Bài giảng Sinh lý bệnh điều hòa thân nhiệt của giảng viên Học viện Quân y.

1. Häc viÖn qu©n y – Bé quèc phßng
Bé m«n SInh lý bÖnh
SInh lý bÖnh ®iÒu hßa
th©n nhiÖt – sèt

2. Néi dung chÝnh
1.§iÒu hoµ th©n nhiÖt
BiÕn nhiÖt vµ æn nhiÖt
C¬ chÕ duy tr× æ ®Þnh th©n nhiÖt
2.Thay ®æi th©n nhiÖt thô ®éng
Gi¶m th©n nhiÖt
T¨ng th©n nhiÖt
3.Thay ®æi chñ ®éng th©n nhiÖt: sèt
HARRISON TR, W. R. RESNICK et al. 16th Edition HARRISON’S PRINCIPLES OF
Internal Medicine. McGraw-Hill MEDICAL PUBLISHING DIVISION. Copyright © 2005

3. 1.§iÒu hoµ th©n nhiÖt
BiÕn nhiÖt vµ æn nhiÖt
-BiÕn nhiÖt: §éng vËt cÊp thÊp (c¸, Õch, bß
s¸t) th©n nhiÖt phô thuéc vµo m«i trêng
-æn nhiÖt: ®éng vËt thuéc líp chim vµ cã vó
th©n nhiÖt æn ®Þnh kh«ng phô thuéc m«i trêng.

4. 1.§iÒu hoµ th©n nhiÖt
BiÕn nhiÖt vµ æn nhiÖt
§éng vËt t¹o n¨ng lîng tõ G, P vµ L trong ®ã
>50% biÕn thµnh nhiÖt, cßn l¹i tÝch tr÷ (ATP).
§èi víi §V æn nhiÖt nhê cã TT§HTN ph¸t
triÓn nªn sè nhiÖt nµy dïng duy tr× æn ®Þnh TN.

5. Vai trß TT ®iÒu nhiÖt ë §V BiÕn nhiÖt

6. Vai trß TT ®iÒu nhiÖt ë §V æn nhiÖt

7. c¬ chÕ duy tr× æ ®Þnh th©n nhiÖt
Do sù c©n b»ng gi÷a sinh nhiÖt vµ th¶i nhiÖt.
SN/TN = 1

8. c¬ chÕ duy tr× æ ®Þnh th©n nhiÖt
Trung t©m ®iÒu hoµ nhiÖt: phÇn tríc díi ®åi
-PhÇn chØ huy t¹o nhiÖt: khi kÝch thÝch t¨ng
chuyÓn ho¸, sinh nhiÖt
-PhÇn chØ huy th¶i nhiÖt: Khi bÞ kÝch thÝch th×
lµm t¨ng th¶i nhiÖt

9. c¬ chÕ duy tr× æ ®Þnh th©n nhiÖt
Chi phèi sinh nhiÖt vµ th¶i nhiÖt dùa vµo 2 nguån
th«ng tin:
1-NhiÖt ®é m«i trêng t¸c ®éng thô c¶m ë da truyÒn
lªn trung t©m ĐHTN
2-NhiÖt ®é dßng m¸u ®i qua trung t©m ĐHTN

10. S¶n nhiÖt
 S¶n nhiÖt t¨ng/ gi¶m phô thuéc vµ t×nh tr¹ng
c¬ thÓ.
 Nghỉ ng¬i c¬ thÓ duy tr× chuyÓn ho¸ c¬ b¶n ~
1400 -1500 Kcal/ngµy và gan lµ c¬ quan chñ yÕu
sinh nhiÖt.
 Khi hoạt động: c¬ thÓ tăng oxy – ho¸ c¸c chÊt
tạo E, c¬ là cơ quan chủ yếu sinh nhiệt

11. Th¶i nhiÖt/mÊt nhiÖt
C¬ thÓ th¶i nhiÖt b»ng c¸c biÖn ph¸p:
TruyÒn nhiÖt
Bøc x¹ nhiÖt (khuyÕch t¸n nhiÖt)
Bèc h¬i níc ( bèc nhiÖt)

12. Th¶i nhiÖt/mÊt nhiÖt
TruyÒn nhiÖt lµ sù trao ®æi nhiÖt gi÷a hai vËt
tiÕp xóc nhau, nhiÖt tõ vËt cã nhiÖt ®é cao truyÒn
sang vËt cã nhiÖt ®é thÊp.
Truyền nhiệt t¨ng hiÖu qu¶ nÕu c¸c vËt tiÕp
xóc cã nhiÖt ®é thÊp hơn so víi cơ thể kh«ng
qu¸ lín => Ýt ®e do¹ giảm th©n nhiÖt gäi lµ “th¶i
nhiÖt”.

13. Th¶i nhiÖt/mÊt nhiÖt
TruyÒn nhiÖt
Khi vËt tiÕp xóc cã nhiÖt ®é qu¸ thÊp, nhiÖt
sÏ tho¸t ra qu¸ lín, ®e däa gi¶m th©n nhiÖt th×
gäi lµ “mÊt nhiÖt”.

14. Th¶i nhiÖt/mÊt nhiÖt
Bøc x¹ nhiÖt lµ sù ph¸t c¸c tia nhiÖt tõ mét
vËt ra m«i trêng xung quanh, qua ®ã mµ vËt nµy
mÊt bít nhiÖt.
NhiÖt cña mÆt trêi t¶i xuèng tr¸i ®Êt díi
d¹ng tia nhiÖt (¸nh s¸ng, tia X…) => gäi lµ bøc x¹
nhiÖt
Khi To m«i trêng # 25 0C th× 2 biÖn ph¸p
truyÒn nhiÖt vµ bøc x¹ nhiÖt chi phèi ~ 65% sè
nhiÖt th¶i ra.

15. Th¶i nhiÖt/mÊt nhiÖt
Bèc h¬i níc lµ biÖn ph¸p th¶i nhiÖt do bèc
h¬i níc qua da vµ niªm m¹c h« hÊp vµ chiÕm
~30% sè nhiÖt th¶i ra khi To m«i trêng 25-30 0C.
Khi nhiÖt ®é m«i trêng >37 0C => bèc h¬i n-
íc chiÕm >80 sè nhiÖt th¶i ra.

16. 2.Thay ®æi th©n nhiÖt thô ®éng
Rèi lo¹n th©n nhiÖt lµ hËu qu¶ cña mÊt c©n
b»ng gi÷a hai qu¸ tr×nh s¶n nhiÖt vµ th¶i nhiÖt.
Gi¶m th©n nhiÖt (MÊt nhiÖt > s¶n nhiÖt)
T¨ng th©n nhiÖt (Th¶i nhiÖt < s¶n nhiÖt).

17. gi¶m th©n nhiÖt
Gi¶m th©n nhiÖt khi T0 trung t©m gi¶m 1-2
0C trë lªn.
C¬ chÕ lµ s¶n nhiÖt < mÊt nhiÖt, SN/TN <1.

18. gi¶m th©n nhiÖt sinh lý
GÆp ë ®éng vËt ngñ ®«ng, Õch,
Mïa ®«ng, n·o vµ c¸c trung t©m bÞ øc chÕ dÇn,
th©n nhiÖt gi¶m dÇn kh«ng t¹o nhiÖt.
Chi phÝ n¨ng lîng duy tr× sù sèng ë møc tèi
thiÓu.

19. Gi¶m th©n nhiÖt bÖnh lý
-Gi¶m th©n nhiÖt ®Þa ph¬ng gåm:
NÎ (da nøt do tiÕp xóc l¹nh vµ kh« hanh)
Cíc (phï, ngøa, cã thÓ ®au buèt…)
Tª cãng (®au buèt, gi¶m c¶m gi¸c, thiÕu
oxy t¹i chç, ho¹i tö nÕu kÐo dµi).

20. Gi¶m th©n nhiÖt bÖnh lý
- T×nh tr¹ng gi¶m th©n nhiÖt toµn th©n: x¬
gan, tiÓu ®êng, suy dinh dìng, nhiÔm mì
thËn, suy tuyÕn gi¸p

21. NhiÔm l¹nh
Lµ t×nh tr¹ng bÖnh lý ®a ®Õn gi¶m th©n
nhiÖt do mÊt nhiÖt kh«ng cã kh¶ n¨ng bï ®¾p.
X¶y ra khi nhiÖt ®é m«i trêng rÊt thÊp, hoÆc
ë c¬ thÓ kÐm dù trữ n¨ng lîng, phèi hîp ®iÒu
kiÖn thuËn lîi: cã giã, ®é Èm thap, quÇn ¸o ít
l¹nh, suy tuyÕn gi¸p, s¬ sinh, tuæi giµ,…
Mét nhiÔm l¹nh ®iÓn h×nh gåm 3 giai ®o¹n

22. NhiÔm l¹nh
-Giai ®o¹n 1 Hng phÊn: c¬ thÓ tăng tho¸i
hãa huy ®éng glucose vµ lipid, t¨ng tuÇn hoµn,
h« hÊp & oxy… kÕt qu¶ lµ t¨ng t¹o nhiÖt
§ång thêi c¬ thÓ h¹n chÕ mÊt nhiÖt: co
m¹ch ngoµi da, ngõng tiÕt må h«i, sën gai èc,…
Trong giai ®o¹n ®Çu lîng nhiÖt t¹o ra ®ñ bï
®¾p lîng nhiÖt mÊt ®i, khiÕn th©n nhiÖt trung t©m
cha gi¶m.

23. NhiÔm l¹nh
-Giai ®o¹n 2 (øc chÕ): nÕu c¬ thÓ vÉn tiÕp
tôc mÊt nhiÖt do kh«ng ®îc can thiÖp, dù tr÷
n¨ng lîng cña c¬ thÓ c¹n kiÖt -> Th©n nhiÖt trung
t©m sÏ gi¶m.
C¬ thÓ kh«ng t¨ng t¹o nhiÖt, hÖ giao c¶m vµ
vá n·o chuyÓn tr¹ng th¸i øc chÕ: hÕt rÐt run, thê
¬, buån ngñ, gi¶m chøc n¨ng h« hÊp vµ tuÇn
hoµn, gi¶m chuyÓn hãa…

24. NhiÔm l¹nh
-Giai ®o¹n 3 (suy sôp): khi th©n nhiÖt gi¶m
<35 0C, trung t©m ®iÒu hoµ nhiÖt sÏ rèi lo¹n, ph¶n
øng t¹o nhiÖt gi¶m h¼n, th©n nhiÖt h¹ nhanh, khi
gi¶m <30 0C th× trung t©m ®iÒu nhiÖt suy sôp
cïng víi nhiÒu trung t©m sèng kh¸c

25. T¨ng th©n nhiÖt
Khi th©n nhiÖt t¨ng >37,2 0C vµo buæi s¸ng,
hoÆc >37,6 0C vµo buæi chiÒu
C¬ chÕ sinh nhiÖt > th¶i nhiÖt (SN/TN>1)
do t¨ng riªng t¹o nhiÖt (>th¶i nhiÖt)
or th¶i nhiÖt bÞ h¹n chÕ
or phèi hîp c¶ hai

26. T¨ng th©n nhiÖt
-T¨ng th©n nhiÖt do t¨ng t¹o nhiÖt:
Th©n nhiÖt ë vËn ®éng viªn cã thÓ ®¹t 39 0C
khi thi ®Êu ë cêng ®é cao, mÆc dï c¸c biÖn ph¸p
th¶i nhiÖt ®· ®îc ¸p dông tèi ®a.
BÖnh cêng gi¸p chØ h¬i t¨ng v× th¶i nhiÖt
vÉn b×nh thêng, nhng sÏ rÊt dÓ t¨ng nhanh nÕu
cã v©n ®«ng c¬ b¾p mÆc dï th¶i nhiÖt còng t¨ng
theo.

27. T¨ng th©n nhiÖt
-T¨ng th©n nhiÖt do h¹n chÕ th¶i nhiÖt:
GÆp khi nhiÖt ®é m«i trêng qu¸ cao, ®é Èm
cao, th«ng khÝ kÐm
-Do phèi hîp: võa cã h¹n chÕ th¶i nhiÖt, võa cã
t¨ng t¹o nhiÖt; vÝ dô, lao ®éng nÆng trong m«i tr-
êng nãng, Èm vµ kÐm th«ng giã; hoÆc mang v¸c
nÆng ®i díi trêi n¾ng g¾t…

28. T¨ng th©n nhiÖt
NÕu th©n nhiÖt t¨ng kÐo dµi, kÕt hîp mÊt
muèi, mÊt níc vµ rèi lo¹n chøc n¨ng trung t©m
®iÒu nhiÖt, sÏ dÉn ®Õn t×nh tr¹ng bÖnh lý gäi lµ
say nãng;
NÕu kÕt hîp t¸c ®éng cña tia bøc x¹, sãng
ng¾n cña mÆt trêi th× gäi lµ say n¾ng.

29. 3.Thay ®æi chñ ®éng th©n nhiÖt-
sèt
§Þnh nghÜa:
Sèt lµ tr¹ng th¸i c¬ thÓ chñ ®éng t¨ng th©n
nhiÖt do trung t©m ®iÒu hoµ nhiÖt bÞ t¸c dông bëi
c¸c nh©n tè gäi lµ chÊt g©y sèt, ®a ®Õn kÕt qu¶
t¨ng s¶n nhiÖt kÕt hîp víi gi¶m th¶i nhiÖt.

30. 3.Thay ®æi chñ ®éng th©n nhiÖt-
sèt
Nguyªn nh©n
NhiÔm khuÈn,
Ung th, huû ho¹i m«
Huû ho¹i b¹ch cÇu
….

31. ChÊt g©y sèt ngo¹i sinh
C¸c s¶n phÈm cña VK (lipopolysarcarid
(LPS), vÝ dô: chÊt pyrexin chiÕt tõ vá Salmonella
víi lîng 0,003 mg/1kg CTg©y sèt rÊt m¹nh vµ kÌo
dµi .
Ngoµi ra, s¶n phÈm cña virus, nÊm, ký sinh
vËt sèt rÐt, tÕ bµo u, phøc hîp miÔn dÞch

32. ChÊt g©y sèt néi sinh
Gåm IL–1, IL–6, TNF-alfa, IFN
Do b¹ch cÇu sinh ra (IL–1, IL–6, TNF-alfa,
IFN), t¸c ®éng th«ng qua PGE2 qua thô thÓ ë
trung t©m ®iÒu nhiÖt g©y sèt.
C¬ chÕ gi¶m sèt cña Aspirin øc chÕ PGE2

33. §iÓm ®Æt nhiÖt (set point)
“§iÓm ®Æt nhiÖt”= 36.8 0C +/_ 0.4
Trong sèt, ®iÓm ®Æt nhiÖt bÞ t¸c nh©n g©y
sèt ®iÒu chØnh lªn cao vît møc b×nh thêng.

34. C¬ chÕ g©y sèt

35. C¬ chÕ g©y sèt

36. C¸c Giai ®o¹n sèt
Giai ®o¹n t¨ng th©n nhiÖt (sèt t¨ng)
- S¶n nhiÖt t¨ng vµ th¶i nhiÖt gi¶m -> mÊt
c©n b»ng nhiÖt (SN/TN>1).
- Sën gai èc, t¨ng chuyÓn ho¸, h« hÊp &
tuÇn hoµn, møc hÊp thu oxy cã thÓ t¨ng gÊp 3
hay 4 lÇn b×nh thêng;
-KÌm ph¶n øng gi¶m thải nhiÖt co m¹ch dới
da, gi¶m tiÕt må h«i…
Dïng thuèc h¹ nhiÖt kh«ng cã t¸c dông.

37. Giai ®o¹n sèt ®øng
Giai ®o¹n nµy SN kh«ng t¨ng h¬n nhng TN
b¾t ®Çu m¹nh lªn (m¹ch da d·n réng) møc c©n
b»ng víi t¹o nhiÖt ( SN/TN = 1) ë møc cao.
Tuy nhiªn, cha cã må h«i, phô thuéc sè l-
îng, ho¹t tÝnh cña chÊt g©y sèt; thÓ tr¹ng ngêi
bÖnh
Th©n nhiÖt trong c¬n sèt cã thÓ æn ®Þnh (sèt
liªn tôc) hoÆc thay ®æi (sèt giao ®éng)… phô
thuéc vµo nguyªn nh©n
C¸c Giai ®o¹n sèt

38. Giai ®o¹n sèt lui
- S¶n nhiÖt: Giai ®o¹n nµy bÞ øc chÕ vµ dÇn
trë vÒ b×nh thêng; th¶i nhiÖt t¨ng râ SN/TN<1,
th©n nhiÖt trë vÒ b×nh thêng.
- BiÓu hiÖn: Gi¶m t¹o nhiÖt vµ t¨ng th¶i
nhiÖt;
Giai ®o¹n nµy c¬ thÓ ph¶n øng gièng nh
nhiÔm nãng giai ®o¹n sím.
C¸c Giai ®o¹n sèt

39. C¬ chÕ vµ yÕu tæ ¶nh hëng sèt
C¬ chÕ do sù ®iÒu chØnh trung t©m ®iÒu
nhiÖt qua chÊt g©y sèt néi sinh lµm thay ®æi ®iÓm
®Æt nhiÖt >37 0C
Khi chÊt g©y sèt hÕt t¸c dông, ®iÓm ®Æt
th©n nhiÖt trë vÒ møc 37 0C, c¬ thÓ ph¶n øng
gièng nh bÞ nhiÔm nãng.
Sèt qu¸ cao, trung t©m míi bÞ rèi lo¹n, mÊt
kh¶ n¨ng ®iÒu chØnh.

40. C¸c yÕu tè ¶nh hëng ®Õn sèt
- Vai trß cña vá n·o: hng phÊn sèt cao h¬n
øc chÕ
- Vai trß tuæi: trÎ ph¶n øng sèt m¹nh, dÔ bÞ
co giËt. Ngêi giµ ph¶n øng sèt yÕu kh«ng thÓ
hiÖn ®îc møc ®é bÖnh
- Vai trß néi tiÕt: Sèt ë ngêi u n¨ng gi¸p th-
êng cao, gièng nh tiªm adrenalin tríc khi g©y sèt
thùc nghiÖm.
Hormon thîng thËn lµm gi¶m sèt, cã liªn
quan víi t×nh tr¹ng chuyÓn ho¸.

41. Thay ®æi chuyÓn hãa trong sèt
I. Thay ®æi chuyÓn ho¸ n¨ng lîng
Rèi lo¹n chuyÓn ho¸ glucid
Rối lo¹n chuyÓn ho¸ lipid
Rối lo¹n chuyÓn ho¸ Protid
Rèi lo¹n chuyÓn ho¸ muèi vµ AB

42. Thay ®æi chuyÓn hãa trong sèt
-Thay ®æi chuyÓn ho¸ năng lîng:
sèt cã tăng chuyÓn ho¸ vµ tăng t¹o E chi
dïng cho c¸c nhu cÇu tăng s¶n nhiÖt vµ tăng
chøc năng mét sè c¬ quan. Mét c¬n sèt thùc
nghiÖm 400C ->lµm tăng chuyÓn ho¸ c¬ b¶n 10%.
Cø tăng th©n nhiÖt lªn 10C làm tăng
chuyÓn ho¸ lªn 3-5%.

43. Thay ®æi chuyÓn hãa trong sèt
1. Thay ®æi chuyÓn ho¸ glucid
Tăng gi¸ng ho¸ đường -> glycogen
giảm, glucose m¸u tăng, cã khi cã glucose
niệu.
Sèt cao vµ kÐo dµi cã thÓ lµm t¨ng acid
lactic m¸u, nhu cầu glucose tăng trong sốt
cao và kÐo dài nªn cần cung cấp đường cho
bệnh nh©n.

44. Thay ®æi chuyÓn hãa trong sèt
2. Thay ®æi chuyÓn ho¸ lipit
Lipid tăng huy ®éng chñ yÕu tõ giai
®o¹n 2, khi nguån glucid c¹n.
=> nång ®é acid bÐo vµ triglycerid
t¨ng trong m¸u.
Khi sèt kÐo dµi, míi cã rèi lo¹n
chuyÓn ho¸ lipid, ®ã lµ t¨ng nång ®é thÓ
cetonic – chñ yÕu do thiÕu glucid - gãp
phÇn g©y nhiÔm acid trong sèt.

45. Thay ®æi chuyÓn hãa trong sèt
3. Thay ®æi chuyÓn ho¸ protit
T¨ng t¹o kh¸ng thÓ, bæ thÓ, b¹ch cÇu,
enzym… lµm cho sù huy ®éng dù tr÷ protid
t¨ng lªn trong sèt.
Nång ®é urª t¨ng thªm 20-30% trong n-
íc tiÓu ë mét sè c¬n sèt th«ng thêng.
Rối loạn CH protit do 3 nguyªn nh©n:
nhiễm độc, nhiễm trïng, và chủ yếu là đãi ăn.
Trong sốt cao kÐo dài cần cung cấp thức
ăn dễ tiªu và bổ sung glucose

46. Thay ®æi chuyÓn hãa trong sèt
4. Thay ®æi chuyÓn ho¸ muèi níc vµ c©n
b»ng acid base
- ChuyÓn ho¸ muèi níc: ë giai ®o¹n
®Çu cã thÓ t¨ng møc läc cÇu thËn do t¨ng lu
lîng tuÇn hoµn nhng tõ giai ®o¹n 2, hormon
ADH cña hËu yªn vµ adosteron cña thîng
thËn t¨ng tiÕt, g©y gi÷ níc vµ Natri (ë thËn vµ
tuyÕn må hoi).

47. II-Thay ®æi chøc n¨ng trong sèt
1-Thần kinh: nhøc ®Çu chãng mÆt, co
giËt, h«n mª…
2-Tuần hoàn: t¨ng nhÞp tim, m¹ch
nhiÖt ph©n ly, gi¶m HA…
3-H« hấp: t¨ng do nhu cÇu Oxy t¨ng
4-Tiªu ho¸: ch¸n ¨n, gi¶m tiÕt dÞch,
chíng bông, t¸o bãn

48. 5-Chøc năng gan: t¨ng chøc phËn
chèng ®éc gan, t¨ng søc ®Ò kh¸ng,
t¨ng tæng hîp kh¸ng thÓ…
6-Tiết niệu: G§1: h¬I t¨ng niÖu; G§2
gi¶m niÖu, G§3 t¨ng niÖu th¶I nhiÖt
7-Nội tiết: T¨ng T3, T4, Aldosterol,
ADH, cortison, ACTH…
II-Thay ®æi chøc n¨ng trong sèt

49. ý NghÜa ph¶n øng sèt
Tèt: - Sèt lµ ph¶n øng thÝch øng toµn th©n mang
tÝnh chÊt b¶o vÖ.
- Sèt h¹n chÕ ®îc qu¸ tr×nh nhiÔm khuÈn v×
khi sèt cã t¨ng sè lîng vµ chÊt lîng b¹ch cÇu,
t¨ng kh¶ n¨ng s¶n xuÊt kh¸ng thÓ, bæ thÓ, t¨ng
kh¶ n¨ng chèng ®éc vµ khö ®éc cña gan, t¨ng
chuyÓn hãa…
-ChÊt g©y sèt néi sinh nh IL1, TNF, PGE2,
IFN cã vai trß sinh häc quan träng

50. ý NghÜa ph¶n øng sèt
ý nghÜa xÊu (sèt cao vµ kÐo dµi)
-Sèt cao vµ kÐo dµi, hoÆc sèt ë nh÷ng c¬
thÓ suy yÕu, gi¶m dù tr÷ g©y nhiÒu hËu qu¶ xÊu
nh suy kiÖt, nhiÔm ®éc thÇn kinh, suy tim vµ co
dËt ë trÎ nhá…
-Rèi lo¹n chøc n¨ng c¸c c¬ quan

51. Tµi liÖu tham kh¶o
1. V¨n §×nh Hoa vµ cs, Bµi gi¶ng sinh lý bÖnh miÔn
dÞch, 2004. Nhµ xuÊt bµn y häc
2. V¨n §×nh Hoa vµ cs, Sinh lý bÖnh miÔn dÞch, 2007.
Nhµ xuÊt b¶n y häc.
3. HARRISON TR, W. R. RESNICK et al. 16th Edition
HARRISON’S PRINCIPLES OF Internal Medicine.
McGraw-Hill MEDICAL PUBLISHING DIVISION.
Copyright 2005