της Αγίας Ειρήνης στην
Κωνσταντινούπολη, που ανήκει στον
τύπο της βασιλικής με τρούλο,
αντιπροσωπεύει την αρχιτεκτονική της
Πρωτεύουσας την εποχή της
Εικονομαχίας (726-843).
http://www.ime.gr/chronos/09/gr/ga
llery/main/monuments/t1p1.html
 Ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου στη Νίκαια
της Βιθυνίας αποτελεί ένα από τα πρωιμότερα
μνημεία που ανήκουν στον τύπο της τρουλαίας
βασιλικής. Στην εικόνα, κάτοψη από το ναό της
Κοίμησης της Θεοτόκου στη Νίκαια. Το μνημείο
χρονολογείται περίπου στα 700. Γκιολές,
Ν.,ΒυζαντινήΝαοδομία(600-1204), ΙνστιτούτοτουΒιβλίου
Μ.Καρδαμίτσα,Αθήνα1992,σ.24,εικ.6.
Επεξεργασία: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού

14.  Στην τελευταία φάση της Εικονομαχίας, περίπου στα μέσα του 8ου αιώνα,
εμφανίζονται οι πρώτες παραλλαγές του σταυροειδούς εγγεγραμμένου
ναού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της κατηγορίας αποτελεί ο ναός του Αγίου
Δημητρίου του Kατσούρη στην 'Aρτα. Στην εικόνα, εξωτερική άποψη του ναού από τα
ανατολικά. Mέσα 8ου αιώνα.
http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/monuments/t2ap2.html

15.  Το καθολικό της μονής Μεγίστης Λαύρας, 10ος αι. Άγιον Όρος.
Παραλλαγή του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο, είναι
ο αγιορείτικος τύπος, στον οποίο καταλήγουν σε κόγχες οι τρεις από
τις τέσσερις κεραίες του σταυρού: η ανατολική, η βόρεια και η νότια.

16.  Παναγία η Κουμπελίδικη στην
Καστοριά, άποψη από τα νοτιοδυτικά.
10ος αιώνας. Βέροια, 11η Εφορεία
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.
YΠΠO/TAΠ. Φωτογραφικό αρχείο
Κ. Λιόντη, Αθήνα. © ΥΠΠΟ.
http://www.ime.gr/chronos/09/gr/
gallery/main/ monuments/ t9ep2.html
' Aγιος Στέφανος στην Καστοριά, άποψη
από τα βορειοανατολικά. 10ος αιώνας.
Βέροια, 11η Εφορεία Βυζαντινών
Αρχαιοτήτων. YΠΠO/TAΠ.
Φωτογραφικό αρχείο Κ. Λιόντη, Αθήνα.
© ΥΠΠΟ
http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery
/main/monuments/t9fp2.html

17. Σε ορισμένες περιπτώσεις κατασκευάζονται τρούλοι και πάνω από κάθε κεραία του
σταυρού, δημιουργώντας έτσι τον πεντάτρουλο ρυθμό.
 Η "Νέα Εκκλησία", που έκτισε
ο Βασίλειος Α', όπως
απεικονίζεται σε μικρογραφία
του 12ου αιώνα, Παρίσι, Εθνική
Βιβλιοθήκη

18.  Στην εικόνα δεξιά η κάτοψη του καθολικού στο μοναστήρι του Οσίου Λουκά και στα
αριστερά η εκκλησία εξωτερικά. Η εκκλησία είναι τυπικός οκταγωνικός ναός: ο τρούλος
στηρίζεται σε οκτώ στηρίγματα. 11ος αιώνας, Μονή του Οσίου Λουκά (Στερεά Ελλάδα,
Νομός Βοιωτίας).
Ο οκταγωνικός τύπος, στον οποίο ο
τρούλος στηρίζεται σε οκτάγωνο, εφαρμόστηκε σε
μερικούς από τους λαμπρότερους βυζαντινούς
ναούς (Μονή Δαφνιού, Μονή Χίου, Όσιος Λουκάς,
Άγιοι Θεόδωροι Μυστρά κ.λπ.).
http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gall
ery/main/monuments/t9ap1.html

19. Β. ΓΛΥΠΤΙΚΗ

20.  Άγαλμα του «Καλού Ποιμένα» που βρέθηκε στη Γάζα (Παλαιστίνη).
4ος -- 5ος αιώνας, Μόναχο (Γερμανία), Συλλογή Κρίστιαν Σμιντ.
 Δύο μικρά αγάλματα με την Παναγία που κρατάει το
Χριστό βρέφος. 5ος αιώνας, Λονδίνο (Μεγάλη Βρετανία) και
Χερτζλίγια (Ισραήλ), Συλλογή Σλόμο Μουσαϊέφ.
- Δεν ευνοήθηκε από την Εκκλησία (θύμιζε την αρχαία θρησκεία)
– Αρχιτεκτονικός διάκοσμος με έργα γλυπτικής
– Ανάγλυφες παραστάσεις με διακοσμητικά θέματα

21. Γ. ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ
(ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ – ΨΗΦΙΔΩΤΑ –ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ)

22. Τα
ψηφιδωτά
 δαπανηρά.
σε
περιόδους
οικονομικής
κρίσης 
διακόσμηση
με
τοιχογραφίες
και εικόνες
Κυριαρχούν
σε όλη την
περίοδο της
βυζαντινής
ιστορίας, 
με εξαίρεση
την περίοδο
της
Εικονομαχίας.
Αποτελούν
τις
κυριότερες
μορφές
έκφρασης
στον
εσωτερικό
χώρο.
Τοιχογραφίες και ψηφιδωτά:

23. • ο Παντοκράτορας, περιστοιχιζόμενος από αγγέλους και
Προφήτες
ΚΟΡΥΦΗ ΤΡΟΥΛΟΥ
• η Θεοτόκος, ανάμεσα στους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ
ΑΨΙΔΑ ΙΕΡΟΥ
• οι τέσσερις Ευαγγελιστές
ΛΟΦΙΑ ΤΡΟΥΛΟΥ
• δεσποτικές γιορτές, Άγιοι και Μάρτυρες
ΤΟΙΧΟΙ
Τυπικό σχήμα εικονογράφησης (εποχή Μακεδονικής Δυναστείας):

24. Μετά την εικονομαχία
καθιερώνεται για την
αγιογράφηση των ναών ένα
πρόγραμμα κανόνας, που
εφαρμόζεται σε όλους τους
ναούς του βυζαντινού
κόσμου, όχι όμως πάντα με
την ίδια ακρίβεια. Κάθε μέρος
του ναού έχει συμβολική
σημασία γι αυτό θα έχει και
ειδική εικονογράφηση.
ΚΟΡΥΦΗ ΤΡΟΥΛΟΥ:
Ο τρούλος
συμβολίζει τον
ουρανό με τον
Παντοκράτορα,
περιστοιχισμένο από
αγγέλους ή προφήτες.
Ο τρούλος του καθολικού της μονής Δαφνίου.
http://www.haidari.gr/Default.aspx?tabid=184

25. ΑΨΙΔΑ ΙΕΡΟΥ
Στην αψίδα του ιερού η Θεοτόκος, «κλίμαξ δι’
ης κατέβη ο Θεός», ανάμεσα στους
αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, άλλοτε
ορθή Δεομένη, άλλοτε καθιστή
Βρεφοκρατούσα.
Πιοκάτω,στηναψίδα,εικονίζεταιηκοινωνίατων
ΑποστόλωνμετοΧριστόΜέγαΑρχιερέα.
 Θεοτόκος Ἔνθρονος
Βρεφοκρατοῦσα (περὶ τὸ 867 μ.Χ.),
Ψηφιδωτὸ στὴν ἀψίδα τοῦ ἱεροῦ
βήματος τοῦ ἱεροῦ ναοῦ Ἁγίας Σοφίας
Κωνσταντινουπόλεως.

26. ΛΟΦΙΑ ΤΡΟΥΛΟΥ
Στα λοφία του τρούλου οι Ευαγγελιστές,
που με το κήρυγμά τους ένωσαν τον
ουρανό με τη γη.
 Ο ευαγγελιστής Mάρκος αντιγράφει
το ευαγγέλιο. Παναγία Oλυμπιώτισσα
τ. 13ου αι. http://www.xanthi.ilsp.gr
/istos/walls/htm/toixo_022a.htm
 Ο ευαγγελιστής
Mατθαίος αντιγράφει
το ευαγγέλιο. Παναγία
Oλυμπιώτισσα τ. 13ου αι.
http://www.ime.gr/chronos/09/gr/galler
y/main/monuments/t2dp1.html

27. Τα γεγονότα που αφηγούνται τη ζωή του Χριστού στη
γη, ο Χριστολογικός δηλαδή κύκλος,
απεικονίζονται στην αμέσως κατώτερη ζώνη. Οι
παραστάσεις αυτές, που είναι
συνήθως δώδεκα (Ευαγγελισμός, Γέννηση, Βάπτιση,
Υπαπαντή, Έγερση του Λαζάρου, Βαϊοφόρος,
Σταύρωση, Κάθοδος στον 'Aδη, Μυροφόροι, Ανάληψη,
Πεντηκοστή, Κοίμηση της Θεοτόκου), τοποθετούνται
στο ναό κυκλικά, κατά τη φορά των δεικτών του
ρολογιού, ξεκινώντας από τον Ευαγγελισμό, που
απεικονίζεται μπροστά στο ιερό.
Πηγή: http://histoirehistoire.weebly.com/epsiloniotakappao
micronnuomicrongammarhoalphaphiiotakappa972-
pirho972gammarhoalphamumualpha-nualpha974nu.html
Η Ανάσταση του Λαζάρου. Τοιχογραφία του 1280 μ.Χ. Εκκλησία της Παναγίας του
Μουτουλλά - Λευκωσία, Αυγούστα Στυλιανού, ζωγράφος Πηγή:
http://www.hellenica.de/Griechenland/ Zypern/GR/Moutoullas02.html

28. Στην κατώτερη ζώνη του ναού, που αντιπροσωπεύει τη γήινη σφαίρα, σχεδόν στο
ίδιο ύψος με τους πιστούς, παριστάνονται ολόσωμοι άγιοι, μάρτυρες, στρατιωτικοί
και μοναχοί.
 Μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου. Καθολικό.
Τοιχογραφία. Ο άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης
(14ος αι.)
Πηγή:http://www.athosmemory.gr/strymonas/
images/zoom// GIIKAR/BS09_11_13.jpg

29. Τα βασικά χαρακτηριστικά της βυζαντινής
αγιογραφίας:
Οι βυζαντινοί καλλιτέχνες δεν ενδιαφέρονται για τις 
σωστές αναλογίες,  την προοπτική και  την κίνηση.
• Οι μορφές παρουσιάζονται λιπόσαρκες, σε όρθια και μετωπική στάση,
με σκοπό  να δώσουν την αίσθηση της πνευματικότητας, της
αυστηρότητας και της επισημότητας.
Επιδίωξη της τέχνης δεν είναι να προβάλει το μάταιο τούτο
κόσμο  αλλά τη μετά θάνατο ζωή και την αιωνιότητα.
• Ωστόσο, δε είναι λίγες οι περιπτώσεις που ο βυζαντινός καλλιτέχνης
ξεφεύγει από τους αυστηρούς κανόνες και χρησιμοποιεί στοιχεία της
κλασικής τεχνοτροπίας.

30.  Πομπή μαρτύρων, τμήμα ψηφιδωτού στον Άγιο Απολλινάριο τον Νέο
της Ραβέννας, 561. Πώς παρουσιάζονται οι μορφές; Υπάρχει κίνηση,
προοπτική, σωστές αναλογίες στην απόδοση των σωμάτων; Που στοχεύει η
βυζαντινή αυτή μορφή τέχνης;

31. Γ1. ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ

32.  Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ.
Τοιχογραφία από το ναό της
Παναγίας του Άρακα στην
Κύπρο(τέλος 12ου αι.). Η μορφή
εμφανίζεται με υψηλή
κορμοστασιά που συστρέφεται
γύρω από τον άξονά της, για να
υποδηλώσει την ορμή της
κίνησης. Πρόκειται για ζωγραφική
όπου συνυπάρχει το κλασικίζον
πνεύμα με την επικρατούσα τάση
για αφύσικη υπερβολή.

33.  Ο θρήνος της Παναγίας και του Ιωάννη από τον Ενταφιασμό του
Χριστού, τοιχογραφία στον Άγιο Παντελεήμονα του Nerezi, 1164

34. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της "δυναμικής" τεχνοτροπικής τάσης αποτελούν
οι τοιχογραφίες στο ναό του Αγίου Γεωργίου στο Kurbinovo κοντά στην Πρέσπα.
Στην εικόνα οι απόστολοι. Λεπτομέρεια από την παράσταση της Ανάληψης, που
βρίσκεται πάνω από την κόγχη του ιερού. 1191.
Cutler, A., Spieser, J., Das Mittelalterliche Byzanz 725-1204, Verlag C. H.
Beck, Muenchen 1996, σ. 270, εικ. 217.
http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/monuments/t23dp1.html

35.  Ο αρχάγγελος Μιχαήλ. Λεπτομέρεια τοχογραφίας
από την αψίδα του ιερού του Αγίου Γεωργίου στο
Kurbinovo κοντά στην Πρέσπα. 1191.
Djuric, V., Byzantinische Fresken in Jugoslawien,
Hirmer Verlag, Muenchen 1976, πίν. XI.
 Ο άγιος Μερκούριος.
Tοιχογραφία από τη
νότια κεραία του ναού
της Παναγίας
Κοσμοσώτειρας στις Φέρρες
Έβρου.Ηπαράσταση
χρονολογείταιμετάτο1152.
http://www.ime.gr/chronos/0
9/gr/gallery/main/monument
s/t23cp2.html

36.  "Η εις Άδου κάθοδος του
Χριστού" (Ανάσταση),
λεπτομέρεια (1315-1320),
νωπογραφία, Κων/πολη,
Μονή της Χώρας,
παρεκκλήσιο.Ένα έντονο φως
πλαισιώνει το σώμα του
Χριστού, στις κινήσεις του
οποίου δίνεται μεγάλη
έμφαση, ενώ το ένδυμά του
χαρακτηρίζεταιαπό πλούσιες
πτυχώσεις με τονικές
διακυμάνσεις του λευκού
χρώματος. Σε αντίθεση με
αυτή την έντονη φωτεινότητα
βρίσκεται το τμήμα της
εικόνας που περιβάλλει το
Χριστό και συμβολίζει τον Αδη.

37. Θεοφάνους του Κρητός, λεπτομέρεια τοιχογραφίας
από το ναό του Άγίου Νικολάου Άναπαυσά (1527),
Μετέωρα. Έργο της νεότητας του αγιογράφου, έχει
τα χαρακτηριστικά της κρητικής σχολής. Τα σώματα
δεν έχουν φυσικές αναλογίες, αλλά μεταπλάθονται σε
έναν πνευματικό φορέα άδειο από σάρκα και γήινο
πόνο, που ουσιαστικά εκφράζει την πνευματικότητα
και τη μακαριότητα με στόχο να προβάλει την
αθανασία της ψυχής και την απόλαυση ενός νέου,
άυλου και παραδεισένιου κόσμου.
Πηγή: Ιστορία της Τέχνης, Γ΄ Λυκείου.

38. Γ2. ΨΗΦΙΔΩΤΑ

39.  Ψηφιδωτή παράσταση του «Καλού Ποιμένα» από το μαυσωλείο της
Γάλλας Πλακιδίας. «Καλός Ποιμένας» (βοσκός) είναι ο Χριστός και
«ποίμνιο» (κοπάδι) οι χριστιανοί. Πρώτο μισό5ου αιώνα, Pαβένα
(Ιταλία).

40.  Ψηφιδωτό που εικονίζει πομπή με
τον Ιουστινιανό Α΄. Ο αυτοκράτορας,
στο κέντρο, φοράει επίσημη στολή και
κρατάει τα σύμβολα της εξουσίας του.
Στο κεφάλι φοράει το στέμμα του και
περιβάλλεται από ένα φωτοστέφανο.
547, Ραβένα (Ιταλία), εκκλησία του
Αγίου Βιταλίου.
 Ψηφιδωτό που εικονίζει πομπή με την
αυτοκράτειρα Θεοδώρα. 547, Ραβένα
(Ιταλία), εκκλησία του Αγίου Βιταλίου.

41.  Ψηφιδωτό από την Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη. Ένας βυζαντινός
αυτοκράτορας, μάλλον ο Λέων ΣΤ΄ ο Σοφός (886--912), παρουσιάζεται
γονατιστός μπροστά στο Χριστό. 9ος αιώνας.

42.  Ψηφιδωτό με το Χριστό ανάμεσα στο βυζαντινό αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ΄ Μονομάχο
(1042—1055) και τη σύζυγό του Ζωή. Η Ζωή μαζί με την αδελφή της Θεοδώρα ήταν οι
τελευταίες απόγονοι της Μακεδονικής δυναστείας. Η Ζωή παντρεύτηκε τρεις φορές και οι
σύζυγοί της έγιναν αυτοκράτορες στο βυζαντινό κράτος. Ο Κωνσταντίνος Θ΄ ήταν ο τρίτος
σύζυγός της. 11ος αιώνας, Κωνσταντινούπολη

43. Η σκηνή του Νιπτήρα. Ψηφιδωτό του 11ο αιώνα από τη Μονή Οσίου Λουκά.
Είναι εμφανής η κυριαρχία της ανθρώπινης μορφής σε ισόρροπη και ρυθμική διάταξη. Οι
μορφές με ολάνοιχτα εκστατικά μάτια και η πυκνή και βαθιά πτυχολογία των ενδυμάτων
προσδίδουν στο ανθρώπινο παράστημα εκφραστική δύναμη που προσφέρει την εντύπωση
της άμεσης και ζωντανής παρουσίας.

44.  Στο καθολικό της
Μονής Δαφνίου η
εικόνα του
Παντοκράτορα
δεσπόζει στον τρούλο.
Σ' αυτή την εικόνα
φαίνεται η μεγάλη
ωριμότητα της
τεχνικής του
ψηφιδωτού. Ο Χριστός
απεικονίζεται
αυστηρός με
συνοφρυωμένο
πρόσωπο και προκαλεί
δέος με την
παντοδυναμία που
εκπέμπεται από την
έκφρασή του.

45. Η Ανάσταση, ψηφιδωτό
στη Νέα Μονή Χίου
 Ψηφιδωτό από την Νέα Μονή Χίου

46.  Στην εικόνα ψηφιδωτό από την Αγία Σοφία. Εικονίζεται η Παναγία ανάμεσα στο βυζαντινό
αυτοκράτορα Ιωάννη Β΄ Κομνηνό (1118--1143), γιο και διάδοχο του Αλέξιου Α΄, και τη σύζυγό
του Ειρήνη. 12ος αιώνας, Κωνσταντινούπολη

47.  Ψηφιδωτό με το Χριστό σε θρόνο. Μετά
το 1304, Κωνσταντινούπολη, εκκλησία της
Παναγίας Παμμακαρίστου (Φετχιέ τζαμί).
 Ο Χριστός Παντοκράτορας. Ψηφιδωτή
παράσταση από την κόγχη του ιερού του
καθεδρικού ναού της Cefalu στη
Σικελία. 1148. Χατζηδάκη, Ν., Ελληνική
Τέχνη: Βυζαντινά Ψηφιδωτά, Εκδοτική
Αθηνών Α.Ε., Αθήνα 1994, σ. 146, εικ.
132 .
http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gall
ery/main/monuments/t23bp1.html

48.  Παρατηρήστε προσεκτικά την εικόνα με το Χριστό και το Θεόδωρο
Μετοχίτη, τον ιδρυτή της Μονής τηςΧώρας. Τι είδους πηγή είναι; Μπορείτε
να γράψετε μια λεζάντα περιγράφοντάς την; Πηγή: www,museduc.gr

49. Γ3. ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ

50.  Τρεις φορητές εικόνες από το μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά (Αίγυπτος).
Η εικόνα αριστερά εικονίζει το Χριστό Παντοκράτορα (6ος αιώνας), στο κέντρο τον
άγιο Πέτρο (6ος αιώνας) και δεξιά την Παναγία σε θρόνο, ανάμεσα σε αγίους, να
κρατάει το Χριστό (6ος – 7ος αιώνας).

51.  ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΡΓΟΥ: Μία από τις παλαιότερες
εικόνες, που χρονολογούνται πριν από την
εικονοκλαστική κρίση και σώθηκε γιατί
βρισκόταν στη συλλογή της Μονής Σινά, η οποία
εκείνη την εποχή ήταν σε ισλαμική περιοχή. Ο
καλλιτέχνης έχει αποδώσει την εικόνα με μια
ιδιαίτερη πνευματικότητα. Το βλέμμα του
Χριστού μοιάζει απόμακρο, σαν να είναι πέρα από
το χρόνο. Μπορεί ο καλλιτέχνης να μη γνώριζε
την ύπαρξη των πορτρέτων του Φαγιούμ, ωστόσο
η εκφραστική δύναμη της εικόνας του Χριστού
είναι σχεδόν ταυτόσημη με αυτήν των πορτρέτων.
Σε πολλές εικόνες παρατηρούμε μια
ανεστραμμένη προοπτική, που δείχνει ότι ο
αγιογράφος βλέπει την εικόνα "από μέσα" και όχι
έξω απ' αυτήν, όπως θα συμβεί αργότερα με την
αναγεννησιακή προοπτική. Οι αγιογράφοι τις
περισσότερες φορές παραμένουν ανώνυμοι.
Πηγή: Ιστορία της Τέχνης

52.  Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου.
Φορητή εικόνα. Αχρίδα 1295.
Πρόκειται για μεγάλο καλλιτέχνη
που, μαζί με άλλες εικόνες,
έφθασε στην Αχρίδα από την
Κων/πολη γύρω στο 1295.
Χαρακτηριστική είναι η κλασική
τεχνοτροπία αλλά και η
συγκρατημένη έκφραση του
αισθήματος.

53. Δ. ΜΙΚΡΟΓΡΑΦΙΑ

54.  Μικρογραφία με αγρότες που πληρώνονται για την εργασία τους. 11ος αιώνας,
Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.
 Μαθητές και φιλόσοφοι. Μικρογραφία από το
Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές
13ου αιώνα.
http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main
/others/pn3p1.html

55. Οι Βυζαντινοί διακοσμούν συνήθως τα χειρόγραφά
τους με εικόνες, που ονομάζονται μικρογραφίες.
Αυτές
παριστάνουν
διάφορα
επεισόδια που
περιγράφονται
στο κείμενο,
δημιουργώντας
έτσι στενή
σύνδεση μεταξύ
λόγου και
εικόνας.
Αντλούμε
πληροφορίες για
τις καλλιτεχνικές
τάσεις της
εποχής του
χειρογράφου.

56.  Nαυμαχία Bυζαντινών-Aράβων.
Mικρογραφία από χειρόγραφο, 11ος αιώνας.
 «Υγρό πυρ« εναντίον των
Αράβων στις επιδρομές της
περιόδου 674-678. Mικρογραφία
από το Xρονικό του Iωάννη
Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου
αιώνα.
 Tο μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, τον 7ο
και τον 8ο αιώνα, είναι ελεύθεροι καλλιεργητές
που έχουν στην κατοχή τους μικρές εκτάσεις γης.
Στην εικόνα, σκηνή οργώματος. Λεπτομέρεια
μικρογραφίας χειρογράφου, 11ος αιώνας.
http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/mai
n/others/k3a2p1.html

57.  Ο Μυστικός Δείπνος.
Μικρογραφία από
χειρόγραφο ευαγγελιστάριο
του 11ου αι. Άγιον Όρος,
Μονή Αγίου Διονυσίου.

58. Ε. ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑ -ΜΙΚΡΟΓΛΥΠΤΙΚΗ

59.  Ποτήρι του βυζαντινού αυτοκράτορα
Ρωμανού Β ΄ (959–963). Το ποτήρι
φτιάχτηκε τον 3ο ή τον 4ο αιώνα και η
διακόσμησή του έγινε ανάμεσα στα
959--963. Έχει την επιγραφή: «Κύριε,
βοήθησε το Ρωμανό, ορθόδοξο δεσπότη
[κυρίαρχο]». Βενετία (Iταλία),
Θησαυροφυλάκιο της εκκλησίας του
Αγίου Μάρκου.
 Στέμμα του βυζαντινού αυτοκράτορα
Λέοντα ΣΤ ΄ (886--912). Βενετία (Iταλία),
Θησαυροφυλάκιο της εκκλησίας του Αγίου
Μάρκου.

60. Τα έργα αυτά χαρακτηρίζονται : από υψηλή τεχνική και
καλλιτεχνική ποιότητα και  προκαλούν εντύπωση για την
ποικιλία τους.
Αξιόλογη είναι και η παραγωγή εκκλησιαστικών και κοσμικών
έργων μικροτεχνίας και μικρογλυπτικής, από:
Πολύτιμα
μέταλλα
σμάλτο ξύλο ελεφαντόδοντο

61.  Γυάλινο κύπελλο περίτεχνα διακοσμημένο.
Βρίσκεται στο Θησαυροφυλάκιο του Αγίου Μάρκου
στη Βενετία και χρονολογείται στο 10ο αιώνα.
Venezia, Tesoro di San Marco.
http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main
/miniatures/t14p2.html
 Δαχτυλίδι που ανήκε στον ιστορικό Μιχαήλ
Ατταλειάτη (11ος αιώνας).
http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/mai
n/miniatures/pn16ap1.html

62. ΣΤ. ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ

63.  Χρυσός σόλιδος του αυτοκράτορα Ιωάννη Α΄
Τζιμισκή (969-976).
http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/co
ins/p11p1.html
 Χρυσό ιστάμενον της εποχής του αυτοκράτορα
Βασιλείου Β' (976-1025).
http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/co
ins/o9b1p1.html
 Χρυσό νόμισμα του αυτοκράτορα Νικηφόρου Α'.
Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο.
Το σκήπτρο που καταλήγει σε σταυρό συμβολίζει την
εξουσία και το χριστιανικό χαρακτήρα της Βυζαντινής
Αυτοκρατορίας.
■ Προσέξτε ένα σημερινό ελληνικό νόμισμα. Ποιες
πληροφορίες μπορείτε να αποκομίσετε;

64. ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ
Τα νομίσματα έχουν αισθητική αξία
 ως έργα μικροτεχνίας.
Αποτελούν σημαντικές ιστορικές πηγές, γιατί
απεικονίζονται σ' αυτά  ιστορικά πρόσωπα και
παρέχουν ποικίλες πληροφορίες,  για την πολιτική, 
την οικονομία,  την κοινωνία,  το πολίτευμα και  τη
θρησκεία.
Οι απεικονίσεις των βυζαντινών αυτοκρατόρων
με τα σύμβολα της εξουσίας τους είναι
διαφωτιστικά για την ιδεολογία του
Βυζαντίου.

65. Ζ. ΜΟΥΣΙΚΗ

66. α) Εκκλησιαστική μουσική
Μελοποίηση εκκλησιαστικής λειτουργικής ποίησης και
ύμνων.
Σκοπός: να ψέλνονται στη Θεία Λειτουργία και άλλες λατρευτικές
τελετές.
Ύμνοι: λειτουργικά άσματα με εγκωμιαστικό περιεχόμενο για το
Θεό και γενικότερα τα ιερά πρόσωπα.
Ποιητές και
μελωδοί:
έγραφαν και το ποιητικό κείμενο και τη μελωδία
 Ρωμανός ο Μελωδός.
8ος αι.: Υμνογράφος  μελοποιός διαφορετικά πρόσωπα.
Εκκλησιαστική
μουσική:
μονοφωνική και φωνητική.
Σημειογραφία (= μουσική γραφή)  αλφαβητική.
8ος αι.: αρχίζει η χρήση άλλων τύπων μουσικής γραφής.
Λειτουργικόδράμα: δεν ευδοκίμησε στην Ανατολική Εκκλησία.

67.  Ο Άγιος Ρωμανός ο Μελωδός
Ρωμανός Μελωδός, ο "πρίγκιπας των
αρχαίων μελωδών" κατά το χαρακτηρισμό
του J.B. Pitra, είναι ο μόνος που μπορεί να
φέρει τον τίτλο "μελωδός". Ήδη στην εποχή
του Ηρακλείου (610-641) πιστοποιείται ο
εορτασμός της μνήμης του την 1η
Οκτωβρίου. Παρ' όλα αυτά δε μας είναι
γνωστές λεπτομέρειες για τη ζωή του και
είμαστε αναγκασμένοι να περισυλλέξουμε τις
λιγοστές πληροφορίες από τα συναξαριακά
και υμνογραφικά κείμενα στη μνήμη του,
διαχωρίζοντάς τες από τους κοινούς τόπους
που χαρακτηρίζουν τα κείμενα αυτά.
http://www.ime.gr/projects/cooperations/b
yzantine_literature/gr/500/505.html

68. β) Κοσμική μουσική
Αποτελεί συνέχεια της αρχαίας ελληνικής παράδοσης
Τραγούδια: επιτραπέζια, ερωτικά, γαμήλια  προσαρμόζονται στη
νέα πίστη και λατρεία.
Μουσικά
όργανα:
στις διασκεδάσεις:
Ορχήστρες με κρουστά, πνευστά και έγχορδα όργανα.
Λαϊκή μουσική: δεν ήταν ξεκομμένη από τη θρησκευτική
(αλληλεπίδραση).
Ιππόδρομος:  πολλές εορταστικές εκδηλώσεις, πολλά άσματα.
 οι ψάλτες τραγουδούσαν μαζί με τους δήμους
(επευφημίες
προς αυτοκράτορα και φρουρούς συνόρων του
Βυζαντίου).
 πολλές από αυτές τις ψαλμωδίες χρησιμοποιήθηκαν
αυτούσιες και στη θρησκευτική υμνογραφία.
 γινόταν χρήση του αερόφωνου οργάνου (διαδόθηκε
στη Δύση από Κων/νο Ε:δώρο στον Πιπίνο το Βραχύ).