МБАНХ-ноос бэлтгэсэн "Сүргийн зохистой бүтэц" гарын авлага

1. СҮРГИЙН ЗОХИСТОЙ БҮТЭЦ
Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн хэмжээ нь маш олон хүчин
зүйлээс хамаарч, жил бүр харилцан адилгүй байдаг. Ялангуяа малчин
өрхийн нэг жилд үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ, чанар, бүтээмж,
өөрийнөртөг,ашигтажиллагаазэрэгньсүргийнбүтцээсихээхэнхамаардаг.
Тэгвэл тодорхой хугацаанд тухайн сүргийн малын доторхи нас, хүйс тус
бүрийн эзлэх харьцааг сүргийн бүтэц гэнэ.
Сүргийн бүтэц нь дотоодын хэрэгцээнд зориулан нядлах, худалдан
борлуулах, худалдан авах, төл хүлээн авах, бэлчээрийн хүрэлцээ, тэжээлийн
хангамж зэргээс хамааран тодорхой хугацаанд өөрчлөгдөж байдаг.
Эдгээрээс гадна сүргийн бүтцийг тодорхойлогч бас нэг гол хүчин зүйл нь
тухайн бүтээгдэхүүний зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ юм. Жишээ нь: Сүүний
эрэлт хэрэгцээ ихтэй газар байрладаг сүрэгт хээлтэгчийн хувь өндөр
байхад, махны чиглэлийн аж ахуйн сүрэгт хэрэгцээний малын эзлэх хувь
өндөр байна.
Иймд жилийн аль ч хугацаанд сүргийн зохистой бүтцийг барьж чадвал
тухайн төрлийн мал аж ахуйгаас хамгийн их хэмжээний бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэх боломжтой гэсэн үг.
Сүргийн хээлтэгч, хээлтүүлэгчийн тохироог зөв барьж байх, сүрэгт өсвөр
насны малын эзлэх хувийн жинг аль болгох бага байлгах нь бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэлийн хэмжээг нэмэгдүүлэх нэг үндэс болох учиртай.Гэхдээ сүрэг
сэлбэх өсвөр насны эм малыг тодорхой хэмжээгээр шилж сонгон авч үлдэх
шаардлагатай.
Малыг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулна гэдэг нь өсвөр насанд нь аль болох
богино хугацаанд тарга, хүч сайн авхуулан бага хэмжээний зардал гаргаж
түргэн борлуулах чиглэлийг хэлнэ. Ингэж чадвал хөрөнгө, хөдөлмөрийн
зардал бага зарцуулж, аль болох их бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн зах зээлд
борлуулах боломж бүрдэнэ.

2. Төрөл бүрийн малын зохистой сүргийн бүтэц (хувиар)
№ Төрөл Ашиг шимийн
чиглэл
Хээлтүүлэгч Хээлтэгч Эр мал Өсвөр мал
1 Адуу Нутгийн 3.5-4.0 35-40 20-25 30-31
2 Тэмээ Нутгийн 2.0 35-38 25-27 30-33
3 Үхэр Нутгийн 1.0 48-52 15-20 25-27
4 Хонь Нутгийн 1.5-2.0 50-55 20-28 12-15
5 Ямаа Нутгийн 1.5-2.0 48-50 12-15 30.3
Мал сүргийг аж ахуйн нөхцөлд ашигтай, үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүнийг
тууштай нэмэгдүүлж байхаар тооцсон бүтэц буюу зохистой сүргийн
бүтцэд шилжүүлж байх шаардлагатай.
Нутгийн монгол үүлдрийн 100 толгой хонин сүргийн зохистой
бүтэц (жишээ)
Малын нас, хүйс Малын тоо /толгойгоор/ Сүрэгт эзлэх хувь/хувиар/
Хуц 2 2
Эр хонь 0 0
Эм хонь 55 55
2 настай эр 2 2
2 настай эм 10 10
1 настай эр 5 5
1 настай эм 26 26
Бүгд 100 100
Сүргийн эргэлт
Сүргийн зохистой бүтцийг бий болгохын тулд тухайн төрлийн малын
сүргийн эргэлтийг зөв зохион байгуулах шаардлагатай байдаг.
Сүргийн эргэлт гэдэг нь тодорхой хугацаанд тухайлбал сар, улирал,
жилийн дотор таны эзэмшилд байгаа малын орлого, зарлагыг буюу мал
сүргийн нас, хүйсний бүтцэд гарсан өөрчлщөлт, хөдөлгөөнийг тусган
харуулсан тооцоо байх юм. Малчин та мал сүрэгтээ эхлээд төлөвлөгөөт
сүргийн эргэлт хийх замаар гүйцэтгэлийг нь тодорхой хугацааны дараа
тооцож ажиллах боломжтой.

3. Сүргийн эргэлтийн төлөвлөгөө нь мал хээлтүүлэх, төл хүлээн авах
болон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөөнүүдтэй нягт уялдсан
байх шаардлагатай. Сүргийн эргэлтийн төлөвлөгөөгөөр зөвхөн сүргийн
зохистой бүтцийг хангаад зогсохгүй түүгээр дамжуулан малын үүлдэр
угсааг сайжруулах, малын төрөл хоорондын харьцааг тохиромжтой
байлгах, нэг малаас үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний өөрийн өртгийг
бууруулах боломжийг давхар үүсгэдэг.
Малчин өрхийн сүргийн эргэлт тооцоо
Малын
төрөл,
нас,
хүйс
Оны
эхэнд
байсан
малын
тоо
Орлого Зарлага Оны
эцэст
байсан
малын
тоо
Нас
дэвшиж
ирсэн
Худалдан
авсан
Шилжиж
ирсэн
Шинэ
оны
төл
Нас
дэвшиж
явсан
Худалд-
сан
Шилжүүл-
сэн
Малын хээлтүүлгийн ажлыг төлөвлөх, зохион байгуулах
Малын хээлтүүлгийн ажлыг зохион байгуулахдаа нэг талаас хээлтэгч,
хээлтүүлэгчийн ороо сайн илэрч, эрчимтэй явагдах үе, нөгөө талаас
гарах төл нь өсөж бойжиход хамгийн тохиромжтой, бага зардал шаардах
улирлыг сонгоход анхаарна. Мал сүргийн хээлтүүлэгт эрхэлж буй аж
ахуйн хэлбэрээс хамааран ердийн, гардан, зохиомол гэсэн гурван аргыг
түгээмэл ашиглаж байгаа ба тухайн арга бүрт нь нэг хээлтүүлэгчид
ноогдох хээлтэгчийн тоо харилцан адилгүй байна.
Хээлтэгч, хээлтүүлэгчийн тохироо Сүрэгт хээлтэгчийн эзлэх хувь

4. Бэлчээрийн маллагаатай монгол малаас ингэ өвөл, гүү, үнээ хавар, зун,
хонь, ямаа намар хээлтүүлэгт орж хавар төллөхөөр төлөвлөх нь хамгийн
боломжит хувилбар юм. Тухайн орон нутгийнхаа байгаль цаг уурын
онцлогт тохируулан малын үржлийн ажлыг төлөвлөхдөө зах зээлийн
эрэлт хэрэгцээнд тохируулан мал сүргийнхээ ашиг шимийг нэмэгдүүлэх,
чанарыг сайжруулахад чиглэсэн зохион байгуулалтын оновчтой арга
хэмжээг хэрэгжүүлэх шаардлагатай.
Хээлтүүлгийн зохистой хугацаа
Нийт сүргийг үржлийн шилмэл хэсэг буюу цөм, үржлийн үндсэн болон
хэрэгцээний сүрэг гэж 3 хуваан үржлийн ажлыг зохион байгуулна.
Цэвэр үржүүлгийн арга