H παρούσα εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του μαθήματος των θρησκευτικών της Β' Γυμνασίου σε μια προσπάθεια να μυηθούν οι μικροί μου μαθητές στον μαγικό κόσμο της Βυζαντινής τέχνης.

1. «Πόψεν Χριστός γεννήθηκε…»

2. Γυμνάσιο Κρηνίδων
«Πόψεν Χριστός γεννήθηκε…» ή αλλιώς: τα
Χριστούγεννα στην βυζαντινή τέχνη.
Mαθήτρια: Παναγιώτα Λιβάρδα (Β1)
Συντονίστρια εκπαιδευτικός: Γκούμα Όλγα

3. Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ
Ο Ιησούς Χριστός γεννήθηκε την περίοδο που
αυτοκράτορας της Ρώμης (Καίσαρας) ήταν ο
Οκτάβιος η Οκταβιανός Αύγουστος (31π.Χ.-14
μ.Χ.) ο οποίος διέταξε να απογραφεί ο
πληθυσμός της αυτοκρατορίας
(«απογράφεσθαι πάσαν την οικουμένην»). Οι
απογραφές τότε γινόντουσαν για
φορολογικούς και στρατολογικούς λόγους.

4. Στους σκοτεινούς
ρωμαϊκούς χρόνους και
στη σήψη και παρακμή
που ακολούθησαν ήρθε ο
Χριστός, ο νοητός ήλιος
της δικαιοσύνης… Σε μια
τέτοια απογραφή… Ο
φυσικός ήλιος βέβαια δεν
άγγιξε τη γη. Συνέβη
όμως κάτι ασύγκριτα πιο
θαυμαστό. Ο
πνευματικός Ήλιος όχι
μόνο πλησίασε και άγγιξε
τη γη, αλλά ήρθε και
περπάτησε και έζησε και
δίδαξε και
θαυματούργησε πάνω
στη γη. Χριστός επί γης!

5. Όμως …δεν κατέβηκε στη γη με σεισμό, ούτε
με φωτιά, ούτε με φωνή βροντερή…

6. αλλά …κατέβηκε σαν τη δροσιά πάνω στον κάμπο και σαν τη
σταλαγματιά που στάζει απαλά πάνω στη γη…

7. Πήρε τη δική μας
ανθρώπινη φύση και
γεννήθηκε φτωχό βρέφος
στη φάτνη, για να μη
φοβηθούμε από την όψη
Του, αφού θα Τον βλέπαμε
σαν έναν από το δικό μας
γένος…

8. Το γεγονός αυτό το αποτύπωσε θαυμάσια το Κοντάκιο
των Χριστουγέννων…

9. Και ο ύμνος έγινε…. εικόνα

10. Η Βυζαντινή τέχνη το αποτύπωσε μοναδικά…
Η γέννηση του Χριστού - 1546 μ.Χ. – Mονή
Σταυρονικήτα, Άγιον Όρος (Κρητική σχολή,
Θεοφάνης ο Kρής)
Η γέννηση του Χριστού - Φορητή εικόνα στην
εκκλησία του Αγίου Νικολάου, στο χωριό
Κλωνάρι, 16ος αιώνας μ.Χ.

11. Η γέννηση του Χριστού - Τοιχογραφία στη
Ζωοδόχο Πηγή Παιανίας, 1946 μ.Χ. (Φώτης
Κόντογλου)
Η γέννηση του Χριστού

16. Αλλά και ηΔυτική τέχνη έδωσε το δικό της στίγμα…
Η Κατά σάρκα Γέννησις του Ιησού Χριστού
σε
έργο του Duccio di Buoninsegna
Γέννηση του Ιησού Χριστού
-Ελ Γκρέκο. (1604)

17. Η Γέννηση του Χριστού, Albertinelli,
Mariotto (1503), Τεχνική: Oil on wood,
Μουσείο: Uffizi Galleries, Florence, Italy
Stefan Lochner (Στέφαν Λόχνερ), Η Γέννηση
του Χριστού (περίπου στα 1445)
Παλαιά Πινακοθήκη του Μονάχου (Alte
Pinakothek-München) [από το
ιστολόγιο Άννα Αγγελοπούλου]

18. Κεντρικό πρόσωπο στην εικόνα της
γέννησης είναι η Θεοτόκος

19. Καίρια και επιβλητική η
θέση της, όπως άλλωστε
και στο σχέδιο της
σωτηρίας. Φέρει μαφόριο
και έχει τις μεγαλύτερες
διαστάσεις κάθε άλλου
προσώπου της εικόνας, για
να ελκύει το βλέμμα του
προσκυνητή. Εικονίζεται
συχνά ανακεκλιμένη,
μεταγενέστερα δε και
γονατισμένη με
σταυρωμένα τα χέρια.

20. Είναι η συνεσταλμένη,
σιωπηλή και σεμνή
Παρθένα. Ταπεινός
καρπός της προσευχής
του Ιωακείμ και της
Άννας. Όχι αγέρωχη
γυναίκα που «καμαρώνει
σαν πριγκηπέσα», όπως
θα πει ο Κόντογλου ή σαν
μαντόνα-καλλονή της
Δυτικής τέχνης.

21. Μια γλυκιά μελαγχολία απλώνεται στο πρόσωπό της καθώς είναι, από την αρχή κι
όλας, μέτοχη της οδύνης και του σταυρού του τέκνου της. Γι αυτό και είναι κανή να
στεγνώνει έκτοτε τα δάκρυα του πονεμένου…

22. και φυσικά …το βρέφος Ιησούς

23. Σπαργανωμένος
«καθάπερ βροτός ο τη
ουσία αναφής»
γεννηθείς Χριστός,
«κείμενος εν τη
φάτνη», όπως λέει το
κείμενο του Λουκά,
παραπέμπει οπτικά σε
μορφές νεκρών στον
τάφο…

24. Και παραπέμπει…
από το φασκιωμένο
βρέφος της Βηθλεέμ
στον περιβεβλημένο τα
οθόνια ώριμο νεκρό
άνδρα Ιησού της
Γεθσημανή.

25. τα ζώα…

26. Τα δύο αυτά ζώα προσδιορίζουν το μεσσιανικό
αξίωμα του Βρέφους:
• ο όνος θυμίζοντας τον βασιλιά που εισέρχεται
θριαμβευτικά στα Ιεροσόλυμα και
• ο βους σαν σημείο θυσίας.
Η παρουσία των ζώων αποτελεί την εκπλήρωση
πολλών προφητειών που μιλούσαν για τη γέννηση
του Μεσσία ανάμεσα σε ζώα.

27. και… το αστέρι

28. Δεν ενδιαφέρει εδώ ο προσδιορισμός της
ταυτότητάς του. Δεν μπαίνει ο πιστός στον
πειρασμό μιάς επιστημονικής εξήγησής του
αν πρόκειται δηλαδή για σύνοδο αστέρων ή
για άλλο συγκεκριμένο σπάνιο αστρικό
φαινόμενο…

29. Μας αρκεί απλά να δεχθούμε ότι ήταν θείο σημάδι ,το όργανο που
διακονούσε το μυστήριο και έδινε το στίγμα για το μυστήριο που
συντελείται στη γη…

30. Η εικόνα της γέννησης όμως είναι
πολυπρόσωπη. Εκτός από την κεντρική
σύνθεση της Παναγίας και του Χριστού στο
ταπεινό σπήλαιο, γύρω της σκιαγραφούνται
και άλλες επιμέρους σκηνές.

31. A. Oι άγγελοι

32. Μεγαλοπρεπείς και
έκπληκτοι, παρόντες
στο γεγονός παρόντες
και στην εικόνα,
περιβάλλουν το
σπήλαιο και άδουν,
κατά τη διήγηση του
Λουκά, τον γνωστό
δοξολογικό ύμνο.
Δοξολογούν το
μυστήριο.

33. Ένα μυστήριο στο οποίο
πρωταγωνιστής είναι ο
Θεός. Δεν απουσιάζει
όμως και ο άνθρωπος.
Αντίθετα στο πρόσωπο
της Θεοτόκου είναι
παρών. Παρόντες και οι
αγγελικές δυνάμεις…

34. Αν και εγγύς του
Θεού, οι αγιογράφοι
τοποθετούν τους
αγγέλους εκτός του
σπηλαίου γιατί στην
ουσία είναι εκτός του
μυστηρίου.
Κατάπληκτοι
δοξολογούν και
αινούν ένα
θεανθρώπινο
μυστήριο.

35. Όπως θα πει ο ποιητής του Ακαθίστου:
«Πάσα φύσις αγγέλων κατεπλάγη
το μέγα της σης ενανθρωπίσεως έργον.
Τον απρόσιτον γαρ ως Θεόν
εθεώρει πάσι προσιτόν άνθρωπον».

36. Β. Η προσκύνηση των Μάγων

37. Όταν γεννήθηκε ο Ιησούς, φάνηκε στον ουρανό
ένα εξαιρετικά λαμπρό άστρο. Το άστρο αυτό
ακολούθησαν τρεις σοφοί από τα μέρη της
Ανατολής κι έφτασαν ως τα Ιεροσόλυμα, όπου
βασίλευε ο Ηρώδης. Όπως έλεγαν τα βιβλία τους,
η εμφάνιση αυτού του λαμπρού αστεριού σήμαινε
πως είχε γεννηθεί ένα σπουδαίο πρόσωπο, ίσως
κάποιος βασιλιάς. Είχαν πάρει μαζί τους ακριβά
δώρα, για να τα προσφέρουν σ’ αυτό το σπουδαίο
νεογέννητο…

38. Η Προσκύνηση των Μάγων
Καθολικό Μονής Δαφνίου τέλη 11ου αι. μ Χ.
Οι τρεις Μάγοι, Ψηφιδωτό από τον Άγιο
Απολλινάριο

39. Η Προσκύνηση των Μάγων Η προσκύνηση των μάγων
από τον Άγιο Νικόλαο τον Ορφανό,
Θεσσαλονίκη 1310 - 1320 μ.Χ

40. Δυτική τέχνη
Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Η Προσκύνηση των Μάγων, Φίλιππο Λίπι
Η Προσκύνηση των Μάγων

41. Οι Μάγοι - σοφοί και καλοπροαίρετοι αναζητητές της αλήθειας του καιρού
τους -γίνονται εδώ εκπρόσωποι όλων όσων ψάχνουν και πορεύονται
δρόμους μακρινούς, για να βρουν την ένσαρκο αλήθεια, που είναι ο
τεχθείς Χριστός.
Ρ. Καβαλλίνο, Η Προσκύνηση των Μάγων Η Προσκύνηση των Μάγων, Σ. Μποτιτσέλι

42. Γ. Οι ποιμένες

43. Άκουσαν το χαρμόσυνο μήνυμα από άγγελο
Είναι αυτοί που έρχονται
όχι από μακριά, όπως
οι μάγοι, αλλά από
κοντά. Αναγνωρίζουν,
χωρίς μακρινές
διαδρομές, το σημείον,
το «παιδίον κείμενον εν
τη φάτνη»

44. Η παρουσία τους στην
εικόνα, πέρα από το
γεγονός ότι είναι
ιστορικά-βιβλικά
ακριβής και
δικαιολογημένη,
παραπέμπει στον
μεγάλο ποιμένα που
οδηγεί τα λογικά
πρόβατα .

45. Δ. Ο πειρασμός του Ιωσήφ
Στην εικόνα ο Ιωσήφ κάθεται
συλλογισμένος και
επιβεβαιώνει με την άγνοια
αλλά και την αμφιβολία του
το μέγα μυστήριον.

46. Ένα τροπάριο της Εκκλησίας θαρρείς ότι
υπομνηματίζει αυτήν την αμφιβολία…
… «Τάδε λέγει Ιωσήφ
προς την Παρθένον
Μαρία, τι το δράμα
τούτο, ο έν σοι
τεθέαμαι; Απορώ και
εξίσταμαι και τον νουν
καταπλήττομαι.... ουκ
έτι φέρω λοιπόν, το
όνειδος ανθρώπων»….

47. Ο κακόμορφος γέρος με το ξερό ραβδί είναι ο
διάβολος μεταμορφωμένος σε τσοπάνο,
που θέτει αμφιβολίες στον Ιωσήφ… «Όπως από το
ξερό αυτό ραβδί δεν βγαίνουν φύλλα, έτσι
από μια παρθένο δε γεννιέται παιδί»…

49. Η ένταξη των αμφιβολιών του Ιωσήφ στην εικόνα,
έχει χαρακτήρα διδακτικό: "Στο πρόσωπο του Ιωσήφ
η εικόνα αφηγείται ένα παγκόσμιο δράμα που
παράγεται δια μέσου των αιώνων... Το μυστήριο του
Ευαγγελίου απευθύνεται στην πίστη και συναντά το
εμπόδιο, τις αμφιβολίες (Evdokimov).

50. Ε. το Λουτρό το Ιησού
Είναι μια διήγηση που δεν αναφέρεται στα
ευαγγέλια αλλά υπάρχει στην εικόνα για να
καταλάβουμε πως ο Ιησούς γεννήθηκε σαν
άνθρωπος και δέχτηκε όλες τις περιποιήσεις,
όπως κάθε μωρό.

51. ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ
απεικόνιση του Λουτρού Το λουτρό του Θείου βρέφους

52. Η αναπαράσταση αυτή ανάγεται στις αρχές
του 8ου αιώνα όπου έχουμε και το
αρχαιότερο παράδειγμα τέτοιας εικόνας.

53. Η εικόνα του λουτρού του Ιησού ήταν και παραμένει μια
τρυφερή λεπτομέρεια που ίσως παραξενεύει, όμως η
Παράδοση τη δέχεται ήδη από τον 6ον αι. μέχρι σήμερα
με σποραδικές εξαιρέσεις.

55. Στο τρυφερό αυτό γεγονός, εκτός από μία οικειότητα
που προσδίδουν στην εικόνα ορισμένοι θεολόγοι,
βλέπουν μιαν ακόμη επίρρωση στην πίστη της
σαρκώσεως και ενανθρωπήσεως του Λόγου. Κι ακόμη με
το βύθισμα στο λουτρό πιστεύουν ότι προεικονίζεται η
Βάπτισις του Κυρίου…

56. Στ. Η φυγή στην Αίγυπτο
Η Φυγή στη Αίγυπτο λατ. (Fuga Egittio) είναι ένα επεισόδιο
από την παιδική ηλικία του Ιησού που αναφέρεται στο Κατά
Ματθαίον Ευαγγέλιον (2. 13-33) που έγινε αντικείμενο μιας
μακράς, εκτεταμένης και συνεχούς εικονογραφικής
παράδοσης στη χριστιανική τέχνη από την εποχή
του Τζιότο (1306) μέχρι τις ημέρες μας. Μετά την επίσκεψη
των Μάγων, όταν ο βασιλιάς Ηρώδης ο Μέγας σκόπευε να
σκοτώσει τα παιδιά της περιοχής (Σφαγή των Νηπίων), ο
Ιωσήφ μαζί με την Μαρία και τον Ιησού μωρό διέφυγαν στην
Αίγυπτο.

57. Φυγή Ιησού Χριστού στην Αίγυπτο, Φυγή Ιησού Χριστού στην Αίγυπτο
Μονή Αγίου Νεοφύτου

58. Φυγή Ιησού Χριστού στην Αίγυπτο Φυγή στην Αίγυπτο
Λυδία Γουριώτη

59. Δυτική τέχνη
Φυγή στην Αίγυπτο του Μουρίγιο, Φυγή στην Αίγυπτο,
1667 Μουσείο Ερμιτάζ, Αγία Πετρούπολη Τιτσιάνο, 1509,Μουσείο Ερμιτάζ

60. Φυγή στην Αίγυπτο Άλμπρεχτ Ντύρερ (1494)
Παλαιά Πινακοθήκη (Alte Pinakotheke), Μόναχο
Φυγή στην Αίγυπτο, Αντζέλικο ,1450
Μουσείο Αγίου Μάρκου, Φλωρεντία

61. Δυτική τέχνη
Φυγή στην Αίγυπτο, Τζιότο, (1306),Scrovegni
Chapel,Πάντοβα

62. Αντί επιλόγου…
Στην εικόνα της Γέννησης του Χριστού τα διαφορετικά
χρονικά γεγονότα που διαδραματίζονται η φάτνη, η
οδοιπορία των μάγων και η ταυτόχρονη τους
προσκύνηση, καταδεικνύουν την απελευθέρωση από το
χρόνο.
Η Εκκλησία ζει το αιώνιο παρόν. Η Γέννηση είναι
μυστήριο εξωχρονικό, αλλά και ιστορικό. Γιατί ο Χριστός
που γεννήθηκε τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή δεν
έπαψε να είναι «προ των αιώνων Υπάρχων» ο Άχρονος
Υιός.

63. Και αυτό είναι το μεγάλο επίτευγμα της Βυζαντινής
ζωγραφικής: Πέτυχε να φανερώσει με χρώματα και
σχήματα την ενανθρώπιση στην σωτηριώδη,
θεολογική της διάσταση και…
… χωρίς να μας στερήσει την αισθητική χαρά που
γεννιέται από την μεγάλη τέχνη, κατόρθωσε να
καταστήσει την εικόνα πύλη εισόδου στο θαυμαστό
μυστήριο που εκτυλίσσεται μπροστά μας…