їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй

Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй
67 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.Энхтуул
МОНГОЛ УЛСЫН ИХ СУРГУУЛЬ
ЭДИЙН ЗАСГИЙН СУРГУУЛЬ
НББ-ийн тэнхим
ДИПЛОМЫН АЖИЛ
СЭДЭВ: Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг
бүтээгдэхүүний өртөгт шингээх арга зүй
Удирдагч багш: ............................ Н.Тунгалаг /Доктор, Ph/
Шүүмжлэгч : ............................... Л.Наранчимэг /Доктор, Ph/
Гүйцэтгэсэн: ................................. С.Энхтуул /магистрант/
Улаанбаатар 2011 он
МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 1 Магистрант С.Энхтуул
МАГИСТРЫН ЗЭРЭГ ГОРИЛСОН ДИПЛОМЫН
АЖЛЫН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ
Удиртгал
Нэгдүгээр бүлэг . Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг хуваарилах,
бүтээгдэхүүний өртөгт шингээх онолын асуудлууд
1.1 Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын тухай ойлголт, мөн чанар
1.2 Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг хуваарилах норм
1.3 Гүйцэтгэлээрх болон өртөгт тооцсон үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл
зардлын бүртгэл
1.4 Үйлчилгээний хэлтсийн зардлыг хэсэгчилэн хуваарилах
1.5 Үйлдэлд суурилан өртөг тооцох систем
Хоёрдугаар бүлэг. “ Хатансүйх импекс” ХХК-ний үйлдвэрлэлийн
нэмэгдэл зардлын хуваарилалт, бүтээгдэхүүний өртөгт
шингээлтийн арга
зүй
2.1 “ Хатансүйх импекс” ХХК-ны үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал, түүнд
хамаарах асуудал
2.2 Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бүтээгдэхүүний өртөгт шингээх
арга зүй,
өнөөгийн байдал
2.3 Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бүтээгдэхүүний өртөгт шингээх
арга зүйг
сайжруулах нь
Дүгнэлт
Ашигласан ном зүй
УДИРТГАЛ
Аж ахуй нэгж байгууллагууд зах зээлийн өрсөлдөөнд чанартай
найдвартай
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж ашиг орлогоо нэмэгдүүлэх, зах зээлд эзлэх
байр сууриа
өртгөтгөх зорилгоор өөрийн орлого, ашиг, үйлдвэрлэлийн зардлаа
төлөвлөж,
гүйцэтгэлд нь хяналт тавих шаардлагатай. Өнөөгийн нөхцөлд бизнесийн
байгууллага,

үйлдвэрийн газрын удирдлагууд бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд гарч буй
зардал, тэдгээрийн
бүтэц, ашгийн талаар нарийн төлөвлөгөөтэй ажиллаж, үйл ажиллагаагаа
удирдах
чадвартай байх ѐстой. Зардлын бүртгэлийг зөв зохион байгуулж, өртөг
тооцоолох аргаа
сонгох, үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг /ҮНЗ/ оновчтой хуваарилж
бүтээгдэхүүний
өртгөө бодитой тооцож, хянах нь зүйтэй.
Ингэснээр үйлдвэрийн байгууллагууд ашиг орлогоо нэмэгдүүлэхийн тулд
судалгаанд
үндэслэн оновчтой шийдвэр гаргах, ашиг орлого, өртгөө бүтээгдэхүүний
нэр төрлөөр
зөв тооцоолох боломжтой болно.
Зардлыг хянаж, бүртгэж, удирдан ҮНЗ-ыг өртөгт шингээж өртөг бодитой
тооцсоноор:
- Өрсөлдөөнт зах зээлд үнээ тогтоох
- Ашиг төлөвлөх, гүйцэтгэлийг хангах
- Үйлдвэрлэлийн шугам тус бүрээр үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөө
боловсруулах
- Тухайн шугам дах бүтээгдэхүүний нэр төрлөөр үйлдвэрлэлийг төлөвлөх
зэрэг удирдлагын чухал шийдлүүдийг хангах ач холбогдолтой юм.
Иймд бид “Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бүтээгдэхүүний өртөгт
шингээх арга зүй”
сэдвийг сонгон авч хиам, нөөшилсөн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг
“Хатансүйх импекс”
ХХК-ний мэдээлэл дээр үндэслэн магистрын зэрэг горилох дипломын
ажлыг хийсэн.
Сэдвийн үндэслэл:
Үйлдвэрлэл эрхэлсэн байгууллагын өртгийн бүртгэлийн тогтолцоог зөв
бүрдүүлж
чадвал үйлдвэрлэлийн явц, бүтээгдэхүүний чанар, хүчин чадал
ашиглалтын байдал,
бүтээгдэхүүний үнэ тогтоолт, ашиг тооцолт, үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөө
зэрэг шийдвэр
гаргахад хэрэгцээтэй бодитой үнэн зөв мэдээлэл бүрдүүлэхэд чухал ач
холбогдолтой.
Судалгааны обьектоор сонгон авсан “Хатансүйх импекс” ХХК-ийн хувьд:
- Анх 1996 оноос үйл ажиллагаагаа эрхэлж байгаад, 2004 онд барилга
байгууламж, техник, технологидоо томоохон хөрөнгө оруулалт хийсэн.
- Ингэснээр үйдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал жил ирэх тусам нэмэгдэх,
түүнийг
бууруулах, нэгж бүтээгдэхүүнд хуваарилах асуудал байнга анхаарал
татах
болсон.
- Бүтээгдэхүний өртөг тооцолт, үнэ тогтоолт, үйлдвэрлэлийг төлөвлөхөд
хангаллтай мэдээллийг бий болгох тогтолцоо бүрдээгүй

- Өртгийн тооцооллыг сайжруулах шаардлага өнөөдөр чухал асуудал
болсон
зэрэг шалтгаанаар тус компанийн нөхцөл байдлыг судалсан.
Судалгааны ажлын зорилго:
Хиам, нөөшилсөн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг “Хатансүйх импекс” ХХК-
ийн
үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын бүртгэл, түүнийг хуваарилан өртөгт
шингээх
одоогийн аргачлалтай танилцаж, цаашид боловсронгуй болгох чиглэлд
судалгаа хийх,
өртөг тооцолтыг сайжруулахад чиглэсэн зөвлөмж боловсруулахад
оршино.
Ингэснээр үнэ тогтоолт, ашиг төлөвлөх, гүйцэтгэлийг хангах,
үйлвэрлэлийн төлөвлөгөө
боловсруулах зэрэг удирдлагын чухал шийдлүүдийг хангах ач
холбогдолтой юм.
Судалгааны зорилтууд:
Ø Тус компанийн ҮНЗ, түүнд хамаарах асуудлуудыг судлах
Ø Өнөөгийн практикт ҮНЗ-ыг хуваарилахад ашиглаж байгаа аргачлалтай
танилцах
Ø ҮНЗ-ын норм тогтоолтыг сайжруулахад чиглэсэн судалгаа, тооцоолол
хийх
/үйлдвэрлэлийн зардлыг бүтээгдэхүүнд оновчтой хуваарилж,
үйлдвэрлэсэн
бүтээгдэхүүний өртгийг үндэслэлтэй тооцох асуудлыг онолын талаас нь
судалж
практикт нэвтрүүлэх, санал боловсруулах/
Судалгааны ажлын хамрах хүрээ: Судалгааны ажлыг сонгосон нэг
байгууллагын
хувьд хийсэн бөгөөд уг байгууллагын ҮНЗ-ыг хуваарилах аргачлал, өртөг
тооцолтод
гол анхаарлаа хандуулсан.
Судалгааны арга зүй:
Ø Ажиглалтын
Ø Харьцуулалтын
Ø Динамик шинжилгээний
Ø Дундаж хэмжигдэхүүнийг тодорхойлох арга
Ø Графикийн арга
Ажлын бүтэц хэмжээ:
Энэхүү судалгааны ажил нь удиртгал хэсэг, 2 бүлэг, 8 зүйл, дүгнэлт,
ашигласан ном зүй
бүхий 68 хуудаснаас ____&__бүрдсэн.
Оршил хэсэгт: Сэдэв сонголт, ач холбогдол, судалгааны объект сонголт,
дэвшүүлсэн
зорилго, зорилтууд зэргийг авч үзсэн.
Онолын хэсэг: ҮНЗ-ын тодорхойлолт, түүнд хамааралтай асуудлууд,
үйлдвэрлэл

үйлчилгээний нэгжийн зардлуудыг хуваарилан норм тогтоох тухай ,
тогтоосон нормын
тусламжтайгаар урьдчилан тооцсон ба гүйцэтгэлээрх ҮНЗ-ын бүртгэл,
хэлбэлзлийн
шинжилгээний талаарх онол арга зүйн асуудлуудыг судалсан.
Судалгааны хэсэг: “Хатансүйх импекс” ХХК-ийн өнөөгийн практикт
хэрэглэж буй
ҮНЗ-ыг хуваарилах аргачлал /тооцоолол/, түүнийг цаашид сайжруулахад
чиглэсэн
судалгаа зэргийн харьцуулсан үр дүнг харуулсан. Бүтээгдэхүүний нэр
төрөл бүрээр
өртгийн тооцоо хийсэн.
Дүгнэлт: “Хатансүйх импекс” ХХК-дээр хийсэн судалгааныхаа үр дүн дээр
үндэслээд
дүгнэлт, саналаа тусгасан болно.
НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ
1.1 ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН НЭМЭГДЭЛ ЗАРДЛЫН
ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ, МӨН ЧАНАР
Тодорхой бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд түүний биет хэлбэрийг бүрдүүлдэг
шууд
материал болон шууд хөдөлмөрөөс бусад зайлшгүй оролцдог шууд бус
зардлуудыг
үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал гэдэг.
Өөрөөр хэлбэл үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал нь бүтээгдэхүүний
өртөгт
хуваарилалтаар шингэдэг үйлдвэрлэлийн шууд бус зардлууд юм.
Үйлдвэрлэлийн
нэмэгдэл зардалд хоѐр онцлог шинж агуулагддаг.
1. Тухайн бүтээгдэхүүнтэй холбоотой шинж:
Энэ нь тодорхой ажлын болон бүтээгдэхүүний өртөгт ордог нийт
үйлдвэрлэлийн
хангамжийн зүйлийг материал шаардах хуудас, шууд бус хөдөлмөрийн
зардлыг
ажлын цагийн бүртгэл зэрэгт заадаггүй боловч шууд материал, шууд
хөдөлмөрийн зардлын нэгэн адилаар ҮНЗ нь бүтээгдэхүүн
зардлын ихээхэн хэсгийг бүрдүүлдэг. Орчин үеийн үйлдвэрлэлийн
процесст
автоматжуулалтын түвшин өсөхийн хэрээр бүтээгдэхүүний өртгийн нийт
дүнд
хөдөлмөрийн зардлын хэмжээ бууран ҮНЗ-ын эзлэх хувь нэмэгдсээр
байгаа.
2. Үйлдвэрлэлийн нийт хэмжээтэй холбоотой шинж:
ҮНЗ-ын нэлээд олон нэр төрөл нь бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн
хэмжээнээс
хамаардаг. ҮНЗ нь тогтмол, хувьсах, холимог шинж чанартай байж болох
учраас өөрчлөгдөж байдаг. Үүнд:

1. Хувьсах зардал /холбогдлын хүрээндээ үйлдвэрлэлийн хэмжээтэй
шууд
хамааралтай хэлбэлздэг/
2. Тогтмол зардал / холбогдлын хүрээндээ үйлдвэрлэлийн хэмжээний
өөрчлөлтөөс
үл хамаарч харьцангуй тогтвортой байдаг/
3. Холимог зардал /тогтмол ба хувьсах шинжийг хамт агуулсан /
Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг гүйцэтгэлээр нь болон урьдчилан
тооцоолж
бүртгэдэг. ҮНЗ-ийг бүрдүүлдэг шууд бус зардалд нь шууд бус материал,
шууд бус
хөдөлмөр, бусад зардлууд болох элэгдлийн зардал, хөрөнгийн татвар,
даатгалын
зардал, хэрэглээний зардал, засвар үйлчилгээний зардал, бичиг хэрэг,
хангамжийн
зүйлийн зардал гэх мэт зардлууд хамрагдана. Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл
зардлыг
өртгийн объектоор нь хуримтлуулан бүртгэхийг схем-ээр харуулав.
Олон төрлийн зардлуудыг өртгийн
объектод нь хуваарилж хуримтлуулна
ШМ
ШХ
Зардал гэдэг нь аливаа нэг үйл ажиллагааг явуулахтай холбогдон гарч
байгаа хөрөнгө,
хөдөлмөрийн зарцуулалт бас өр төлбөрийг үүсгэж өмчийг бууруулж
байдаг эдийн
засгийн өгөөжийн бууралт юм.
Өртөг гэдэг нь бараа үйлчилгээг олж авах, үйлдвэрлэх ба засварлахын
тулд гарч байгаа
зардлуудыг тодорхой цаг хугацаагаар аль үйл ажиллагааны объектод нь
хуримтлуулсныг хэлнэ.
Зардлын объект гэдэг нь өртгийг бүрдүүлж байгаа элементүүд бөгөөд
ямар төрлийн
зардал болохыг тодорхойлж байгаа зүйл тус бүрийг хэлнэ.
Өртгийн объект гэдэг нь зардлыг хуримтлуулан бүртгэж өртгийг
тодорхойлох
боломжийг бүрдүүлж байгаа нэгж, үйл ажиллагааг хэлнэ. Тухайлбал:
цех, дамжлага, тасаг буюу, тодорхой нэг ажлын гэрээ, захиалга байна.
Өртгийн объект нь юуны өртөг вэ, зардлын объект нь ямар зардал вэ
гэсэн асуултанд
хариулт болдог.
Өртгийн объектоор зардлыг хуримтлуудан бүртгэхэд тухайн
байгууллага нь
бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх болон үйлчилгээ үзүүлэхдээ ямар технологи,
горим
баримталдгаас хамаарч өртгийн объектыг сонгоно. Бүтээгдэхүүнийг
үйлдвэрлэхдээ хэд

хэдэн үе шатыг дамжиж боловсруулдаг бол өртгийн объект нь цех, тасаг,
эсвэл
дамжлага байна. Харин бүтээгдэхүүнийг захиалга тус бүрээр нь
үйлдвэрлэх буюу
үйлчилгээ үзүүлдэг бол өртгийн объект нь тухайн ажил, захиалга эсвэл
бүтээгдэхүүн
байна. Өртгийн объектоор зардлыг хуримтлуулан бүртгэх нь :
- Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, гүйцэтгэсэн ажил үйлчилгээгээр нийт өртөг,
нэгжийн өртгийг тодорхойлох,
- Зардлын гүйцэтгэлд хяналт тавих,
ШБМат
Туслах материал
ШБХөд
Мастер, засварчин
Элэгдэл, Даатгал,
Хөрөнгийн татвар
Засвар
үйлчилгээ-
ний зардал
Хэрэглээний
зардал
ЦЕХ-1
/Цех, тасгийн шууд бус болон
бусад зардал/
ЦЕХ-2
/Цех, тасгийн шууд бус болон
бусад зардал/
Тухайн үйлдвэрийн
бүтээгдэхүүний өртөг
Энэ цех
тасгийн
ЇНЗ
энэ цех
тасгийн
ЇНЗ
- Хэтрэлт, хэмнэлтийг тодорхойлох,
- Төсөвлөх,
- Шийдвэр гаргах зэрэгт шаардлагатай мэдээллийг бүрдүүлдэг.
Үйлдвэр эрхэлсэн байгууллагад өртгийн объектоор зардлыг
хуримтлуулан бүртгэх 2
систем, түүнийг тооцох 3 арга хэрэглэгддэг. Бүтээгдэхүүний өртгийг
хуримтлуулан
бүртгэх 1) Үйлдвэрлэлийн үе шатны өртөг тооцох, 2) Захиалгат ажлын
өртөг тооцох
гэсэн 2 систем байна. Зардлыг хуримтлуулан бүртгэж өртгийг
тодорхойлохдоо
гүйцэтгэлийн, тооцоолсон, стандарт гэсэн аргуудад үндэслэдэг. Өртгийг
хуримтлуулан

бүртгэх 2 системийн хувьд эдгээр аргуудаар үйлдвэрлэлсэн
бүтээгдэхүүний өртгийг
хэрхэн тодорхойлохыг дараах хүснэгтээр харуулав.
Өртөг хуримтлуулах систем Хүснэгт-1
Өртөг тодорхойлох аргууд
Гүйцэтгэлээр Тооцоолсон Стандарт
Захиалгат ажил
Гүйцэтгэлээрх шууд
материал
материал
Стандарт шууд материал
Гүйцэтгэлээрх
шуулдхөдөлмөр
хөдөлмөр
Стандарт шууд хөдөлмөр
Гүйцэтгэлээрх ҮНЗ
/тайлангийн эцэст ажил
бүрээр тодорхойлно/
ҮНЗ-ын урьдчилан
тодорхойлсон төвшинг
ашиглан тооцно. /гүйцэтгэлд
тулгуурлана/
ҮНЗ-ыг стандарт урьдчилан
ашиглан тооцно.
Үйлдвэрлэлийн үе
шат
материал
материал
Стандарт шууд материал
хөдөлмөр
хөдөлмөр
Стандарт шууд хөдөлмөр
Гүйцэтгэлээрх ҮНЗ /ЭАЭЗ
болон дундаж өртгийн аргыг
хэрэглэнэ. Тайлангийн эцэст
тодорхойлно/
ҮНЗ-ын урьдчилан
ашиглан тооцно. /ЭАЭЗ
болон дундаж өртгийн аргыг
хэрэглэнэ/
ҮНЗ-ыг стандарт урьдчилан

ашиглан тооцно. /ЭАЭЗ
аргыг хэрэглэнэ/
Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг “Дуусаагүй үйлдвэрлэл” гэсэн дансанд
бүртгэх ба
гарсан зардлууд нь “Шууд материал”, “Шууд хөдөлмөр”, “Үйлдвэрлэлийн
нэмэгдэл
зардал” гэсэн элементүүдээс бүрдэнэ. Зарим төрлийн зардал нь өртгийн
объектод шууд
хамруулах боломжтой байдаг бол зарим төрлийн зардал нь хэд хэдэн
өртгийн
объекттой холбоотой гардаг. Ийм зардлуудыг зардал хуваарилах суурийг
ашиглан
оновчтой байдлаар тус тусын өртгийн объектод хуваарилж бүртгэнэ.
Үйлдвэр эрхэлсэн байгууллагын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх процессын
явцад гарч буй
зардлыг өртгийн объектоор хуримтлуулан бүртгэх үйл явцын үр дүнд
үйлдвэрлэсэн
бүтээгдэхүүний өртөг тодорхойлогдоно. Бүтээдэхүүнийг үйлдвэрлэн
дуусаад бэлэн
бүтээгдэхүүн болсныг борлуулсан үед борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг
тодорхойлогдоно. (Г.Мөнхзул, Г.Алтанзаяа “Зардлын бүртгэл” 2001 он, 7-
9р тал )
Энэ бүх мэдээдэл ямар дарааллаар хэрэгждгийг дараах схемээр
харуулав.
Өртгийн объектоор зардлыг хуримтлуулан бүртгэх нь
Түүхий эдийн агуулах
Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх Шууд материал
Шууд хөдөлмөр
ҮНЗ
Бүтээгдэхүүний агуулах
Худалдан авагчдад борлуулсан
Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний өртөг нь дуусаагүй үйлдвэрлэл данстай,
борлуулсан
бүтээгдэхүүний өртөг нь бэлэн бүтээгдэхүүн данстай шууд холбогдоно.
Дуусаагүй
үйлдвэрлэл данс нь үйлдвэрлэлд байгаа бэлэн бүтээгдэхүүний хэмжээг
харуулдаг.
Өртгийн объект бүрд дуусаагүй үйлдвэрлэл дансыг нээн хөтөлнө.
1.2 ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН НЭМЭГДЭЛ ЗАРДЛЫГ ХУВААРИЛАХ НОРМ
1. ҮНЗ-ын урьдчилан тодорхойлсон нормын ашиглалт
Аливаа үеийн туршид гүйцэтгэсэн бүхий л ажилд төрөл бүрийн нэмэгдэл
зардлыг
ноогдуулж хуваарилах ѐстой. Энэ нь хөдөлмөрийн зардлын жинхэнэ
гүйцэтгэлийн
мөнгөн дүн, шууд хөдөлмөрийн цаг, эсвэл машин цаг зэрэг үзүүлэлтийг
суурь үзүүлэлт
болгон ашиглаж сарын дотор хийгдсэн бүхий л ажилд нэмэгдэл зардлын
жинхэнэ

гүйцэтгэлийг ноогдуулан хуваарилах боломжтой. Сар бүрийн ажлын
хэмжээ ижил
байгаа нөхцөлд зардал нь хяналтын хязгаарт багтаж байх бөгөөд энэ нь
тухайн үе
бүрийн үйлдвэрлэлд холбогдох зардал зохистой хэмжээнд гарч байдгийн
үр дагавар
юм. Харин ижил биш нөхцлөөр янз бүрийн сарын туршид бүрдсэн ажилд
хэт их юмуу,
хэт бага зардал ноогдуулсан бол хэлбэлзэл үүсдэг.
Нэмэгдэл зардлыг тухай бүр бүтээгдэхүүний өртөгт ноогдуулж байхын
зэрэгцээ ҮНЗ-
ыг хийсэн ажилд төсөөлөн тооцсон сууриар үндэслэн ноогдуулснаар
үүсэх зохисгүй
Материал
Дуусаагүй
үйлдвэрлэл
Бэлэн
Үйлдвэрлэсэн
бүтээгдэхүүний өртөг
ББӨ
байдлыг илрүүлэн тодорхойлж байх шаардлагатай. ҮНЗ-ын урьдчилан
тодорхойлсон
норм нь түүнийг шударга, харилцан уялдаатай хуваарилах боломжийг
олгодог.
2. Нэмэгдэл зардлын норм сонголтод анхаарвал зохих хүчин зүйлс
Тухайн нэг компаний дотоод дахь цех, тасаг, өртөг, бүрдүүлэлтийн төвд,
зардлын
нэгдсэн багцад хэрэглэж буй нэмэгдэл зардлын норм нь ялгаатай байдаг.
ҮНЗ-ын
зүйлүүдийн ашиглалт, нэр төрөл, ач холбогдлын хэрэглээнд уялдуулан
зохистой
нормыг тогтоож ашиглах нь зүйтэй. ҮНЗ-ыг тооцоход хэрэглэгдэх
зохистой суурийг
зөв тодорхойлж сонгох нь чухал.
ҮНЗ-ыг захиалга, бүтээгдэхүүн, гүйцэтгэсэн ажилд зохистой харьцаагаар,
ач
холбогдлынх нь дагуу төсөөлөн тогтоосон хэмжээгээр үндэслэн
хуваарилах суурийг
сонгоно. Сонгож авсан суурь тооцсон нэмэгдэл зардлыг илтгэсэн
функцэд хамгийн
ихээр хамааран холбогддог. Ойролцоогоор нэг төрлийн нэмэгдэл зардал
нь нэг болон
хэд хэдэн сууриар тооцоход зохицож байгаа бол бүтээгдэхүүний
онцлогийг харгалзан
нэгжийн өртгийг тодорхойлоход ашиглагдаж байгаа нэг суурийг нь
сонгоно. Хэдийгээр

нэг компаниас нөгөөд янз бүрийн аргатай холбогдож гарсан удирдлагын
зардал
ялгаатай байдаг хэдий ч шууд хөдөлмөр, шууд материалын зардлуудын
мэдээлэл
хуримтлагдсан байдаг учраас удирдлагын нэмэлт зардал, хүч чармайлт
шаарддаггүй
дээрх зардлуудын нэгийг норм тогтоох сууриар сонгох нь эргэлзээгүй юм.
Зарим
суурийг тусгайлан хуримтлуулахыг шаарддаг учраас удирдлагын нэмэлт
ажил, зардал
шаардагддаг. Ийм суурь нь гол төлөв хөдөлмөрийн цаг, машин цаг
байдаг.
Суурь сонголт
Өртөг тооцох системийг зайлшгүй шаардлагатай мэдээллээр хангах,
удирдлагын ач
холбогдолтой, үнэ цэнэтэй мэдээллээр хангаж үйлчлэхийн тулд ҮНЗ
тооцоход хэрэглэх
зохистой суурийг зөв тодорхойлж сонгох нь чухал байдаг.
Ашиглавал зохих суурьт дараах үзүүлтүүд байдаг.
- Бүтээгдэхүүний биет хэмжээ
- Шууд материалын зардал
- Шууд хөдөлмөрийн зардал
- Шууд хөдөлмөрийн цаг
- Машин цаг
Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын нормыг тодорхойлохдоо төсөвлөгдсөн
үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг сонгон авсан төсөвлөгдсөн суурь
үзүүлэлтэд
харьцуулна. Үүнийг ерөнхийд нь томъѐолбол :
ҮНЗ норм = Төсөвлөгдсөн ҮНЗ
Төсөвлөгдсөн суурь үзүүлэлт
Үзүүлэлтүүдийн харилцан хамаарлын шинжилгээ хийж ҮНЗ-тай илүү
хамааралтай
ашиглагдвал зохих суурийг сонгож урьдчилан тогтоосон нормоо тогтооно.
Бүтээгдэхүүний биет хэмжээгээрх суурьт үндэслэн тооцсон ҮНЗ :
Нэгж Төсөвлөгдсөн ҮНЗ
Бүтээгдэхүүнд =
ноогдох ҮНЗ Төсөвлөгдсөн бүтээгдэхүүний нэгж
Бүтээгдэхүүний биет хэмжээгээрх суурь нь ҮНЗ-ыг хуваарилах хамгийн
энгийн шууд
арга боловч энэ нь ганц төрлийн болон хоорондоо ижил төстэй, эсвэл
ижил нэгжээр
илэрхийлэгдэх хэд хэдэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг тохиолдолд
боломжтой. Харин
үйлдвэрлэн гаргаж байгаа бүтээгдэхүүнүүд нь хоорондоо чанар,
технологий горимын
ялгаатай нөхцөлд зохисгүй учраас үүнээс өөр суурийг сонгон ашиглах
хэрэгтэй.

Үйлдвэрлэдэг хэд хэдэн бүтээгдэхүүн нь өөр хоорондоо төстэй буюу
ихээхэн улдаатай,
тэдгээрийн жин, тоо _______хэмжээ нь ижил нэгжээр илэрхийлэгдсэн бол
ҮНЗ хуваарилах
суурь нь бүтээгдэхүүний жин, нийт хэмжээ, харин ялгаатай
хэмжигдэхүүнээр
илэрхийлэгдсэн бол төлөөлсөн нэг нэгжид шилжүүлсэн нэгж байж болно.
Жингээрх
суурь нь ҮНЗ-ыг бүтээгдэхүүний нэгж бүрийн жинд харьцангуйгаар
хуваарилахад
тохирдог.
Шууд материалын зардлаарх суурьт үндэслэн тооцсон ҮНЗ :
Шууд материалын Төсөвлөгдсөн ҮНЗ
нэг төгрөгт =
ногдох ҮНЗ Төсөвлөгдсөн шууд материалын зардал
ҮНЗ нь шууд материалын зардалтай хамааралтай нөхцөлд боломжтой.
Гэвч ихэнх
тохиолдолд энэ суурь нь хязгаарлагдмал хүрээтэй байдгийг анхаарах нь
зүйтэй. Нэг
бүтээгдэхүүнийг их үнэтэй материалаар, нөгөө төрлийн бүтээгдэхүүнийг
хямд
материалаар хийлээ ч гэсэн тэдгээр бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн үйл
ажиллагаа
ижил, буюу ойролцоо хэмжээний ҮНЗ шаарддаг учраас шууд материалын
зардлыг
сууриар сонгоход дутагдалтай юм. Хэрвээ бүтээгдэхүүнийг их үнэтэй
материалаар
хийсэн тохиолдолд ҮНЗ-ыг материалын зардлын сууриар хуваарилбал
тэрхүү зардал нь
зохих хэмжээнээсээ илүүгээр уг бүтээгдэхүүнд ногдох болно.
Шууд хөдөлмөрийн зардлаарх суурьт үндэслэн тооцсон ҮНЗ:
Шууд хөдөлмөрийн Төсөвлөгдсөн ҮНЗ
нэг төгрөгт =
ногдох ҮНЗ Төсөвлөгдсөн шууд хөдөлмөрийн зардал
Шууд хөдөлмөрийн зардлаарх суурийг ҮНЗ нь энэ үзүүлэлттэй шууд
хамааралтай,
хөдөлмөрийн зардал их гардаг байгууллагад ашиглах нь тохиромжтой.
Бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэлд гар бие оролцож байгаа ажилчдын үйлдлээс хамаарч өөр
өөр үнэлгээтэй
байдагтай холбогдон өндөр үнэлгээтэй цалин хөлсний зардал гардаг
өртгийн объектод
ҮНЗ нь илүү хэмжээгээр хуваарилаглагдана. Иймээс тухайн суурь
үзүүлэлт нь ҮНЗ-ийг
зөв оновчтой хуваарилахад дутагдалтай байдаг. Энэ дутагдлыг
арилгахын тулд шууд
хөдөлмөрийн цагаарх суурийг ашиглах нь илүү тохиромжтой байж болно.
Шууд

хөдөлмөрийн зардлаарх суурьт тулгуурлавал үндсэн мэдээллээр
найдвартай
хангагдахаас гадна хөдөлмөрийн зардал ихтэй ҮНЗ-ын хуваарилалтад
ашиглаж болох
аргуудаас хамгийн гол бөгөөд түргэн хугацаанд тооцож болох нийтээр
хүлээн
зөвшөөрсөн арга нь хөдөлмөрийн зардлын суурь болно.
Нөгөө талаас энэ арга нь дараах 2 дутагдалтай:
1. ҮНЗ-ыг ажлын өртөг болон бүтээгдэхүүний үнэ цэнэ дэх өсөлт гэж үзэх
ѐстой.
Үнэ цэнийн ийм өсөлт нь ихэвчлэн цалингийн цэсээрх шууд хөдөлмөрийн
хөлстэй ямарч уялдаагүй, их үнэтэй машин тоног төхөөрөмжийн
элэгдүүлэлтийн
зардал гэх мэт зардлуудаас бий болдог.
2. Шууд хөдөлмөрийн зардлын дүн нь их болон бага хөлс авдаг
ажилчдын ажлын
хөлсний нийлбэрээр тодорхойлогдоно. ҮНЗ-ыг шууд хөдөлмөрийн
зардлаарх
сууриар үндэслэн хуваарилах нь тухайн ажлыг хөлс их авдаг ажилчин
гүйцэтгэсэн бол тухайн ажил болон бүтээгдэхүүнд ҮНЗ-аас нэмүү ноогдох
болно.
Шууд хөдөлмөрийн цагаарх суурьт үндэслэн тооцсон ҮНЗ:
Шууд хөдөлмөрийн Төсөвлөгдсөн ҮНЗ
нэг цагт =
ногдох ҮНЗ Төсөвлөгдсөн шууд хөдөлмөрийн цаг
Энэ суурийг ашиглахдаа ҮНЗ-тай хамааралтай эсэхийг нь
тодорхойлохоос гадна
өртгийн объект бүрээр шууд хөдөлмөрийн цагийг хүримтлуулан тооцсон
байх
шаардлагатай. Ижил төстэй ажлын цагийн хөлсний нормын ялгаа нь,
жишээ нь
бүтээгдэхүүн гарц нь өссөнөөс бус удаан хугацаагаар ажиллагчдын
цагийн хөлс илүү
байдаг шалтгаан бүхий нөхцөлд ашиглах шаардлагатай. Үйлдвэрлэл нь
автоматчилагдаж, механикжсан үед шууд хөдөлмөрийн зардлаарх болон
цагаарх
сууриуд ҮНЗ-ын хоорондын хамаарал бага болдог. Энэ тохиолдолд
машин цагаарх
суурийг ашиглана.
Машин цагаарх суурьт үндэслэн тооцсон ҮНЗ:
Нэг машин Төсөвлөгдсөн ҮНЗ
цагт ногдох =
ҮНЗ Төсөвлөгдсөн шууд хөдөлмөрийн зардал
Машиныг үйлдвэрлэлд эрчимтэй ашиглаж байгаа нөхцөлд машин цаг
хамгийн зохистой
суурь болж чадна. Энэ арга ижил төстэй үйлдлүүдийг нэг болон хэд
хэдэн машинаар

гүйцэтгэхэд шаардагдах цагт үндэслэнэ. Хүлээгдэж буй машин цагийг
төлөвлөн
тооцдог. Автоматжуулалтын хандлага улам бүр өргөжиж өссөөр байгаа
өнөө үед нэгж
бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд шаардагдах цагийн дүн буюу үйл
ажиллагааны
үргэлжлэх хугацааг суурь болгон ашиглахад оршино. Элэгдүүлэлт,
засвар болон машин
тоног төхөөрөмжийн үйлчилгээ зэрэг үйлчилгээний зардал нь ҮНЗ-д
зонхилж байгаа
бол машин-цагаарх суурийн арга хамгийн тохиромжтой. Урьдчилан
тооцсон нормыг
тогтоохдоо ҮНЗ-ын тогтмол болон хувьсах хэсгийг харгалзан үзэх
шаардлагатай. Энэ
нь ҮНЗ-ын хэлбэлзлийн шинжилгээ хийхэд чухал хэрэгтэй байдаг.
Үйл ажиллагааны түвшин сонголт
ҮНЗ-ыг хуваарилах урьдчилан тогтоосон нормын тооцоололд үйл явцын
сонгож авсан
түвшин ихээхэн нөлөөтэй.
Үйл ажиллагаандаа ашиглах хүчин чадлын төвшингийн хэд хэдэн
ойлголт байдаг.
Онолын хүчин чадлаас бусад хүчин чадлын төвшингүүд нь үйлдвэр аж
ахуй нэгжийн
болон салбарын онцлогтой уялдаад өөр байж болно. Доор дурьдсан
хувиуд нь дундаж
үзүүлэлт юм.
· Онолын хүчин чадал /100%/- Энэ нь байгууллагын үйл ажиллагааны
дээд
түвшингээрх чадал юм. Өөрөөр хэлбэл үйлдвэрлэлийн цех тасаг ямарч
тасалдалгүйгээр бүрэн хурдцаараа ажиллаж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх
хүчин
чадлыг хэлнэ. Практикт ийм боломж байдаггүй. Учир нь машин тоног,
төхөөрөмж эвдрэх, сул зогсолт бий болох, ажиллах хүчний саатал гарах
зэрэг
тохиолдлууд үүсэхгүй байх аргагүй байдаг.
· Практикийн хүчин чадал /85%/- Үйлдвэрлэлийн үйл явцад гарч болох
саатал
дутагдлыг ямар хэмжээтэй гарахыг тооцсоноор онолын хүчин чадлыг
бууруулан
тооцож байгаа үзүүлэлтийг хэлнэ. Засвар үйлчилгээ, үр дүнгүй
ажиллагаа,
эвдрэд _______саатал, жижиг гэмтэл тохиолдох, материалын дутагдал,
тохиромжгүй
материал нийлүүлэлт, материал авалтын ба тараалтын саатал, ажиллах
хүчний
хомсдол ням гариг ба ажлын бус өдөр, ээлжийн амралт зэрэг дотоод
нөхцлөөс

урган гарах зайлшгүй тасалдлын цагаар онолын хүчин чадлын бууруулах
ѐстой.
Энэ бууралт нь дотоод нөхцлөөс урган гарах бөгөөд гадны гол
нөлөөллийг авч
үздэггүй. Жишээ нь хэрэглэгчийн захиалга орж ирэхгүй байх зэрэг
асуудал юм.
· Хүлээгдэж буй бодит хүчин чадал /80%/– Үйлдвэрлэлийн хүчин чадал
ашиглалтын хэмжээ нь дотоод хүчин зүйлээс гадна гадаад хүчин зүйлээс
шалтгаалдаг. Үйлдвэрлэн гаргаж байгаа бэлэн бүтээгдэхүүн нь улирлын
шинж
чанартай, өрсөлдөөн болон хэрэглэгчдийн эрэлт хэрэгцээнээс ихээхэн
хамаардаг
бол хүлээгдэж байгаа бодит хүчин чадалд үндэслэн ҮНЗ-ын нормыг
тооцон
мөрдөж болно. Энэ нь тухайн нөхцөл байдлаасаа хамаараад ердийн
хүчин
чадлаас дээгүүр болон доогуур тогтоогдож болно. Ер нь богино
хугацааны
төлөвлөлт, хяналтын хандлага нь хүлээгдэж буй бодит хүчин чадлын
зарчим
болдог. Энэ арга нь ҮНЗ болон үйлдвэрлэлийн хэмжээний өсөлт,
бууралтаас
голдуу хамаарч тухайн үе тус бүрт зонхилох нормыг янз бүрээр
урьдчилан
тодорхойлж ашигладаг.
· Ердийн хүчин чадал /75%/ – Ердийн хүчин чадалд үндэслэн
төсөв төлөвлөгөөг зохиодог учраас ҮНЗ-ын нормыг ихэвчлэн энэ
төвшинд
үндэслэн тооцдог. Урт хугацааны үеийн үйлдвэрлэлийн хэмжээ болон
дараа үед
хүлээгдэж буй борлуулалтын хэмжээний хооронд хэлбэлзэл байж болох
талтай ч
худалдан борлуулах үнэ, зардлын хяналтанд ердийн хүчин чадлын
төвшинг
ашиглах нь илүү тохиромжтой. Үйлдвэрлэлийн ердийн үзүүлэлтийг
үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын болон сонгож авсан суурийн үнэлгээнд
ашигласны үр дүнд ҮНЗ-ийн тооцсон дүн нь жинхэнэ бий болгосноосоо
гол
төлөв ялгаатай байгааг илрүүлнэ. Үнэхээр ийм хэлбэлзэл бий болсон
байвал
илүү буюу дутуу шингээгдсэн ҮНЗ гэж нэрлэгдэх тэр зөрүүг цаашид
шинжлэн
үзэх бөгөөд ингэснээр удирдлагын мэдээллийн үр ашигтай эсэхийг
харуулахад
түүнийг ашиглана.
Ердийн хүчин чадал тогтоолтын зорилго нь: урт хугацааны үеийн

хэвийн хэмжээ болон дараа үед хүлээгдэж байгаа борлуулалтын хэмжээ
хоѐрын
хооронд зарим хэлбэлзэл байж болох боловч худалдан борлуулах үнэ
тогтоох болон
зардлын хяналтад ердийн хүчин чадлын арга хэрэглэх нь ашигтай. Энэ
нь төсөвлөлтийн
нийт системийн үндсэн агуулга болох бөгөөд үүнийг дараах зорилгоор
ашигладаг.
Үүнд:
1. Цехийн хэмжээгээрх уян хатан төсөв бэлтгэх болон ҮНЗ-ын нормыг
урьдчилан тогтоох
2. Бүтээгдэхүүн нэг бүрийн нормативт өртгийг тооцоолох
3. Үйлдвэрлэлийн программ боловсруулах
4. Бараа материалаарх хөрөнгөнд зардал шингээх
5. Хугарлын цэгийг тогтоох
6. Бүтээгдэхүүн гаргалтын хэмжээ өөрчлөгдсөний үр дагаварыг хэмжих
Ердийн хүчин чадал тодорхойлоход холбогдох хүчин зүйлс:
үйлдвэрийн газрын
ердийн хүчин чадлыг тодорхойлоход биет хүчин чадал болон хүлээгдэж
буй
борлуулалтын дундаж хэмжээ 2-ыг авч үзэх хэрэгтэй. Үйлдвэрийн газрын
хүчин чадал
болон борлуулалтын чадамж 2-ын аль нэг нь үгүй бол тооцоолол хийх
боломжгүй.
Хүлээгдэж буй борлуулалтыг үе үе давтагдах өөрчлөлтийнх нь түвшинг
жигдрүүлэх
үүднээс нэлээд урт хугацааны үеийнхээр тодорхойлбол зохино.
Ердийн хүчин чадлыг эхлээд бизнесийн бүхий л хэмжээгээр, дараа нь
бие даасан
үйлдвэр болон цехээр салгаж тодорхойлбол зүйтэй.
1.3 ГҮЙЦЭТГЭЛЭЭРХ БОЛОН ТООЦСОН ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН
НЭМЭГДЭЛ ЗАРДЛЫН БҮРТГЭЛ
Тухайн тайлангийн хугацаанд гарсан бодит /гүйцэтгэлээрх/ ҮНЗ-ыг “ҮНЗ-
ын хяналт”
дансанд хуримтлуулан бүртгэнэ. Үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг ашиглан
тухайн
тайлангийн хугацаанд гарах ҮНЗ-ын төсвийг хийнэ. Энэ төсөвт үндэслэн
ҮНЗ-ын
суурь үзүүлэлтийг ашиглан урьдчилан тогтоосон нормыг тооцно. Энэ
нормдоо
үндэслээд “тооцсон ҮНЗ”-ыг тодорхойлж бүртгэнэ. Гүйцэтгэлээрх ҮНЗ,
Тооцсон ҮНЗ
дансны зөрүүгээр илүү ба дутуу тооцсон ҮНЗ-ыг тодорхойлно. Үүнийг
борлуулсан
бүтээдэхүүний өртөг болон орлого зарлагын нэгдсэн дансанд хааж бичнэ.
ҮНЗ-ыг хуримтлуулах , хуваарилах дансны
харилцааны ерөнхий загвар
Материал ҮНЗ-ын хяналт Тооцсон ҮНЗ ДҮ

ШБматериал нормоор
хаалтын бичилт хуваарилагдсан
Цалин хөлс
ШБхөдөлмөр ББөртөг
НДШ өглөг ОЗНД
Цалингаас тогтоосон дутуу илүү
Хуримтлагдсан элэгдэл
Элэгдлийн зардал
Дансны өглөг
Хэрэглээний зардал
Мөнгө
Мөнгөн зардал
Практикт тооцсон ҮНЗ, гүйцэтгэлийн ҮНЗ хоорондоо тэнцэх нь ховор
байдаг.
· Тооцсон ҮНЗ > Гүйцэтгэлийн ҮНЗ үед хэлбэлзэл нь хэмнэсэн зардал
· Тооцсон ҮНЗ < Гүйцэтгэлийн ҮНЗ үед хэлбэлзэл нь хэтэрсэн зардал
Хэтэрсэн болон хэмнэсэн ҮНЗ-ыг бүтээгдэхүүнйи өртөгт шууд
шингээлгүйгээр
шалтгааныг нь илрүүлж, холбогдох журналын бичилт хийдэг.
Тайлант хугацааны гүйцэтгэлээрх ҮНЗ-ыг ҮНЗ-ын хяналт дансны Дт-д
холбогдох
дансны Кт-ээс хуримтлуулан бүртгэнэ.
Дт ҮНЗ-хяналт ххх
Кт Холбогдох данс ххх
Тооцсон ҮНЗ-ын хэмжээгээр :
Дт Дуусаагүй үйлдвэрлэл ххх
Кт ҮНЗ-хяналт ххх
Илүү ба дутуу тооцсон ҮНЗ-ын хэмжээгээр:
Дт ҮНЗ-хяналт ххх
Кт Хэлбэлзлийн данс ххх /илүү тооцсон ҮНЗ/
Дт хэлбэлзлийн данс ххх
Дт ҮНЗ-ын хяналт ххх / дутуу тооцсон ҮНЗ/
Илүү ба дутуу тооцсон ҮНЗ-ын зөрүүд нөлөөлсөн хүчин зүйлсийн
шалтгааныг нь
тодорхойлж үнэлэлт дүгнэлт өгөхийн тулд зарцуулалтын хэлбэлзэл,
ашиглагдаагүй
хүчин чадлын хэлбэлзлийг тооцож шинжилгээг хийнэ.
Зарцуулалтын хэлбэлзэл: Энэ нь хувьсах ҮНЗ-ын хэлбэлзэл юм.
Зарцуулалтын хэлбэлзэл = Жинхэнэ гарсан ҮНЗ – Ашигласан
_______хүчин чадалд
үндэслэн тооцсон батлагдсан төсөв
Жинхэнэ гарсан ҮНЗ гэдэг нь ҮНЗ-ын гүйцэтгэл юм. Ашигласан хүчин
чадалд
үндэслэн тооцсон батлагдсан төсөв нь гүйцэтгэлийн суурь үзүүлэлтэд
ноогдох төсөвт
зардал юм. (А.Эркеш, О.Нүржмаа “Нягтлан бодох бүртгэл” 2008 он, 253-
255-р тал )
Жишээ нь : ҮНЗ-ын төсөв /₮ /

Хувьсах Тогтмол Нийт
Шууд бус хөдөлмөрийн зардал 150 000 120 000 270 000
Шууд бус материалын зардал 100 000 130 000 230 000
Бусад шууд бус зардал 450 000 600 000 1 050 000
Дүн 700 000 850 000 1 550 000
Машин цагийн үзүүлэлт бол сонгож авсан суурь юм. Төлөвлөгөөнд
5000машин /цаг
ажиллана гэж тусгагдсан. Энэ компанийн ҮНЗ-ын нормыг хувьсах,
тогтмол нийт
зардлаар тогтоож үзье.
Нийт зардлаарх ҮНЗ-ын норм = 1550 000/5000=310₮
Хувьсах зардлаарх ҮНЗ-ын норм = 700 000/5000 = 140 ₮
Тогтмол зардлаарх ҮНЗ-ын норм = 850 000/5000 = 170 ₮
Гүйцэтгэлийн суурь үзүүлэлт 5100 машин/цаг, гүйцэтгэлээр гарсан ҮНЗ
1700 000 ₮
гэвэл :
Гүйцэтгэлд ногдох батлагдсаг төсөв = 5100машин/цаг * 140₮ + 850 000 =
1564 000₮
Зарцуулалтын хэлбэлзэл = 1700 000-1564 000 = 136 000₮
Ашиглагдаагүй хүчин чадлын хэлбэлзэл: Энэ нь тогтмол ҮНЗ-ын
хэлбэлзэл юм.
Ашиглагдаагүй хүчин чадлын хэлбэлзлийг 2 аргаар тодорхойлж болно.
1. Гүйцэтгэлд ногдох батлагдсан төсөв, ДҮ дансанд хуваарилагдсан
тооцсон ҮНЗ
хоѐрын зөрүүгээр тодорхойлно.
2. Ашиглахаар тооцсон хүчин чадал, ашигласан _______хүчин чадал
хоѐрын зөрүүг
урьдчилан тогтоосон тогтмол зардлын нормоор үржүүлсэнтэй тэнцүү
байна.
Учир нь нэгэнт ашиглагдаагүй суурь үзүүлэлтэд хувьсах зардал гарахгүй.
Өмнөх жишээгээр тооцвол:
А. Ашиглагдаагүй хүчин чадлын хэлбэлзэл = 1564 000-5100 цаг * 310₮ = -
17000
Б. (5000-5100) * 170 = -17000₮
Нийт ҮНЗ-ын хэлбэлзэл = Гүйцэтгэлээрх ҮНЗ - Тооцсон ҮНЗ = 1700 000₮
- 1581 000₮
= 119 000
Нийт ҮНЗ-ын хэлбэлзэл = Зарцуулалтын хэлбэлзэл + Ашиглагдаагүй
хүчин чадлын
хэлбэлзэл =136000-17000 = 119 000
ҮНЗ-тай холбогдох журналын бичилт нь дараах байдалтай байна.
Гүйцэтгэлээрх ҮНЗ-аар:
Дт ҮНЗ-ын хяналт 1 700 000
Кт Хан.мат, Цалингийн тооцоо, Хур.эл, Мөнгө, Өглөг 1700000
Тооцсон ҮНЗ-аар:
Дт Дуусаагүй үйлдвэрлэл 1581 000
Кт ҮНЗ-ын хяналт 1581 000
Илүү болон дутуу тооцсон ҮНЗ-аар:

Дт зарцуулалтын хэлбэлзэл 136 000
Кт Ашиглагдаагүй хүчин чадлын хэлбэлзэл 17 000
Кт ҮНЗ-ын хяналт 119 000
Тооцсон ҮНЗ-ыг туслах данс (ажлын захиалгын өртгийн хуудас, эсвэл
цехийн
үйлдвэрлэлийн зардлын тайлан )-дад захиалгын болон технологийн үе
шатны аргаар
өртөг тооцолтоор нарийвчлан зааж тусгадаг. Дуусаагүй үйлдвэрлэлийн
хяналт дансны
дебет дэх нийт тооцсон нэмэгдэл зардлыг Ерөнхий данснаас авч бичнэ.
Тооцсон болон гүйцэтгэлээрх нэмэгдэл зардал нь тус тусдаа бие даасан
дансанд
тусгагддаг учраас тооцсон нэмэгдэл зардал данс хэрэглэдэг нь нийтлэг
практик байдаг.
Гэхдээ зарим компани “ҮНЗ-ын хяналт” дансыг шууд кредитлан
ашигладаг тал бий.
1.4 ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ХЭЛТСИЙН ЗАРДЛЫГ
ХЭСЭГЧЛЭН ХУВААРИЛАХ
Энэ нь үйлдвэрлэлийн хүрээнд урьдчилан тооцсон ҮНЗ-ын зөвхөн
нормыг
тогтоож ашигладаг бол уг асуудлыг улам гүнзгийрүүлэн судалбал
дотоод нэгж бүрд урьдчилан тооцсон ҮНЗ-ын нормыг тогтооход
хэрэглэдэг
үйлчилгээний хэлтсийн зардлыг хэсэгчилэн хуваарилах тухай асуудал
юм. (Асри Хаммер
“Зардлын нягтлан бодох бүртгэл, төлөвлөлт ба хяналт” 2000 он, 332-350-
р тал )
Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг үйлдвэрийн нэгжүүдэд хуваарилна
гэдэг нь
тухайн үйлдвэрийг ҮНЗ ногдуулах нэгж хэсэг, цех тасгуудад эсвэл
өртгийн төв алба
зэрэгт хуваахыг хэлнэ. ҮНЗ-ыг нэгж хэсгүүдэд хуваарилахдаа тооцсон
буюу
төсөвлөсөн зардал болон түүнд хэрэглэх зохистой суурийг сонгосноор
нэгж хэсгийн
хэсэгчлэгдсэн нэмэгдэл зардлыг нэгж хэсэг тус бүрээр тооцоолох буюу
төсөвлөх
нөхцөл бүрдэнэ. Нэгж хэсгүүд нь онцлогоосоо хамаараад үйлдвэрлэлийн
болон
үйлчилгээний гэж ангилагдана. Үйлдвэрлэл эрхэлдэг компани гол төлөв
үйлдвэрлэх зорилгоор тодорхой төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг цех,
тасгийн
байдлаар зохион байгуулагдсан байдаг.
Үйлчилгээний нэгжийн төрөл болон тоог тодорхойлохдоо үйлчилгээний
үүрэг

гүйцэтгэхэд хэрэгцээтэй ажилчдын тоо, үйлчилгээ үзүүлэхэд гарах
зардлын хэмжээ,
үйлчилгээний шаардлагатай эсэх, хянан шалгагчийн хариуцлагын
тогтолцоо бий
болсон эсэх зэрэг олон хүчин зүйлийг харгалзах хэрэгтэй байдаг. Ажил
үүргийн
хуваариар үйлчилгээ бүрийг хэлтэс нэгжүүд болгож бие даалгах нь ховор
тохиолдол
боловч том компаниудын хувьд зайлшгүй байдаг.
ҮНЗ нь үйлдвэрлэл үйлчилгээний нэгжүүдээр шууд болон шууд бус
хуваарилагдах
гэсэн 2 шинжтэй байдаг.
1. Үйлдвэрлэл үйлчилгээний нэгжүүдээр шууд хуваарилагдах
зардлуудын
хувьд: томоохон хэсэг нь дараах зардлын зүйлүүд болно. Үүнд:
§ Хяналт, шалгалт, шууд бус хөдөлмөр болон илүү цагийн зардал
§ Хөдөлмөрийн нэмэгдэл, хөнгөлөлтүүд
§ Шууд бус материал болон үйлдвэрлэлийн хангамжийн зүйлс
§ Засвар, үйлчилгээ
§ Тоног төхөөрөмжийн элэгдэл орно.
2. Үйлдвэрлэл болон үйлчилгээний нэгжүүдээр шууд бус
хэсэгчлэгдэх зардлын
хувьд:
§ Цахилгаан, гэрэл,
§ Дулаан,
§ Түрээс,
§ Үйлдвэрлэлийн барилгын элэгдэл
зэрэг зардлууд нь зарим нэг цех, тасаг гэлтгүй бүх нэгжүүдэд
хамааралтай байдаг
учраас бүх цех тасгуудад шууд хуваарилах боломжгүй байдаг. Шууд бус
хэсэгчлэгдэх
зардлуудыг цех, тасаг, нэгжүүдээр пропорционалаар хуваарилахад доорх
суурь
үзүүлэлтүүд ихээхэн түгээмэл хэрэглэгддэг.
Шууд бус хэсэгчлэгдэх зардлууд Хуваарилах суурь
Үйлдвэрийн түрээс кв.м
Хөрөнгийн татвар кв.м
Барилгын элэгдэл кв.м
Галын даатгал кв.м
Барилгын засвар кв.м
Дулаан кв.м
Хяналт ажилчлын тоо
Харилцаа холбоо ажилчлын тоо болон харилцуурын тоо
Ажилчдын даатгалын нөхөн төлбөр цех тасаг хэлтсийн цалин
Гэрэл цахилгаан квт.цаг
уур ус ажилчдын тоо, тоолуурын заалт
Эрчим хүч морины хүч

Холбогдох үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал нь ямар үзүүлэлттэй шууд
хамааралтай
байна, тэр үзүүлэлтийг үндэслэн үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг
хэсэгчлэн
хуваарилна.
Цех, тасаг, хэлтсийн нэмэгдэл зардлын хуваарилалтын нормыг
тогтоолт
Үйлдвэрлэлийн цехээс эсвэл үйлчилгээний тасгаас гарсан бүх ҮНЗ-ууд
нь эцсийн эцэст
үйлдвэрлэлийн цехүүдэд хуваарилагддаг учраас цехийн ҮНЗ-ын
урьдчилан
тодорхойлсон нормыг дараах байдлаар тогтооно. Үүнд:
1. Шууд бус ҮНЗ болон үйлчилгээний хэлтсийн зардлыг хуваарилах
зорилгоор
үйлдвэрлэлийн үзлэг явуулж үйлдвэрлэлийн тайлан бэлтгэнэ.
2. Сонгосон үйл ажиллагааны төвшин дэх шууд бус ҮНЗ /цахилгаан
эрчим, хүч,
түлш, шатахуун, ус, барилгын элэгдэл, хөрөнгийн татвар, гал түймрийн
даатгал
зэрэг /-ыг тооцоолж, тэдгээр зардлыг сонгосон арга дээрээ үндэслэн
3. Үйлчилгээний хэлтсийн зардлыг ашиг өгөөжийг нь хүртэж буй цех,
тасаг, хэлтэс
руу хуваарилна.
4. Цех, тасаг хэлтэс бүрийн ҮНЗ-ын урьдчилан тогтоосон нормыг
тооцоолно.
Шууд хуваарилагдах зардлуудыг: Үйлдвэрлэл үйлчилгээний
нэгжүүдэд урьдчилан
тооцох болон төсөвлөх нь компанийн зардлын эсвэл төсвийн тасаг
хэлтсийн гишүүд
болоод хянагчид, тасгийн удирдагчдын нэгдмэл үйл ажиллагаагаар
хэрэгждэг.
Шууд бус хэсэгчлэгдэх зардлуудыг: Цех, тасаг, нэгжүүдээр
пропорционалаар
хуваарилахад үйлдвэрлэлтэй холбоотой гол мэдээллүүд
шаардлагатай. Үүнд
үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмжийн үзлэгийн тайлангууд нь
ихэвчлэн хэрэгцээтэй цех,
тасаг бүрийн тоног төхөөрөмжийн хувийн жингээр илэрхийлэгдсэн
хүчин чадал,
тооцоолсон квт.цагийн зарцуулалт, цех бүрийн ажилчдын тоо,
тооцоолсон
хөдөлмөрийн зардал, кватрат метр, тооцоолсон материалын
зарцуулалт болон
хөрөнгийн үнэ цэнэ зэрэг мэдээллүүдийг харуулдаг.
Үйлдвэрлэлийн үзлэгийн тайлангийн жишээ:
Энд үйлдвэрлэлийн хэрчих, харуулдах, угсрах, бүрэх гэсэн 4 цех,
үйлчилгээний

материал олгох, хяналт шалгалт, хэрэглээ, ерөнхий үйлдвэрлэл
гэсэн 4 цех ажилладаг.
Хөтөлбөр А: Жилийн эхэнд хийсэн үйлвэрлэлийн үзлэгийн тайлан
Хүснэгт-2
¯ éëäâýðëýë è é í
öåõ¿¿ä
Àæèë÷äû í òî î
õóâü
Êâò.öàã
õóâü
Ì î ðè í û õ¿÷
Õóâü
Ø àë í û òàë áàé
Õóâü
Õýðýãöýýòýé
ì àòåðèàëû í
º ðòº ã
õóâü
Õýð÷èõ 8,0 20 12800 20 200000 40 5250 25 180000 45
Õàðóóëäàõ 6,8 17 6400 10 120000 24 4200 20 40000 10
Óãñðàõ 12,0 30 19200 30 80000 16 6300 30 40000 10
Á¿ðýõ 13,2 33 25600 40 100000 20 5250 25 140000 35
Á¿ãä 40 100 64000 100 500000 100 21000 100 400000 100
*жилийн ажилласан дундаж хэмжээг үндэслэн тооцов
Шууд бус зардлуудыг урьдчилан тооцоолох, хуваарилах: Дулаан,
цахилгаан, эрчим хүч,
түлш, ус, барилгын элэгдэл гэх мэтийн шууд бус цех тасгийн
зардлууд нь
тооцоологдсоныхоо дараа үйлдвэрлэлийн эсвэл үйлчилгээний
цехүүд руу, магадгүй
зөвхөн үйлдвэрлэлийн цехүүд руу хуваарилагдаж болно. Энэ арга
нь удирдлагын
шийдвэрээс хамаарна. Хүснэгт-3 дээр шууд бус цехийн зардлууд 2
арга замаар
хуваарилагдсан.
1. Цахилгаан, эрчим хүч, түлш, ус нь хэрэглээ рүү шингээгдсэн.
Элэгдэл зөвхөн
үйлдвэрлэлийн цех руу хуваарилагдсан.
Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх
арга зїй
2. Барилгын элэгдэл, хөрөнгийн татвар, гал түймрийн даатгал
зэрэг нь шалны
талбай гэсэн суурьтай пропорционалаар зөвхөн үйлдвэрлэлийн
цехүүд руу
хуваарилагдсан.
Õýð÷è õ
Õàðóóë äàõ
Óãñðàõ
Á¿ðýõ

Ì àòåðèàë
î ëãî õ
Õÿí àë ò,
ø àëãàëò
Õýðýãë ýý
Åðº í õèé
¿éëäâýðëýë
1
Õÿí àëò, ø àëãàëò 70000 9000 8000 8000 8000 10000 6000 9000 12000
Ø óóä áóñ õº äº ëì º ð 75000 10000 5000 6000 7000 12000 9000 11000
15000
Õº äº ëì º ðèéí í ýì ýãäýë, õº í ãº ëº ëò 57000 12000 12800 10400 9200 3800
2400 3400 3000
Ø óóä áóñ ì àòåðèàë 23000 3000 3000 4000 6000 2000 1000 2000 2000
Çàñâàð ¿éë÷èëãýý 12000 2000 2000 2000 2400 500 200 2000 900
Òî í î ã òº õº º ðº ì æèéí ýëýãäýë 13000 1500 3500 1000 3000 4000
Öåõ, òàñãààð ø óóä õýñýã÷ë ýãäýõ í è é ò
çàðäàë 250000 37500 34300 31400 35600 28300 18600 27400 36900
2
Öàõèëãààí , ýð÷èì õ¿÷ 22000 22000
Ò¿ëø , ø àòàõóóí 11000 11000
Óñ, 5000 5000
Áàðèëãû í ýëýãäýë 5000 1250 1000 1500 1250
Õº ðº í ãèéí òàòâàð 4000 1000 800 1200 1000
Ãàëû í äààòãàë 3000 750 600 900 750
Öåõ, òàðãààð ø ññä áñð õýðýã÷иë ýãäýõ
í è é ò çàðäàë 50000 3000 2400 3600 3000 38000
3 Öåõ, òàñãààð õýñýã÷ë ýãäýõ í è é ò ¯ Í Ç 300000 40500 36700 35000
38600 28300 18600 65400 36900
Тî î öðî ì öåõ, òàðãè é ì ¿é ëäâýðëýëè é ì ì ýí ýãäýë çàðäàë Хүðì ýãò-3
Öåõ, òàñãààð ø óóä áóñ õýñýã÷ë ýãäýõ çàðäë óóä :
Öåõ, òàñãààð ø óóä õýñýã÷ë ýãäýõ çàðäë óóä :
¹ Çàðäëû í äàí ñ /$-î î ð/
Á¿ãä
¯ éëäâýðëýë è é í öåõ¿¿ä ¯ éë÷èëãýýí è é õýëòýñ
Үйлчилгээний хэлтсийн зардал нь эцсийн эцэст, үйлдвэрлэлийн
цехүүд дэх
урьдчилан тодорхойлон ҮНЗ-ын хувь хэмжээг тодорхойлох болон
өөрлөлтийг
шинжлэхэд хүргэдэг. Үйлчилгээний хэлтсийн нэмэгдэл зардлыг үр
өгөөжийг нь хүртэж
байгаа цех, тасаг, хэлтсүүдэд хуваарилахад ашигладаг түгээмэл
аргууд нь шууд арга, үе
шатны арга, алгебрийн арга юм.
Шууд арга: Үйлчилгээний хэлтсийн зардлыг зөвхөн
үйлдвэрлэлийн хэлтсүүдэд
хуваарилдаг. Энэ арга нь үйлчилгээний хэлтсүүдийн хоорондоо
үзүүлсэн үйлчилгээг
авч үздэггүй.

- Хэлтсүүдийн зардлуудыг хуваарилахаас өмнө бодит ҮНЗ-ыг
хэлтсүүдийн үйлчилгээ үзүүлсэн хувийн жинг тодорхойлон
мэдээдэл бэлтгэнэ.
- Хуваарилах хэлтсийн зардлын дүнг үзүүлсэн үйлчилгээний
хувиар үржүүлж
хуваарилагдах хувьд харьцуулна.
Үйлчилгээний хэлтсийн тооцсон зардлыг шууд аргаар
хуваарилахыг өмнөх жишээгээр
харуулбал:
арга зїй
Õýð÷è õ
Õàðóóë äàõ
Óãñðàõ
Á¿ðýõ
Ì àòåðè àë
î ë ãî õ
Õÿí àëò,
ø àëãàëò
Õýðýãë ýý
Åðº í õè é
1
¯ éë÷èëãýýí è é õýëòñèéí
çàðäëû ã õóâààðè ë àõààñ º ì í º õ,
öåõ, õýë òñè é í ¯ Í Ç
300000 40500 36700 35000 38600 28300 18600 65400 36900
¯ é ë÷è ëãýýí è é õýëòñè é í çàðäëû í õóâààðè ë àëò
2.à Ì àòåðè àë î ë ãî õ /õýðýãöýýòýé
ì àòåðèàëû í òî î öñî í º ðòº ã äýýð
12735 2830 2830 9905 -23800
2.á Õÿí àë ò ø àëãàëò /á¿ðýõ, óãñðàõ
öåõýä 50,50%/
9300 9300 -18600
Õýðýãë ýý
20% í ü êâò.öàã 2616 1308 3924 5232 -13080
50% ì î ðèí û õ¿÷ öàãààð 13080 7848 5232 6540 -32700
30% í ü òàëáàéí õàðüöààãààð 4905 3924 5886 4905 -19620
2.ã Åðº í õè é ¿éëäâýðëýë /àæèë÷äû í
òî î гоор/
7380 6273 11070 12177 -36900
¯ éë÷èëãýýí è é õýëòñ¿¿äè é í
í è é ò õóâààðè ë àãäñàí çàðäàë 40716 22183 38242 48059
3
çàðäëû ã õóâààðè ëñí û äàðààõ
öåõ, òàñàã, õýëòñè é í ¯ Í Ç
ã¿éöýòãýë

300000 81216 58883 73242 86659
Ñóóðü:
Ø óóä õº äº ëì º ðèéí öàã 20304 24070
Ì àø èí öàã 9200
Ø óóä õº äº ëì º ðèéí çàðäàë 122000
Õóâü õýì æýý /í î ðì / 4$ 6,4$ 60% 3,6$
Ø óóä õº äº ëì º ðèéí
öàã òóòàì ä í î î ãäî õ
Ì àø èí öàã òóòàì ä
í î ãäî õ
çàðäëû í õóâü
öàã òóòàì ä í î î ãäî õ
2.â
Х¿ðì ýãò-4
Á¿ãä
¯ éëäâýðëýë è é í öåõ¿¿ä ¯ éë÷èëãýýí è é õýëòýñ
Үé ë÷è ë ãýýí è é õýëòñ¿¿äè é í òî î öñî í çàðäëû í õóâààðè ëàëò áà öåõ,
òàñãè é í
¯ Í Ç-û í õóâààðèëàëòû í í î ðì û í òî î öî î ëî ë
компанийн үйлчилгээний хэлтсүүдийн тооцсон зардлыг шууд
аргаар хуваарилахдаа
зөвхөн үйлдвэрлэлийн хэрчих, харуулдах, угсрах, бүрэх гэсэн
цехүүдэд үйлвэрлэлийн
үзлэгийн хөтөлбөр А-д тодорхойлогдсон хувь хэмжээг ашиглан
хуваарилсан байна.
- Хуваарилалт материал олгох хэлтсээс эхэлж байна. Энэ
хэлтсийн ҮНЗ нь
Хөтөлбөр А-д тодорхойлогдсон материалын тооцоолсон
өртөгт үндэслэн
хуваарилагдсан. Жишээ нь 28300 $-ын 45% буюу 12735 $ нь хэрчих
цехэд
хуваарилагдаж байна.
- Хяналт шалгалтын хэлтсийн зардал нь угсрах бүрэх цехэд энэ
төрлийн
үйлчилгээг тэнцүү хэмжээгээр авдаг учраас 50, 50 гэсэн
харьцаагаар
хуваарилагджээ.
арга зїй
- Хэрэглээний хэлтсийн зардлыг дараах 3 суурьт үндэслэн
хуваарилжээ. Үүнд
20% нь квт.цагаар, 50% нь морины хүч чадлаар, 30% нь талбайн
хэмжээнд
суурилан хуваарилагджээ. Хэрэглээний хэлтсийн нийт зардал
болох 65400 $-ын

20% нь 13080 $ болж байна. Хөтөлбөр А-д тодорхойлогдсноор
13080 $-ын 20%
буюу 2616 $ нь хэрчих цехэд хуваарилагджээ. Бусад зардал нь
үүнтэй адил
аргаар хуваарилагдсан.
- Ерөнхий үйлдвэрлэлийн зардал нь ажилчдын тоонд үндэслэн
хуваарилагдсан
байна. Жишээ нь 36900 $-ын 20% буюу 7380 $ нь хэрчих цехэд
хуваарилагджээ.
Үйлчилгээний хэлтсийн зардлыг хуваарилсны дараа,
үйлдвэрлэлийн цехүүдийн ҮНЗ-
ын нормыг хүснэгт -2т тооцоолохдоо:
- Шууд хөдөлмөрийн цаг
- Шууд хөдөлмөрийн зардал
- Машин цаг гэсэн 3 ялгаатай суурь үзүүлэлтийг ашигласан.
Шууд аргаар үйлчилгээний хэлтсийн зардлыг хуваарилах илүү
хялбар жишээ.
Хүснэгт-5
Цех, тасаг Үйлчилгээний хэлтсийн зардлыг
хуваарилахын өмнөх ҮНЗ
Үзүүлсэн үйлчилгээний хувь
/хэлтсээр/
УХ
Үйлдвэрлэлийн А 60 000 40 20
Үйлдвэрлэлийн Б 80 000 40 50
Үйлчилгээний У 36 300 30
Үйлчилгээний Х 20 000 20
Нийт ҮНЗ 196 300 100 100
Шууд аргаар хуваарилбал: Хүснэгт-6
Үйлчилгээний хэлтсийн
зардлыг хуваарилахын өмнөх
ҮНЗ
Нийт Үйлдвэрлэлийн цех Үйлчилгээний цех
АБУХ
196300 60 000 80 000 36300 20000
Хуваарилалт :
- Хэлтэс У 18150 18150 -36300
- Хэлтэс Х 5714,286 14285,7143 -20000
Нийт ҮНЗ 196300 83 864 112 436
- У хэлтсийн зардлын 40/80-ыг А-д, 40/80-ыг Б-д,
- Х хэлтсийн зардлын 20/70-ыг А-д, 50/70-ыг Б-д тус тус
Шаталсан арга: Эхэлж хуваарилж байгаа үйлчилгээний хэлтсийн
зардлыг түүний
үйлчилгээг авсан бүх хэлтсүүдэд хуваарилна. Дараагийн
үйлчилгээний хэлтсийн
зардлыг хуваарилахдаа өмнө хуваарилагдсан хэлтэстээ
хуваарилахгүй. Энэ тохиолдолд
ихэвчлэн их зардалтайгаас эхлэн хуваарилалтыг хийдэг.

арга зїй
Шаталсан аргаар хуваарилбал: Хүснэгт-7
зардлыг хуваарилахын
өмнөх ҮНЗ
АБУХ
196300 60 000 80 000 36300 20000
- Хэлтэс У 14520 14520 -36300 7260
- Хэлтэс Х 7788,571 19471,4 -27260
Үйлдвэрлэлийн бусад
зардлын дүн 196300 82 309 113 991
У хэлтсийн зардлын 40/100-ыг А-д, 40/100-ыг Б-д,20/100-Х-д,
Х хэлтсийн зардлын 20/70-ыг А-д, 50/70-ыг Б-д тус тус
Алгебрийн арга: Энэ арга нь үйлчилгээний хэлтэс тус бүрийн нэг
нь нөгөөдөө
үзүүлсэн үйлчилгээний хувь хэмжээг харгалзан үздэг. Өөрөөр
хэлбэл үйлчилгээний
хэлтсийн зардлыг үйлчилгээг авсан бүх хэлтсүүдэд хуваарилна.
- Үйлчилгээний хэлтэс бүрийн зардлыг үсгээр тэмдэглэн систем
тэгшитгэл
зохионо. Х-цайны газар , У-засварын цех
- Систем тэгшитгэлийг бодож үсгээр тэмдэглэсэн үл мэдэгчийг
тодорхойлж,
үйлчилгээний хувиар үржүүлж зардлыг хуваарилна.
У цех: У=36300$+0.3Х
Х цех: Х=20000$+0.2У
Тэгшитгэлийг нэг хувьсагчтай болгохын тулд нэгийг нь нөгөөд
нь орлуулбал:
У=36300$+0.3(20000$+0.2У)
У=36300$+6000$+0.6У 0.94У=42300$ У=45000$
Х=20000$+0.2*45000$=29000$
Алгебрийн аргаар хуваарилбал: Хүснэгт-8
зардлыг хуваарилахын
өмнөх ҮНЗ
АБУХ
196300 60 000 80 000 36300 20000
- Хэлтэс У 18000 18000 -45000 9000
- Хэлтэс Х 5800 14500 8700 -29000
Үйлдвэрлэлийн бусад
зардлын дүн 196300 83 800 112 500
У хэлтсийн зардлын 40/100-ыг А-д, 40/100-ыг Б-д,20/100-Х-д,

Х хэлтсийн зардлын 20/100-ыг А-д, 50/100-ыг Б-д, 30/100-ыг тус
тус хуваарилна.
Цех, тасаг хэлтсээр хэсэгчлэгдэх ҮНЗ-ын хувь хэмжээ буюу
нормыг ашиглалт
Санхүүгийн жилийн туршид 7 хоног, сар бүрийн эцэст захиалгын
өртгийн хуудас болон
үйлдвэрийн өртгийн тайлангийн үйлдвэрийн нэмэгдэл зардал
гэсэн хэсэгт тусгагдах
арга зїй
тооцсон ҮНЗ-ын тоо хэмжээг тодорхойлоход хавсаргасан ажил
болон бүтээгдэхүүнд
ногдох тооцсон ҮНЗ-ын тухай мэдээлэл шаардагддаг. Уг зардлын
тооцсон хэмжээ
ерөнхий журналд тухайн цаг хугацаандаа бичигдсэн байх ѐстой.
Нэгтгэсэн журналын
бичилт дараах байдлаар тодорхойлогдоно.
Дт Дусааггүй үйлдвэрлэл 285000
Кт Тооцсон ҮНЗ-Хэрчих цех /21005 ШХ Цагийн гүйцэтгэл * 4$/ 84020
Кт Тооцсон ҮНЗ-Харуулдах цех /8500 Машин цагийн гүйцэтгэл *
6.4$/ 54400
Кт Тооцсон ҮНЗ-Угсрах цех /111700 ШХ зардлын гүйцэтгэл * 60%/
67020
Кт Тооцсон ҮНЗ-Бүрэх цех /22100 ШХ цагийн гүйцэтгэл * 3.6$/
79560
Дуусаагүй үйлдвэрлэл данс нь үйлдвэрлэлийн цех бүрд
ашиглагдаж болох боловч дээрх
жишээн дээр дуусаагүй үйлдвэрлэлийн зөвхөн нэг л дансыг
ашигласан байна.
Үйлдвэрлэлийн цех тус бүрийн илүү болон дутуу тооцсон
үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал
Санхүүгийн жилийн эцэст үйлдвэрлэл болон үйлчилгээний цех,
тасгийн шууд бус
зардлын ерөнхий шинж чанарыг агуулсан зардлын жинхэнэ хэмжээ
жилийн эхэн дэх
тооцсон үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардалтай нэг ижил байдлаар
дахин хуримтлагддаг.
Нийт ҮНЗ үйлдвэрлэлийн цехэд хуримтлагдсан нөхцөлд энэ нь
тооцсон ҮНЗ-ыг
жинхэнэ хэмжээтэй нь харьцуулах замаар илүү болон дутуу
тооцсон ҮНЗ-ыг
тодорхойлох боломж олгоно. Энэ горимуудыг дараах байдлаар
нэгтгэн дүгнэнэ. Үүнд:
- Үйлдвэрлэлийн цехүүдийн шууд, хэсэгчлэгдэх ҮНЗ-ын гүйцэтгэл,
хэлтсүүдийн шууд болон шууд бус ҮНЗ-ыг нэгтгэж тодорхойлно.
/хүснэгт-10/
- Жилийн гүйцэтгэлийн үзүүлэлтэд үндэслэн үйлдвэрлэлийн
үзлэгийн хоѐрдахь

тайлан бэлтгэнэ. /Хөтөлбөр Б, хүснэгт-9/
- Жилийн эцэс дэх үйлдвэрлэлийн үзлэгийн тайлангийн үр дүнд
үндэслэн шууд
бус ҮНЗ-ыг хуваарилна. /Хүснэгт -10, Хөтөлбөр Б/
- Жилийн эцэс дэх үйлдвэрлэлийн үзлэгийн тайланд үндэслэн
хэлтсийн зардлын гүйцэтгэлийг өгөөжийг нь хүртэж байгаа цех,
тасаг,
хэлтсүүдэд хуваарилна. Нийт болон цех, тасаг, хэлтсээр
хэсэгчлэгдэх илүү болон
дутуу тооцсон ҮНЗ-ыг тодорхойлно. / Хүснэгт -11, Хөтөлбөр Б /
- Жилийн эцэст ҮНЗ-ын хуваарилалт хийж дууссаны дараа цех,
тасаг, хэлтсээр
хэсэгчлэгдэх ҮНЗ-ын гүйцэтгэлийн нийт хэмжээ холбогдох цех,
тасаг, хэлтсийн
ҮНЗ-ын хяналтын дансанд шилждэг.
арга зїй
Хөтөлбөр Б: Жилийн эхэнд хийсэн үйлвэрлэлийн үзлэгийн тайлан
Хүснэгт-9
¯ éëäâýðëýë è é í
öåõ¿¿ä
Àæèë÷äû í òî î
õóâü
Êâò.öàã
õóâü
Ì î ðè í û õ¿÷
Õóâü
Ø àë í û òàë áàé
Õóâü
Õýðýãöýýòýé
ì àòåðèàëû í
º ðòº ã
õóâü
Õýð÷èõ 9,1 24 16978 26 210000 42 5250 25 193500 45
Õàðóóëäàõ 6,5 17 5224 8 110000 22 4200 20 43000 10
Óãñðàõ 10,6 28 16325 25 90000 18 6300 30 47300 11
Á¿ðýõ 11,8 31 26773 41 90000 18 5250 25 146200 34
Á¿ãä 38 100 65300 100 500000 100 21000 100 430000
*жилийн ажилласан дундаж хэмжээг үндэслэн тооцов
Õýð÷èõ
Õàðóóë äàõ
Óãñðàõ
Á¿ðýõ
Ì àòåðèàë
î ë ãî õ
Õÿí àë ò,
ø àë ãàë ò
Õýðýãë ýý

Åðº í õè é
1
Õÿí àëò, ø àëãàëò 70000 9000 8000 8000 8000 10000 6000 9000 12000
Ø óóä áóñ õº äº ëì º ð 72000 10800 4800 5200 7500 11000 7800 10000
41900
Õº äº ëì º ðèéí í ýì ýãäýë, 55000 11500 12400 10700 9000 3700 2300 3100
2300
Ø óóä áóñ ì àòåðèàë 27000 4800 4100 3700 6600 2100 1400 2300 2000
Çàñâàð ¿éë÷èëãýý 15000 2300 2300 2700 2700 600 300 2800 1300
Òî í î ã òº õº º ðº ì æèéí ýëýãäýë 13000 1500 3500 1000 3000 4000
Öåõ, òàñãààð ø óóä
õýñýã÷ëýãäýõ í èéò çàðäàë 252000 39900 35100 31300 36800 27400
17800 27200 36500
2
Öàõèëãààí , ýð÷èì õ¿÷ 16000 16000
Ò¿ëø , ø àòàõóóí 8000 8000
Óñ, 4000 4000
Áàðèëãû í ýëýãäýë 5000 1250 1000 1500 1250
Õº ðº í ãèéí òàòâàð 4000 1000 800 1200 1000
Ãàëû í äààòãàë 3000 750 600 900 750
Öåõ, òàñãààð ø óóä áóñ
õýñýã÷ë ýãäýõ í è é ò çàðäàë 40000 3000 2400 3600 3000 28000
3
Öåõ, òàñãààð õýñýã÷ë ýãäýõ í è é ò
¯Í Ç 292000 42900 37500 34900 39800 27400 17800 55200 36500
Тî î öðî ì öåõ, òàðãè é ì ¿é ëäâýðëýëè é ì ì ýí ýãäýë çàðäàë Хүснэгт-10
Á¿ãä
¯ é ë äâýðë ýë è é í öåõ¿¿ä ¯ éë÷èëãýýí è é õýëòýñ
Öåõ, òàñãààð ø óóä õýñýã÷ë ýãäýõ çàðäë óóä :
Öåõ, òàñãààð ø óóä áóñ õýñýã÷ë ýãäýõ çàðäë óóä :
арга зїй
Õýð÷è õ
Õàðóóë äàõ
Óãñðàõ
Á¿ðýõ
Ì àòåðèàë
î ëãî õ
Õÿí àëò,
ø àëãàëò
Õýðýãë ýý
Åðº í õè é
1
çàðäëû ã õóâààðè ë àõààñ º ì í º õ,

öåõ, õýëòñè é í ¯ Í Ç 292000 42900 37500 34900 39800 27400 17800
55200 36500
2.à
Ì àòåðè àë î ë ãî õ /õýðýãöýýòýé
í àòåðèàëû ì òî î öðî ì º ðòº ãт
¿í äýñëýñýí / 12330 2740 3014 9316 -27400
2.á
Õÿí àëò ø àë ãàë ò /á¿ðýõ, óãñðàõ
öåõýä 50,50%/ 8900 8900 -17800
2.â Õýðýãë ýý
20% í ü êâò.öàã 2870,4 883,2 2760 4526 -11040
50% ì î ðèí û õ¿÷ öàãààð 11592 6072 4968 4968 -27600
30% í ü òàëáàéí õàðüöààãààð 4140 3312 4968 4140 -16560
2.ã
Åðº í õèé ¿éëäâýðëýë /àæèë÷äûí
òî î í ä ¿í äýñëýñýí / 8760 6205 10220 11315 -36500
¯ éë÷èëãýýí è é õýëòñ¿¿äèéí
í èéò õóâààðèëàãäñàí çàðäàë 39692 19212 34830 43165
3
çàðäëû ã õóâààðè ëñí û äàðààõ
öåõ, òàñàã, õýë òñè é í ¯ Í Ç
ã¿é öýòãýë 292000 82592 56712 69730 82965
4 Í èéò òî îöñî í ¯ Í Ç 285000 84020 54400 67020 79560
5 Èë¿¿ áî ëî í äóòóó òî î öñî í ¯ Í Ç 7000 -1428 2312,2 2710 3405
Үé ë÷è ëãýýí è é õýëòñ¿¿äè é í ¯ Í Ç-û í ã¿é öýòãýë è é í õóâààðè ë àëò
áà öåõ, òàñàã,
õýëòñè é í è ë ¿¿, äóòóó òî î öñî í ¯ Í Ç-û ì òî î öî î ë î ë Хүснэгт-11
Á¿ãä
¯ éëäâýðëýë è é í öåõ¿¿ä ¯ éë÷èëãýýí èé õýëòýñ
¯ é ë÷èëãýýí è é õýëòñè é í çàðäëû í õóâààðè ëàë ò
ҮНЗ-ын хуваарилалтыг харуулсан хүснэгт 11-ийг ашиглан дараах
журналын
бичилтүүдийг хийнэ.
Дт ҮНЗ – Хэрчих цех 82 592
Дт ҮНЗ – Харуулдах цех 56 712
Дт ҮНЗ – Угсрах цех 69 730
Дт ҮНЗ – Бүрэх цех 82 966
ҮНЗ – Хяналт 292 000
Үйлдвэрлэлийн цех тус бүрийн ҮНЗ-ын тооцсон хэмжээ болон
гүйцэтгэлийг
харьцуулж доорх илүү болон дутуу тооцсон ҮНЗ-ыг компаний
нийт нэмэгдэл зардлын
дүнгээр тодорхойлсон. Үүнд:
Нийт дүн Хэрчих Харуулдах Угсрах Бүрэх
7000 -1428 2312 2710 3406
арга зїй

1.5 ҮЙЛДЭЛД СУУРИЛСАН ӨРТӨГ ТООЦОЛТ
ҮНЗ-ыг шууд хөдөлмөрийн сууриар хуваарилах хялбарчилсан
аргууд ач
холбогдлоо алдаж , мэдээлэл боловсруулалтын технологийн
хөгжлөөр зардал
хуваарилалтын нарийн аргуудыг нэвтрүүлэх асуудал нээлттэй
болжээ. Дэлхийн зэх
дээл дээрх ширүүн өрсөлдөөний улмаас үйлдвэрлэн гаргаж байгаа
бүтээгдэхүүний нэр
төрөл тус бүрийн үр ашигт байдлын талаар болон үйлвэрлэлийн
эхлэл төгсгөлийн
талаар тодорхой мэдээлэл шаардагдах болжээ. Энэ бүхний үндсэн
дээр үйлдэл,
зорилтоор өртөг тооцох хандлагууд бий болж байна.
Үйлдэлд суурилан өртөг тооцох /Activity-based costing-ABC/
систем нь
үйлдвэрлэлийн зардлыг нэлээд оновчтой тооцох төдийгүй
зардлыг удирдах арга
ажиллагааны үндэс болдгоороо нилээд анхаарал татах болсон. Яг
энэ чиглэлээр
үйлдэлд суурилан өртөг тооцохын харьцангуй давуу тал
үйлчилдэг. Үйлдэлд суурилан
тооцсон өртөг санхүүгийн бүртгэлийн зориулалтаар бус харин
стратегийн шийд гаргах
мэдээлэл бий болгоход үйлчилнэ. Удирдлагын шийд гаргахад
зардлыг нэг бүрчлан
мөрдөж хянаж тодруулахад зориулагддаг тул үйлдэлд суурилан
тооцсон өртөгт
үндэслэдэг зэргээр ач холбогдол нь тодорхойлогдоно. Үйлдэлд
суурилан өртөг тооцно
гэдэг нь зардлыг үйл ажиллагааны эхнээс нь эцэс хүртэл дагаж
мөрдөн, хянаж
бүртгэж хуваарилан өртөг тооцоолно гэсэн үг юм. (Н.Тунгалаг
“Зардал удидлагын бүртгэл:
Шинжилгээ загварчлал” 2004 он 12-13р тал)
Үйлдвэрлэлийн шинэ орчинд ҮНЗ-ыг хэмжих, удирдах талаар олон
санал
дэвшигдэх болсны нэг нь үйлдэлд суурилан өртөг тооцох систем
юм. Үйлдэлд
суурилан өртөг тооцох нь АНУ-аас гаралтай бөгөөд тэд зардлыг
хэмжих талруу нь илүү
анхаарсан. Японд энэ аргыг авч хэрэглэхдээ зардлын удирдлага,
хямдралт, бизнесийн
эрүүл орчин бүрдүүлж үйлдвэрийн газрыг өөрчлөн байгуулах
зэрэгт чиглүүлж иржээ.
Үйлдэлд суурилан өртөг тооцох аргыг /ABC/ АНУ-ын эрдэмтэн
Робин купер, Роберт
Каплан нар 1980-аад оны сүүлчээр анх боловсруулсан. 1990-ээд
оноос АНУ-ын

томоохон пүүсүүдэд амжилттай хэрэгжсэн байдаг. 1989 оноос
Германд “Үйл
ажиллагааны зардлын бүртгэл” нэртэйгээр хөгжүүлсэн, Японы
үйлдвэрүүдэд өргөн
хэрэглэж байгаа. Өндөр хөгжилтэй орнуудад өргөнөөр
хэрэглэгдэж байгаа үйлдэлд
суурилан өртөг тооцох арга 3 хэлбэрээр оршиж байгаа гэж үздэг.
1. Комьютержсэн үйлдвэрлэлтэй зэрэгцэн гарч ирсэн үйлдлийн
бүртгэл /Berliner
and Brimson 1988/, /James A.Brimson 1991/
арга зїй
2. Үйлдэлд суурилан өртөг тооцох /ABC/ анхдагч хувилбар
/Cooper8 Kaplan 1987/
болон тэдний залгамжлагчид
3. Үйлдэлд суурилсан өртгийн удирдлага /ABM/, /Peter Turney 1991/
зэрэг юм.
Уламжлалт бүртгэлийн тогтолцоогоор зардлын бүртгэл нь үйл
ажиллагаа
үйлдэлд бус бүтээгдэхүүнд голлон анхаарлаа хандуулж иржээ.
Үйлдэлд суурилан өртөг
тооцох үед үйл ажиллагаа, үйлдэл нь өртөг тооцох үндэслэл
болно. Өөрөөр хэлбэл
зардлын гарсан шалтгаан, тэдгээрийн бүтээгдэхүүнд холбогдох
байдлыг илүү анхаарна.
Бүтээгдэхүүн бий болоход ямар ямар үйлдэл аль хир хэмжээгээр
хийгдэж байсан, тэр
нь зардал гарах шалтгаан болно гэж үздэг байна. (Н.Тунгалаг
“Зардал удидлагын бүртгэл:
Шинжилгээ загварчлал” 2004 он 35-43р тал)
Үйлдэлд суурилан өртөг тооцох үе шат :
1. Компанийн үйлдвэрлэлийн процессийн үндсэн үйл ажиллагааг
тодорхойлно. /машин тоног төхөөрөмжийн ашиглалт, хөдөлмөр
ашиглалт,
материал захиалах, хүлээн авах, материал ашиглалт,
үйлдвэрлэлийн удирдлага,
төлөвлөлт, бүтээгдэхүүний савлалт, хүргэлт гэх мэт/
2. Үйл ажиллагаа тус бүрийн зардлын төвийг тогтооно. /жишээ
нь машин тоног
төхөөрөмжийн үйлчилгээтэй холбоотой бүх зардлыг нэг
өртгийн төвд нэгтгэх
3. Үйл ажиллагаа тус бүрийн зардал агуулагч /зөөгч/-ийг
тогтооно. /үйл
ажиллагаа тус бүрийн зардалд голлон нөлөөлдөг бүх бүх хүчин
зүйлсийг
тодорхойлно. Зардал агуулагч буюу зөөгч гэдэг нь тухайн үйл
ажиллагаанд
зардал гарах болсон гол шалтгаан нь болно. Захиалгын тоо,
үйлдвэрлэлийн үе

їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй

їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй

Similar to їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй (20)

їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй