1. НИЙСЛЭЛИЙН МАХНЫ ЭРЭЛТ, НИЙЛҮҮЛЭЛТИЙН
ЗАРИМ АСУУДАЛД
ШУТИС, ХИБС, ХҮМ-3 Д.Должин*
Удирдагч, ШУТИС, ХИБС, Ц.Сэлэнгэ**
*ШУТИС,
Хүнсний инженер биотехнологийн сургууль,
D_doljin@yahoo.com
Хураангуй:
Өнөөгийн байдлаар нийслэлийн хэрэглээнд нийлүүлж буй мал, мах нь олон шат дамжлага /ченжүүдээр/
дамжин хэрэглэгчдэд хүрч байгаа учраас хавар махны нийлүүлэлт багассан үед хомсдол үүсч үнийн
хөөрөгдөл газар авч байна.
Энэхүү судалгаанд нийт 24 ченж (бөөний борлуулагч), 42 борлуулагч, 866 хэрэглэгч хамрагдсан бөгөөд
төрөл бүрийн махны үнэ хэлбэлзэл ихтэй, тогтворгүй байгаа нь үнийн хөдлөл зүйн шинжилгээгээр
тогтоогдов. Үүний гол шалтгаан нь бэлчээрийн мал аж ахуйд байгаль, цаг уурын нөлөөлөл, эрсдэл их,
махны нийлүүлэлтийн сүлжээнд гар дамжсан 4-5 шат дамжлага хэвшиж, дамжлага бүрт махны үнэ 3001000 төгрөгөөр нэмэгдэж байгаатай холбоотой. Мөн нийслэлийн хэрэглэгчдийн мах, махан бүтээгдэхүүн
сонголтонд үнэ, чанар нөлөөлдөг нь судалгаагаар тогтоогдсон болно.
Түлхүүр үг: Үнэ, хэрэглэгч, чанар, ченж, корреляци хамаарал
Оршил:
Манай улс жилд 8-10 сая мал хүнсэнд зориулж, дотооддоо 190,0-200,0 мян.т мах хэрэглэдэг байна [5].
Малын тоо толгой 2005-2009 он хүртэл жигд өсөлттэй, 2010 онд зуд, гачиг болсоны улмаас малын тоо
хорогдсон ч 2011 онд 5,8%-иар өсч, үйлдвэрлэлийн хэмжээ нэмэгдсэн хэдий ч махны үнийн хувьд
тогтворгүй, хэлбэлзэлтэй байна [3]. Хаврын улиралд орон нутгаас нийлүүлэх махны хэмжээ буурснаас
үнийн хөөрөгдөл үүсдэг бөгөөд төрөөс баримталж буй махны үнийг тогтвортой байлгах зорилгоор
нөөцөлсөн махны хэмжээ нь хүрэлцээтэй бус тул тодорхой үр дүнд хүрэхгүй байна [1].
Судалгааны зорилго:
Нийслэлийн махны зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийн бодит байдал, хандлагыг судалж, махны
нийлүүлэлтийн тогтолцоог тодорхойлоход оршино.
Судалгааны арга зүй:
Махны нийлүүлэлтийн сүлжээг судалгааны объект болгож, түүний хүчин зүйлсийг статистик, түүвэр
судалгааны аргаар нийслэлийн 9 дүүргийн томоохон худалдааны төвүүд, захууд, мах нядалгааны газруудыг
хамруулан судалсан. Асуулга, ярилцлагын өгөгдлүүдийг SPSS программаар боловсруулж, судалгаанд
хамрагдсан зах зээлийн махны үнийн сүлжээний бүдүүвчийг гаргав.
Махны борлуулалтын байдал
Улаанбаатар хотын зах зээлд нийлүүлж буй малын гарал үүсэл тодорхойгүй, махны чанар, эрүүл ахуйн
аюулгүй байдлын баталгаа байхгүй байна. Мах боловсруулах үйлдвэрийн төлөөлөгч малчдаас мал авч, мал
эмнэлгийн үзлэг, хяналтад оруулан үйлдвэрт нийлүүлж, технологийн горимын дагуу малыг боловсруулж,
дотоод гадаад хэрэгцээнд нийлүүлж байгаа хэдий ч махны зах зээлийн нийлүүлэлтэд маш бага хувийн
жинтэй, зөвхөн экспортын хэмжээнд байна. Үйлдвэрийн аргаар нядалсан малын тоо нь экспортын
хэмжээнээс хэтрэхгүй байгаагаас малчны хотоос эцсийн хэрэглэгч хүртэл 4-5 субъект дамжиж, тэр болгонд
мах боловсруулалтын хэлбэрээр нэмэгдсэн өртөг буй болдоггүй, харин дамлан худалдаалагчид буюу
“ченж”-үүд өөр хоорондоо үгсэн үнийг зохиомлоор нэмэгдүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлж байна.
Судалгааны үндсэн дээр нийслэлийн махны нийлүүлэлтийн бүтцийн зураглалыг байршлаас нь хамааруулан
2 хувилбараар тодорхойлов. Улаанбаатар хотын махны зах зээлд үндсэндээ баруун, зүүн зүгийн нутгаас мал

2. нийлүүлж байгаа бөгөөд үүнийг Налайх, Эмээлт гэсэн 2 үндсэн хэсэгт хувааж хэрэглэгчдэд хүрэх хүртэл
өртөг хэрхэн нэмэгдэж байгаа зураглалыг дараах байдлаар тодорхойлж болохоор байна.
Зураг 1. Налайх
Зураг 2. Эмээлт
Хэрэглэгчдийн судалгаа:
Хэрэглэгчдийн судалгааны нэгтгэлийг SPSS-7 программаар боловсруулав. Судалгаанд хамрагдсан нийт
хэрэглэгчдийн 76% нь эмэгтэй, өрхийн ам бүлийн тоо 55% нь 4 хүртэл, сарын орлого 39% нь 200-500 мянга,
Баянзүрх, Сүхбаатар дүүрэгт 39% нь оршин суудаг.

3. Зураг 3. Хэрэглэгчдийн 48% нь үхрийн махыг хэрэглэдэг байна.
Ямар
малын
махыг
түлхүү
хэрэглэдэг
вэ?
Тэмээ
Адуу
Үхэр
Хонь0%
Хүчинтэй
Тайлбар
Хүчингүй
Нийт
Тоо
14
70
429
Хувь
2%
8%
50%
Тоо
0
0
0
Хувь
0
0
0
Тоо
14
70
429
Хувь
2%
8%
300
53
35%
6%
0
0
0
0
300
53
35%
6%
Ямаа
Зураг 4. Хэрэглэгчдийн 4% огт мах хэрэглэдэггүй байна.
Өдөрт хэдэн кг
мах, махан
бүтээгдэхүүн
хэрэглэдэг вэ?
0.1-0.2
0.3-0.45
0.5-1.0
1-ээс дээш
Огт
хэрэглэдэггүй
Хүчинтэй
Тайлбар
Хүчингүй
Нийт
Тоо
143
320
Хувь
17%
37%
Тоо
0
0
Хувь
0
0
Тоо
143
320
Хувь
17%
37%
296
103
34%
12%
0
0
0
29
103
34%
12%
4
0%
0
0
4
0%
Зураг 5. Махны захаас 66% нь мах, махан бүтээгдэхүүнээ худалдан авдаг байна.

4. Та мах, махан
бүтээгдэхүүнээ
хэвчлэн хаанаас худалдан авдаг вэ?
Тайлбар
Хүчинтэй
Хүчингүй
Нийт
Тоо
Хувь
Тоо
Хувь
Тоо Хувь
Ойролцоох
хүнсний
дэлгүүр
Томоохон
супермаркет
164
19%
0
0
164
19%
113
13%
0
0
113
13%
Махны зах
Бусад
57
17
66%
2%
0
0
0
0
572
17
66%
2%
Зураг 6. Худалдан авахдаа гадаад үзэмж, тарга хүч, үнийг голчлон хардаг.
Ямар
үзүүлэлтийг
голлон
анхаардаг вэ?
Гарал үүсэл
Тайлбар
Хүчинтэй
Тоо
89
Хүчингүй
Нийт
Хувь
14%
Тоо
0
Хувь
0
Тоо
89
Хувь
14%
6
30%
0
0
186
257
41%
0
0
30%
57
41%
95
210
15%
33%
0
0
0
0
95
210
15%
33%
29
5%
0
0
29
5%
Үнэ
Гадаад үзэмж
Мэдрэхүйн
үзүүлэлт
Тарга хүч
Чанар
Зураг 7. Хэрэглэгчдийн 43% нь гол төлөв шулсан мах, 28% нь ястай нь мөчилсөн мах худалдан авдаг.
Та махыг гол
төлөв ямар
байдлаар
худалдан авдаг
вэ?
Гулууз
Ястай нь
мөчилсөн
Шулсан цул мах
Ангилсан мах
Махан таташ
Янз бүр
Зураг 8. Мах, махан бүтээгдэхүүн үнэтэй гэж 84% нь үзсэн.
Хүчинтэй
Тайлбар
Хүчингүй
Нийт
Тоо
125
Хувь
15%
Тоо
0
Хувь
0
Тоо
125
Хувь
15%
244
378
60
30%
47%
7%
0
0
0
0
0
0
244
378
60
56
3
7%
0%
0
0
0
0
3
30%
47%
7%
6
7%
0%

5. Одоо таны
хэрэглэж буй
мах, махан
бүтээгдэхүүний
үнийн талаарх
санал
Үнэтэй
Боломжийн
Хүчинтэй
Тоо
Хувь
Тайлбар
Хүчингүй
Тоо
Нийт
Хувь
Тоо
Хувь
727
121
0
0
0
0
727
121
84%
14%
18
Хямд
84%
14%
2%
0
0
18
2%
Үр дүнгийн боловсруулалт:
Судалгаанд хамрагдсан хэрэглэгчдийн голлох хүчин зүйлсийн үр дүнг 0-1 оноогоор үнэлж, дараах
хүснэгтэн мэдээллийг гаргав. (хүснэгт 1)
Жич: сайн – 1 оноо, муу – 0 оноо
Хүснэгт 1.
Байршил
Ойролцоох
хүнсний дэлгүүр
Томоохон
супермаркет
Махны зах
Бусад
Нийт
X1Үнэ
Худалдан авахад нөлөөлөх хүчин зүйлс
X3X4X5X2Анхаарах
Худалдан
Дэлгүүр
Чанар
үзүүлэлт
авах төлөв
үйлчилгээ
Нийлбэр
үр дүн
Системийн
үр дүн
0.445
0.232
0.225
0.326
0.321
1.549
0.3098
0.322
0.657
0.225
0.442
0.566
0.131
0.334
0.788
0.228
0.324
0.822
0.321
0.712
0.512
0.398
2.134
3.345
1.303
0.4268
0.669
0.2606
1.649
1.371
1.575
1.793
1.943
8.331
1.6662
Бүтээгдэхүүн худалдан авахад анхаардаг гол үзүүлэлт, үнийн хоорондын хамаарал: Х3, Х1 хүчин зүйлс нь
хоорондоо шууд хамааралтай. Цаашид үйлдвэрлэгч буюу малчид мал, махаа нийлүүлэхдээ тарга хүч, гадаад
үзэмжээс хамааруулан үнэ төлбөрийг тогтоох шаардлагатай.
Зураг 9. Үнэ, худалдан авахад анхаардаг гол үзүүлэлтийн хоорондын хамаарал

6. Бүтээгдэхүүн худалдан авах төлөв, үнийн хоорондын хамаарал: Х4, Х1 хүчин зүйлс нь хоорондоо шууд
хамааралтай. Ястай мөчилсөн мах, шулсан цул мах, гулууз махыг хэрэглэгчдийн 80-аас дээш хувь нь
худалдан авдаг учир энэ төлвийн мах илүү өндөр үнэтэй байдаг.
Зураг 10. Үнэ, бүтээгдэхүүн худалдан авах төлвийн хоорондын хамаарал
Системийн үр дүн, үнийн хоорондын хамаарал: Х1 буюу үнийн хүчин зүйл нь системийн үр дүнтэй шууд
хамааралтай. Хэрэглэгчдийн худалдан авахад хамгийн гол нөлөөлдөг хүчин зүйл үнэ болох нь харагдаж
байна.
Зураг 11. Үнэ, системийн үр дүнгийн хоорондын хамаарал
Хүснэгт 2.
Х – Үнэ, У – Чанарын хамаарлын корреляцийн коэффициент
№
1
2
3
4
Нэр төрөл
Ойролцоох хүнсний
дэлгүүр
X
Y
X2
Y2
0.445
0.232
0.198
0.054
Томоохон супермаркет
0.322
0.442
0.104
0.195
Махны зах
0.657
0.566
0.432
0.320
Бусад
0.225
1.649
0.131
1.371
0.051
0.784
0.017
0.587
Нийлбэр
XY
0.10
0.14
0.37
0.029
0.64

7. Зураг 12. Үнэ, чанарын хамаарлын график
Графикаас харвал хамаарал нь дунд зэрэг байна гэж дүгнэх боломжтой. Бодолтыг дор үзүүлбэл:
Бодолтын корреляцийн коэффициентийг MC-ийн Еxcel Data программаар шалгахад зөв болох нь батлагдав.
Корреляцийн коэффициент
Үнэ
Үнэ
1
Чанар
Чанар
0.66
1
алдаатай байна. Ингээд r=0.73±0.53 болно.
Хэрэглэгчдийн бүтээгдэхүүн сонголтонд үнэ, чанар нөлөөлдөг нь дээрх тооцооноос харагдаж байна.
Хэрэглэгчдийн ихэнх нь дараах асуудлыг дэвшүүлэн тавьж байна:
 мах худалдаж авахад хэтэрхий үнэтэй,
 эрүүл ахуйн ямарч шаардлага хангахгүй орчинд мах худалдаалж байна,
 ил задгай, зориулалтын бус тээврийн хэрэгсэлээр тээвэрлэж байна,
 борлуулагч нар бохир гараараа мах барьж байна,
Иймээс манай улсад махны үнийг тогтвортой байлгаж, эрүүл ахуйн шаардлага хангасан цэвэр тохилог
орчинд махаа борлуулах, үе шат бүхэнд анхаарал хяналт тавих хэрэгтэй байна.
Дүгнэлт
Судалгаанд үндэслэн дараах дүгнэлтийг хийж байна.
 Жижиг үйлдвэрүүдийг зах зээлд үйл ажиллагаа явуулахад нь эрүүл ахуй, чанарын талын асуудал
дээр нь дээд зэргээр анхаарах
 Махны борлуулагчдын ажиллах орчин нөхцөлийг сайжруулах
 Махны үнийг төрөөс тогтвортой барьж байх оновчтой арга хэрэгслүүдийг ашиглах
 Ченжүүдээс биш малчдаас махаа шууд авч борлуулж байх
 Хэрэглэгчдэд махаа худалдан авч хэрэгцээгээ хангах орчинг нь сайжруулах.
Нийслэлийн зах зээл дэх махны нийлүүлэлтийн сүлжээг бүхэлд нь шинжлэхэд малын гарал үүсэл, мах,
бүтээгдэхүүний мал-эмнэлэг ариун цэвэр, эрүүл ахуйн бүрэн баталгаатай бүтээгдэхүүн нийлүүлэх
найдвартай сүлжээ нь “малчид-мал бэлтгэгчид-махны үйлдвэр-худалдааны төрөлжсөн нэгжүүд” бөгөөд
цаашид энэ сүлжээний оролцогч бүрийн үйл ажиллагаанд хүнсний аюулгүй байдлын хяналтын ISO 22000
стандартыг хэрэгжүүлэх боломжтой юм.
Ашигласан ном хэвлэл:
[1] Л.Дамдинсүрэн “Монгол улсын махны зах зээлийн зарим шинжилгээ, стратеги” Хүнсний зохистой хэрэглээтехнологи ЭШ-ний бага хурлын эмхэтгэл, УБ., 2011
[2] Б.Номингэрэл, Л.Дамдинсүрэн “Хүнсний баталгаат байдлын үнэлгээ, шалгуур үзүүлэлт”, “Хүнс судлал 2010”
Оюутны эрдэм шинжилгээний хурлын эмхэтгэл, ШУТИС, УБ 2010 он 67х
[3] Д.Оюунтуяа “Мах боловсруулах үйлвэрүүдийн өнөөгийн байдал, цаашдын ирээдүй”, “Хүнсний аж үйлдвэрийн
чадавхи-хөгжлийн стратеги, инноваци”, Онол практикийн бага хурлын илтгэлүүд, ШУТИС, УБ 2010 он, “Адмон” ХХКны хэвлэл.
[4] Ч.Авдай, Д.Энхтуяа “Судалгаа шинжилгээний ажил гүйцэтгэх арга зүй” УБ 2007 он, Чулуунбар ХХК-ны хэвлэл

8. [5] Үндэсний статистикийн газар, “Нийслэл хотын эдийн засаг, нийгмийн байдал” УБ 2012 он,
[6] http://ubstat.mn/Statistics
Зохиогчийн тухай:
Доржбалын Должин нь ШУТИС-ын Хүнсний инженер биотехнологийн сургуулийн 3-р курсын L.FS09D019 кодтой
оюутан. Суралцаж буй мэргэжил: Хүнсний үйлдвэрийн удирдлага.