1. БАГАНУУР” ХУВЬЦААТ КОМПАНИЙ БҮТЭЭМЖИЙГ “RAPMODS” АРГЫГ
АШИГЛАН “ТООЦОХ НЬ
Илтгэгч: Г.Сайнбилэг (УУУ-3)
Э.Энхжаргал (УУУ-3)
Удирдагч багш магистр Т.Сүмжидмаа
Илтгэлийн хураангуй: Судалгааны үндсэн зорилго нь бүтээмжийн
хэмжилтийн сул болон давуу тал дээр үндэслэгдэн гарсан “RAPMODS” загварыг
ашиглан бүтээмж хэр байна вэ гэдгийг тодорхойлохыг зорьсон болно.
“Багануур” ХК нь улсын нүүрсний хэрэгцээний 50%, төвийн бүсийн нүүрсний
хэрэгцээний 60%-г дангаараа хангадаг улсын томоохон байгууллага бөгөөд цаашид
өнөөдөр байгаа хүчин чадлаараа ажиллавал 100 жил хүртэл ашиглах баталгаатай
нөөцтэй. Тиймээс бүтээмжийг бодитой судалж удирлагын зөв шийдвэр гаргалтанд
нөлөөлөх нь чухал асуудал билээ.
“Багануур” ХК нь олборлосон нүүрсээ өртгөөс нь доогуур үнээр борлуулдаг учраас
өнөөг хүртэл бүтээмж нь хэлбэлзэлтэй, ерөнхийдөө буурах хандалагатай,
алдагдалтай ажилласаар иржээ.
Тухайн компанийг “RAPMODS” загвараар шинжлэхэд бусад зардлын бүтээмж нь хэт
өсөлт, хэт бууралтын хэлбэлзэлтэй байсан бөгөөд 2010 онд уг зардлаа тодорхой
хэмжээгээр бууруулж бүтээмж нь 5 дахин өссөн үзүүлэлтийг гаргасан.
Түлхүүр үг: орц, гарц, зардал, өрсөлдөх чадвар
1

2. Оршил
Манай улсын эдийн засагт уул уурхайн үйлдвэрлэл голлох байр суурь эзэлж
байгаа ба уул уурхайн салбар ДНБ-ний 22.5 хувийг үйлдвэрлэж байна.
Байгууллагын бүтээмжийг дээшлүүлж, өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэхийн
тулд удирдлагууд байгууллагын үйл ажиллагааг тасралтгүй сайжруулах шийдвэрийг
гаргахдаа бүтээмжийн түвшинг харгалзан үзэх хэрэгтэй болдог. Удирдлагын бүхий л
түвшинд зөв цагт зөв мэдээллээр хангагдаж, сайжруулалтын арга хэрэгслүүдийг зөв
сонгож, оновчтой шийдвэр гаргахад тусалдаг чухал хэрэгсэл нь бүтээмжийн
хэмжилт юм.
Бүтээмжийн хэмжилт нь бүтээмжийг сайжруулах удирдлагын шийдвэр
гаргалт болон үйл ажиллагааг тасралтгүй хяналтаар хангах боломжийг олгоно.
Хэмжилтийг зөв хийж, бодитоор үнэлэн сайжруулалтыг хийж чадсанаар тухайн
байгууллага өрсөлдөх чадвараа нэмэгдүүлээд зогсохгүй урт хугацаанд оршин
тогтнох давуу талуудыг олж авах боломжийг бүрдүүлнэ.
Онол арга зүйн үндэс
Бүтээмж нь ямар нөөцийг ашиглаад юу хийсэн бэ гэдгийг харуулах энгийн
үзүүлэлт боловч бизнесийн хамтрагч болох байгууллагын удирдлага, хамт олон,
бэлтгэн нийлүүлэгчид, түншүүд хэрэглэгч, үйлчлүүлэгчид, хувьцаа эзэмшигчид
нарын бүгдийн эрх ашиг, сайн сайхныг хангах зорилго агуулах бөгөөд аливаа
байгууллагын өрсөлдөх чадварыг харуулах гол түлхүүр болдог.
Бүтээмжийг гол төлөв 3 үндсэн хүчин зүйлээр тодорхойлдог:
1. Нийт бүтээмж Total productivity- Эдийн засгийн системийн бүтээмжийн
ерөнхий түвшинг нэгтгэж нийт гарц, нийт орцын харьцаагаар тодорхойлдог.
Нийт бүтээмж=
(1)
2. Үндсэн хүчин зүйлийн бүтээмж Total Factor Productivity- Үндсэн хүчин
зүйлс болох хөдөлмөр, капиталын ашиглалтын үр ашгийг түвшинг илэрхийлж
гарцыг хөдөлмөр ба капиталын нийлбэр орцод харьцуулан тодорхойлдог. Энэ
хэлбэр нь техник, технологи, шинжлэх ухааны дэвшил, инновацийн хөгжлийн
төлөв байдлыг илэрхийлдэг гэж үздэг.
3. Тодорхой хүчин зүйлийн бүтээмж Partial productivity - Нөөц болон
зардлын тодорхой элементүүдийн үр ашгийг илэрхийлэх ба хүчин зүйл
бүрээр дараахи байдлаар тодорхойлох боломжтой.
Хөдөлмөрийн бүтээмж=
(2)
Капиталын бүтээмж =
(3)
Материалын бүтээмж =
(4)
Эрчим хүчний бүтээмж=
(5)
2

3. RAPMODS загварыг ашиглан бүтээмжийн хэмжилтийг хийх арга зүй:
1974 онд Австралийн эрдэмтэн М.Р.Рамсей “RAPMODS” (Ramsey productivity
model system) загварыг боловсруулан нийтэд танилцуулснаас хойш энэхүү загварыг
дэлхийн олон улс оронд ашиглаж байна.
Уламжлалт хэмжилтийн давуу, сул талууд дээр үндэслэн RAPMODS загвар
нь үйл ажиллагааны бүхий л түвшинд бүтээмжийг хэмжих замаар байгууллагын
эдийн засгийн чадавхи, удирдлагын ур чадварыг дээшлүүлэх, үндэсний болон олон
улсын түвшинд эзэлж байр суурийг тодорхойлох боломжийг бүрдүүлдэг байна.
Энэхүү загвараар үйлдвэр, үйлчилгээ, уул уурхай, банк санхүү, эдийн засгийн бүхий
салбаруудын бүтээмжийг хэмжиж болно.
RAPMODS системийн гол зорилго нь:
Байгууллагын зорилгыг тодорхойлоход шаардлагатай тооцоллыг гаргаж ирэх
Байгууллагын зорилтуудын гүйцэтгэлийг хянах, төлөвлөгөөг тодорхой болгох
Капитал ашиглалтын үр ашгийг бий болгох, шийдвэр гаргах явцад хөрөнгө
оруулалтын өгөөжийг сайжруулах замаар ашигт ажиллагааг нэмэгдүүлэх
хувилбаруудыг санал болгох
Бүтээмжийн норм, нормативыг тогтоож, өсөлтийг нэмэгдүүлэх боломжийг харуулах
Байгууллага хооронд харьцуулалт хийх боломжийг олгох
Тодорхой цаг хугацааны санхүүгийн үзүүлэлтүүд болон байгууллагын хүлээж болох
ашиг алдагдлыг хурдан, хялбар аргаар тодорхойлох
Байгууллагын үйл ажиллагаа болгонтой холбоотой гарах бүх төрлийн зардал дээр
бүтээмжийн хэмжилтийг хийх боломж олгоно. Хэлтэс, нэгж бүрийн бүтээмжийг
тодорхойлж чадах бөгөөд хүн бүрийн байгууллага дахь үнэ цэнийг ойлгоход туслах
Бүтээмжийн зорилго, зорилтуудтай уялдсан санхүүгийн
боловсруулахад шаардлагатай мэдээллээр хангах явдал юм.
цогц
төсвийг
“Багануур” ХК- ийн өнөөгийн байдал
Багануур ХК нь анх 1978 онд Төвийн эрчим хүчний системийн харъяа
Дулааны цахилгаан станцуудыг нүүрсээр хангах зориулалтаар байгуулагдсанаас
хойш онд Төвийн эрчим хүчний системийн харъяа Дулааны цахилгаан станцуудыг
нүүрсээр хангах зориулалтаар байгуулагдсанаас хойш 32 дах жилдээ үйл
ажиллагаагаа явуулж байна. Ордын байршлын хувьд Багануурын нүүрсний орд газар
нь Улаанбаатар хотоос зүүн урагш 130 км зайтай Хэнтийн уулархаг мужийн зүүн
өмнөд хэсэгт Хэрлэн голын баруун эргийн дагуу оршдог.
3

4. Багануурын нүүрс нь эрчим хүчний зориулалттай Б2 маркын нүүрсэнд хамаарна.
Нүүрсний үнслэг нь 12-17 %, чийглэг нь 28-33%, хүхрийн агуулга нь 0.5-0.8%,
дулаан гарах илчлэг нь 3200-3600ккал кг болно.
Нүүрсний ордын нийт нөөц нь 599.8 сая.тн бөгөөд хайгууллын зэрэглэлээр А-28048
мян.тн, В-131997 мян.тн, С1-257855 мян.тн С2-181918 мян.тн нүүрсний нөөцтэй нь
батлагджээ. Одоогоор Монгол улсын нийт нүүрсний хэрэгцээний 50%, төвийн
бүсийн хэрэглэгчдийн 60 гаруй хувийг дангаараа хангаж ирсэн. Цаашид өнөөдөр
байгаа хүчин чадлаараа ажиллавал 100 жил хүртэл ашиглах баталгаатай нөөцтэй.
Хүснэгт 1
Багануур ХК-ий SWOT шинжилгээ:
Давуу тал (S)
Сул тал (W)
Төвийн бүс нутагт оршдог, дэд бүтэц сайн хөгжсөн
Нүүрсний чанар муу учраас борлуулах зах зээл бага
Төр засгийн дэмжлэг хүлээж олон улсын шугамаар
зээл тусламж авах бололцоотой
Менежерүүд болон ажилчдын эдийн засгийн
менежментийн мэдлэг ур чадвар шинэ нөхцөл
байдалд зохицох шаардлагын түвшинд хараахан
хүрээгүй
Ө
рсөлдөгчдөөс уул геологийн нөхцөл илүү сайн,
уулын ажил хүндрэлд ороогүй
Маркетинг зах зээлийн мэдээлэл судалгаа сул
Зах зээл өргөжих ирээдүйтэй
Ус таталтын асуудлыг тодорхой хэмжээнд шийдсэн
Шатах тослох материал сэлбэгийн хангамж гадаад
зах зээлээс хамааралтай
Гадаад орчин
Гадаадын
урт
хугацааны
зээлээр
технологийн шинэчлэл хийж байгаа
Аюул
Бүтээгдэхүүний өөрийн өртөг өндөр, зах зээлийн
эрэлт бага
техник
Ө
ндөр хүчин чадлын машин тоног төхөөрөмж
нэвтрүүлэлгүй удвал хүчин чадал дутагдана.
Ажиллагсадын мэдлэг мэргэжил дээшлүүлэх
Зах зээлээр өргөжүүлэх
4

5. Хүснэгт 2
RAPMODS загварын тооцоонд ашиглагдах үзүүлэлтүүд:
хэмжих
нэгж
м.төг
%
м.төг
%
№ Үзүүлэлт
1
2
3
4
5
6
2007 он
2008 он
2009 он
2010 он
2011 он
32312328.4
31780600
-
34853667.5
8%
42037900
32%
43601210
25%
55159614
31%
49917279.8
14%
59038259.5
7%
73534259
47%
65441542
11%
66660946
-9%
71581387
9%
м.төг
3679918.1
4481026.7
6605215.9 6930976.2
10052300
12165869
%
-
22%
47%
45%
21%
м.төг
7956132.8
12001231.9 13562859
15851207.4 19719006
20082906
%
-
50.84%
16.87%
1.85%
м.төг
18961364.2 23009238.3 26172396
%
м.төг
%
Нийт гарц
өсөлтийн хувь
Нийт орц
өсөлтийн хувь
Цалингийн
зардал
өсөлтийн хувь
Материал
сэлбэгийн
зардал
өсөлтийн хувь
Тоног
төхөөрөмжийн
зардал
өсөлтийн хувь
Бусад зардал
өсөлтийн хувь
2006 он
1183184.9
-
21.35%
2546403.1
115.22%
5%
13.01%
24.40%
26299525.2 32838665
13.75%
0.49%
8819143.7 9956550.7
246.34%
12.90%
24.86%
11.71%
2831570.6 2649735.3
-71.56%
-6.42%
Нийт орц, нийт гарцыг харуулсан график:
80000000
70000000
60000000
50000000
40000000
Нийт гарц
30000000
Нийт орц
20000000
10000000
0
2006 он
2007 он
2008 он
2009 он
2010 он
2011 он
График 1
Энэ графикаас харахад 2006-2009 оны хооронд нийт орц (өртгөөр) нийт гарцаас
(өртгөөр) их буюу алдагдалтай, харин 2010 онд нийт гарц илүү гарч ашигтай
ажилласан нь ажиглагдаж байна.
5
36682876

6. Багануурын уурхайн тодорхой орцуудын бүтээмж
№
1
2
3
4
5
Үзүүлэлт
TPM (нийт бүтээмж)
өсөлтийн хувь
Хөдөлмөрийн бүтээмж
өсөлтийн хувь
Машин тоног төх
өсөлтийн хувь
Материалын бүтээмж
өсөлтийн хувь
Бусад зардлын бүтээмж
өсөлтийн хувь
2006 он
1.02
8.78
1.70
4.06
27.31
2007 он
0.83
-18%
7.78
-11%
1.51
-11%
2.90
-28%
13.69
-50%
2008 он
0.79
-5%
6.60
-15%
1.67
10%
3.21
11%
4.94
-64%
2009 он
0.85
7%
7.20
9%
1.90
14%
3.15
-2%
5.01
1%
2010 он 2011 он
1.12
0.93
33%
-17%
7.32
5.48
2%
-25%
2.24
1.82
18%
-19%
3.73
3.32
18%
-11%
25.97
418%
-3%
Хүснэгт 3
Нийт бүтээмж:
Нийт бүтээмж
1.2
1
0.8
0.6
Нийт бүтээмж
0.4
0.2
0
2006
2007
2008
2009
2010
2011
График 2
2006-2008оны хооронд буурч, 2009-2010 онд өссөн бөгөөд 2011 онд мөн буурсан
байна. Учир нь энэ хугацаанд орцын өсөлт гарцын өсөлтөөс их байсан юм.
6

7. 30
25
20
Хөдөлмөрийн бүтээмж
15
МТТөхөөрөмж бүтээмж
10
Материалын бүтээмж
Бусад зардлын бүтээмж
5
0
2006
2007
2008
2009
2010
2011
График 3
Хөдөлмөрийн бүтээмж:
харьцангуй өндөр байна.
2006, 2007, 2010 онуудад бусад онуудыг бодвол
Машин тоног төхөөрөмжийн бүтээмж: Тухайн үзүүлэлтерөнхийдөө өссөн байгаа
нь тоног төхөөрөмжөө сайн ашиглаж байгаа гэж үзэж байна.
Материалын бүтээмж: Тухайн үзүүлэлтээс харахад тогтворгүй хэлбэлзэж байна.
Хэрвээ жил ирэх тусам буурах юм бол бүтээгдэхүүний өөрийн өртөг, шууд зардал
хэт өндөр болж байна гэж үзэх байсан ч яг ингээд өртөг өндөр шууд зардал өндөр
гэж болохгүй.
Бусад зардлын бүтээмж: Уг компаний хувьд үйл ажиллагааны туршид гарч буй
бусад зардлын эзлэх хэмжээ 2007, 2008 оны хооронд өссөн бөгөөд энэ нь бүтээмж
буурахад нөлөөлсөн. Гэвч сүүлийн жилдүүдэд зардлаа бууруулснаар бүтээмж
нэмэгдсэн гэдгийг харуулж байна.
7

8. Үзүүлэлт
RSO
TSI
Томъѐолол
Нийт орлого, м.төг
Нийт орц, м.төг
2006 он
32312328
31780600
2007 он
34853667.5
42037900
2008 он
43601210
55159614.4
2009 он
49917280
59038260
1.02
0.83
0.79
0.85
1.12
0.93
1.02
0.76
0.72
0.79
1.18
0.90
OPM2
0.77
0.54
0.54
0.58
0.82
0.65
OPM3
1.36
1.16
1.05
1.16
1.61
1.29
L
0.25
0.34
0.31
0.32
0.27
0.30
K
0.02
-0.21
-0.27
-0.18
0.11
-0.07
31670800
36718350
68389150
29716900
31255180
60972080
30539018
33105280
63644298
43583710
33453960
77037670
47861457
34803587
47861457
47455703
35902977
47455703
TPM
OPM1
FA
CA
TCE
TPM=
OPM1=
Үндсэн хөрөнгө, м.төг
Эргэлтийн хөрөнгө, м.төг
TCE=FA+CA
2010 он
2011 он
73534258.7 66660946
65441541.6 71581387
NFA
NFA=
1.02
1.17
1.43
1.15
1.54
1.40
NCA
NCA=
0.88
1.12
1.32
1.49
2.11
1.86
0.47
0.57
0.69
0.65
0.89
0.80
1%
-12%
-18%
-12%
10%
-6%
N
ROI
N=
Хүснэгт 4
8

9. ОРМ1-үзүүлэлт нь: Нэгж шууд орцод оногдох нэмэгдсэн өртөг буюу гарц юм.
“Багануур ” ХК-ний дүн хангалтгүй байгаа гэж үзэж байна.
ОРМ2- үзүүлэлт нь: Нийт нэгж зардалд оногдож байгаа нэмэгдсэн өртгийн хэмжээ
юм. Тухайн үзүүлэлтийн хувьд жил ирэх тусам буурч байгаа нь нийт зардал нь
нэмүү өртгийг төдийлэн сайн бий болгохгүй байна гэж үзэж байна. Учир нь тус
компани нь Монголын хэрэглэгчдийг мөн Цахилгаан станцыг нүүрсээр хангадаг тул
төдийлэн нэмүү өртгийг оруулан тооцож чаддаггүй болно.
ОРМ3-үзүүлэлт нь: Нэгж шууд орцод оногдох борлуулалтын орлого юм. Дээрхи
хүснэгтээс харахад шууд зардлуудаас 2010 онд хамгийн өндөр орлого олсон гэж
ойлгож болно.
ТРМ-үзүүлэлт нь Rapmods загварын хамгийн гол, компаний бүтээмжтэй ажиллаж
байна уу, үгүй юу? Гэдгийг харуулдаг үзүүлэлт юм. Тухайн компанийн хувьд
ерөнхийдөө бүтээмж муу гэж үзэж байгаа боловч 2010 онд ТРМ >1 их учир тус онд
бусад онуудыг харьцуулбал илүү бүтээмж сайтай ажилласан гэж үзэж байна.
9

10. Дүгнэлт
Багануур ХК-ийн 2006-2011 оны үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд RAPMODS
загварыг ашигласан бүтээмжийн тооцоонд үндэслэн дараах дүгнэлтийг хийж байна:
1. Багануурын тодорхой орцуудын бүтээмжийг тодорхойлсон II хүснэгтээс
үзэхэд бүтээмж тус бүр нь тогтворгүй, хэлсэлзэлтэй гарсан юм. Хөдөлмөрийн
бүтээмж 2006, 2007, 2010 онуудад бусад онуудыг бодвол харьцангуй өндөр
байна. Машин тоног төхөөрөмжийн бүтээмж ерөнхийдөө өссөн байгаа нь
тоног төхөөрөмжөө сайн ашиглаж байгааг илэрхийлж байна. Материалын
бүтээмж хэлбэлзэж байна. Хэрвээ жил ирэх тусам буурах юм бол
бүтээгдэхүүний өөрийн өртөг, шууд зардал хэт өндөр болж байна гэж үзэх
байсан ч яг ингээд өртөг өндөр шууд зардал өндөр гэж болохгүй. Бусад
зардлын бүтээмж 2007, 2008 оны хооронд өссөн бөгөөд энэ нь бүтээмж
буурахад нөлөөлсөн. Гэвч сүүлийн жилдүүдэд зардлаа бууруулснаар бүтээмж
нэмэгдсэн юм.
2. Тус компаний нэгж шууд орцод оногдох нэмэгдсэн өртөг (OPM1) хангалтгүй,
бага байгаа гэж үзэж байна. Нийт нэгж зардалд оногдож байгаа нэмэгдсэн
өртгийн хэмжээ (OPM2) жил ирэх тусам буурч байгаа нь нийт зардал нь
нэмүү өртгийг төдийлэн сайн бий болгохгүй байна. Учир нь тус компани нь
Монголын хэрэглэгчдийг мөн Цахилгаан станцыг нүүрсээр хангадаг тул
төдийлэн нэмүү өртгийг оруулан тооцож чаддаггүй болно. Нэгж шууд орцод
оногдох борлуулалтын орлого (OPM3) –оос харахад 2010 онд хамгийн өндөр
орлого олсон болно.
3. ТРМ-үзүүлэлт нь Rapmods загварын хамгийн гол, компаний бүтээмжтэй
ажиллаж байна уу, үгүй юу? Гэдгийг харуулдаг үзүүлэлт юм. Тухайн
компанийн хувьд ерөнхийдөө бүтээмж муу гэж үзэж байгаа боловч 2010 онд
ТРМ >1 их учир тус онд бусад онуудыг харьцуулбал илүү бүтээмж сайтай
ажилласан гэж үзэж болно.
Ашигласан материал:
Л.Наранхүү “Үйлдэрлэлийн менежмент”
Л.Уранцэцэг “RAPMODS загварыг ашиглан бүтээмжийг тодорхойлох”
магистрын ажил
Бүтээмжийн эмхэтгэл судалгааны материал
Л.Оюунцэцэг “Бүтээмжийн менежментийн онол арга зүй” 2004 он
10