А.Цэцгээ. Багшийн сэтгэлгээний шинэчлэл ба ёс зүй.

1. БГД-н “Сэтгэмж” цогцолбор сургууль
Байгалийн ухааны тэнхим
“Багшийн сэтгэлгээний
шинэчлэл ба ёс зүй”
Биологийн багш А.Цэцгээ
2013-2014

2. Багшийн сэтгэлгээний шинэчлэл ба ёс зүй
Хураангуй
Эрт дээр үеэс ёс зүй нь хүмүүсийн хоорондын харилцааг зохицуулах
бичигдээгүй хуулийн хэм хэмжээ болсоор ирсэн. Улс орныхоо болоод дэлхийн
соёл иргэншлийн хөгжилтэй хөл нийлүүлэн, цаг үеэ мэдэрч, уламжлал соёлоо
хадгалан хойч үеэ хөгжүүлэн боловсруулах эрхэм үүрэгтэй багшийн сэтгэлгээ
байнга шинэ соргог байвал улс орны маань хойч ирээдүй болох хүүхэд багачууд,
суралцагчид бүтээлч зөв төлөвшилтэй иргэд болон хөгжинө. ХХI зууны багшийн
боловсрол, ёс зүй, сэтгэлгээний хөгжил нь техник технологийн өндөр боловсролын
давамгайлалыг эерүүлж хүнлэг чанарын шалгуур үнэлэмж болох юм. Одоогоос
250 шахам жилийн өмнө Шотландын суут эрдэмтэн Адам Смит “Үндэсний баялаг
бүрдэх шалтгааны судлал” номондоо улс орны хөгжлийн гол хөдөлгөгч хүч нь
хүний өөрийгөө хичээх үзэл болохыг нээжээ. Ямар ч тогооч, талхчин, ногоочин,
худалдагч ажлаа чанартай сайн хийхдээ бусдын сайн сайхныг бодож эсвэл эх
орон ард түмнээ санагалзаж үүнийгээ хийдэггүй, харин өөрийгөө, өөрийнхөө
орлого, нэр төрөө бодож хийдэг. Үнэхээр ч сайхан амттай талх, хоол, нэр төрөл
олонтой дэлгүүрийг хүмүүс сонгож орлого оруулж үйлчлүүлдэг. Гэтэл Адам
Смитын энэ “хувиа хичээх”-ийн тухай онолыг ганцхан мэргэжил л хэрэгжүүлэх огт
боломжгүй байдаг. Энэ бол багшийн мэргэжил. Багш бүхэн суралцагчдыгаа бодож
хичээлээ явуулж, гэртээ ч, сургуульдаа ч ажиллаж байдаг. Хэзээ ч гоо сайханд
ороод, хумсаа будаад, амралтанд яваад байх завыг өөртөө гаргаж чаддаггүй. Энэ
бол бидний мэргэжлийн онцлог. Судлаач багш би бээр багшийн сэтгэлгээ, ёс зүйн
онцлогыг харуулсан нэгэн багшийн туршлагыг энэхүү илтгэлээрээ гаргахыг
зорилоо.
Түлхүүр үг

3. ёс зүй, арга зүй, чадвар, өөдрөг үзэл, сэтгэлийн мэдрэмж, санаачлага, сурагчаа
судлах ойлгох
Судалгааны ажлын ач холбогдол:
Энэхүү асуудлыг өөрийн түвшинд шийдвэрлснээрээ ажил амьдралдаа
мөрдлөг болгохоос гадна, хамт ажиллаж буй мэргэжил нэгт нөхөддөө зөвлөх,
хамтран ажиллах, харилцан суралцах боломжыг олгоно.
Оршил
2000 онд Тайландын Жомтейн хотод хуралдсан олон улсын боловсролын
байгууллагын III их хурлаар батлан гаргасан “Мэргэжилийн ёс зүйн олон улсын код”-
д багш нар:
1- Хүний утга төгөлдөр, сэтгэл хангалуун амьдрах чадавхийг хөгжүүлэх
2- Нийгмийн хөгжилд хувь нэмрээ оруулахад нь хүүхдэд туслах
3- Боловсролын хөгжлийг дэмжих үүрэг хариуцлага хүлээнэ ... хэмээн дурджээ.
Багшийн мэргэжил, боловсролын үр дүн нь ирээдүйн хүний төлөвшил хөгжлөөр
олон арван жилийн дараа тодорхойлогдож байдаг онцлогтой.
21-р зууны багшийн ёс зүй ямар байх вэ?
Сурган хүмүүжүүлэх эв дүй нь багшийн мэргэжлийн шинж чанар бөгөөд
сурган хүмүүжүүлэх нөлөөллийн тухайн нөхцөлд тохируулан хэрэглэх өвөрмөц
чадавх юм. Энэхүү эв дүйг:
 Багшийн итгэл үнэмшил
 Биеэ авч явах соёл
 Багшийн ёс зүй
 Боловсрол зэргээр тодорхойлойлдог.
Багшийн ёс зүйн хэм хэмжээний талаар АНУ-н “Багшийн мэргэжлийн ёс
суртахууны стандарт”-с:
 Багш суралцагчдын дунд багш шавийн харилцаа тогтоох

4.  Багш суралцагчдын хооронд тогтсон харилцааг өндөр өргөж хүндэтгэж
байх
 Суралцагч нэг бүрийн тасралтгүй суралцах хэрэгцээ, авьяас чадварыг
хүндэтгэн үзэж, шударга хандаж байх
 Хууль хяналтын байгууллагын хүсэлтээс бусад тохиодолд
суралцагчдын талаарх мэдээллийг чандлан хадгалж байх
 Хувь хүнийг хүндэтгэх, тэдгээрийн үзэл бодол, соёл, эрх чөлөө,
нийгмийн байдал, ардчилал зэрэгт үлгэр жишээ болж байх
 Тухайн сургуулийнхаа мэргэжлийн хамт олонтой бүтээлчээр хамтран
ажиллаж, суралцагчдын нийгэм бие бялдар, оюун санаа, соёл, ёс
суртахуун, сэтгэл зүйг хөгжүүлэхэд хамтран ажиллах
 Суралцагчдын эцэг эх болон асран халамжлагчидтай багш сурган
хүмүүжүүлэгчийн үүднээс итгэлцэл бүхий харилцааг бий болгох
 Хуулийн дагуу суралцагчдын хүсэл сонирхлын үүднээс бусад албан
газрын мэргэжилтнүүдтэй хамтран ажиллах
 Тэдэнтэй үнэнч шударгаар хамтарч ажиллаж байх
 Тухайн сургуулийнхаа бусад гишүүдийн мэргэжил боловсролын тухай мэдээллийг
чандлан сахиж байх
 Эрх зүйн баримт бичиг болон тушаал тогтоолыг дагаж мөрдөж байх
Судалгааны үндсэн хэсэг
Цаг үе, нийгмийн хөгжлийн мэдрэмжтэй байж, өөрийгөө хөгжүүлсэн багшийн
загварыг дараах байдлаар гаргаж болох юм.
Багшийн төлөвшлийн хувийн шинж нь:
Бие хүний ерөнхий шинж төлөвшсөн, өөртөө итгэлтэй, даяаршил бүс
нутгийн хөгжлийн хандлагыг мэдэрдэг, хуулбарладаг иррациональ бус, танин
мэдэх рациональ хандлагыг ухаардаг, ур ухааныг төлөвшүүлэх парагматик
чиглэлийг баримжаалсан, хүмүүнлэгийн болон социаль шинжийг эзэмшсэн,
харилцааны сэтгэл зүйн мэдлэгтэй, бусдыг сонсох нээлттэй чадвар сайн,
сургалтын таатай орчин бүрдүүлэх чадвар, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх
чадвар тогтсон, хууль эрх зүйн мэдлэгтэй байх, дагаж мөрдөх итгэл үнэмшил зөв
байх.

5. Арга зүй, эв дүйн хувьд:
Ерөнхий ба тусгай дидактикийн үндсийг мэддэг, гадаад хэлний мэдлэгтэй,
төлөвлөх баримжаалах чадвартай, хамтран ажиллах, бусдыг сонсох, эрэгцүүлэх
мэдрэмжтэй, хүн хэрхэн суралцдаг зүй тогтлыг мэддэг, сургалтандаа ашигладаг,
мэдээллийг технологи компьютерийн мэдлэгтэй, хамт олны судлах арга зүйг
эзэмшсэн, суралцагчийг үнэлэх хөгжүүлэх чадвартай, хөтөлбөр сурах бичгээ
боловсруулан өөрийн болгож мөрдөх чадвартай, орчны өөрчлөлтөнд зохицон
хөрвөх чадвартай, зохион байгуулах, удирдах, чиглүүлэх авьяастай байх.
Бүтээлч хандлагын хувьд:
Шинэчлэх чадвар асуудлыг олон талаас нь иж бүрэн авч үзэх чадвар, олон
хувилбараар сэтгэх чадвар, шийдвэр гаргах чадвар, өөрийгөө хөгжүүлэх, байнга
суралцах чадвар, онолын мэдлэгээ сургалтанд хэрэглэх чадвар, сулдалгааны арга
зүйг эзэмшсэн байдал, хүүхдийн үйл ажиллагааг судлан оношлох чадвар, ямарч
түвшинд харилцааны соёлыг эрхэмлэдэг байх чадвартай байх.
Сэтгэлгээ, ёс зүйн өөрчлөлтийг даасан ангийн өөрчлөлтөөс харсан нь:
Орхон аймгийн багш А.Ариунаа. Энэ хүний суралцагчдын сэтгэл зүйд
сайнаар нөлөөлж, анхааралыг татаж, суралцах хүслийн бадрааж , эрдэмд дуртай
болгож буй нь миний А. Ариунаа багшийг үлгэрлэн дууриаж суралцагчидтай
харилцах үндэс болсон юм. Тэрээр хамгийн хүнд, сахилгагүй, сурлагагүй ангийг
даан авч ажилласан юм. Тэдний анги яагаад ийм алдартай болсон бэ
гэхээр...ялгалтанд өртсөн хөөрхий хүүхдүүд. Гүнзгийрүүлсэн болон төлбөрт
сургалтанд багтаагүй хүүхдүүд. Энэ ялгалтын дүнд жаахан идэвхитэй, эцэг эх нь
араас нь санаа тавьдаг, гайгүй хүүхдүүд нэг анги болж, сурлагаар хоцрогдож
хичээлдээ тааруу гэдэг үнэлгээнд өртсөн эмзэг бүлгийн хүүхдүүд өөрийн эрхгүй
шигшигдэн нэг анги болж хоцордог. А. Ариунаа багш ийм эмзэг ангийн багш байлаа.
Хүүхдүүдээ маш сайн ойлгодог, хичээлээ таслаад байгааг нь эрж хөөцөлдөж,
ирэхээр нь эцэг эхийнх оронд аргадан сургамжилж, хоцорсон хичээлийг нь
ойлгуулах гэж хичээдэг багш билээ. Анги хамт олныг бүрдүүлэхийн төлөө
санаачилсан зүйлүүдээс нь би түүний сэтгэлгээний шинэчлэл, багш хүний ёс зүйг
харуулахыг хичээлээ.
А. Ариунаа багшийн нэгэн арга. “Багшаа! Би ангийн дарга болъё.”

6. Ахлах ангийн суралцагчид яг л бага ангийнхан шиг гараа өргөн уралддаг. Учир нь
ангийн багш, ангийн дарга, суудлаар хуваасан гурван салаа гэсэн зохион
байгуулалт нь далдуур хүүхдийн идэвхийг бууруулж бэлэнчлэн, хүний аясыг дагах,
өөртөө итгэлгүй болох, зөвхөн гүйцэтгэгчийн байр сууринаас хандах хандлагатай
болгож буйд ажиглалт хийж анги зохион байгуулалтаа өөрчлөхөөр ярилцаж, нэг
сараар ээлжлэн бүх хүүхэд ангийн дарга хийхээр тогтон “Би удирдагч” зохион
бичлэгийн уралдаан явууллаа. Зохион бичлэг хийсний дараа хүүхэд бүрт
мөрөөдсөн, бичсэн, санасан бүхнээ хэрэгжүүлэх хүсэл нь оргилж “би ангийн дарга
хийе” гэж тэмүүлдэг болсон юм. Даргын үүрэгт ажлыг гүйцэтгэх хугацаанд ангидаа
хамгийн шинэлэг ажил зохион байгуулах, шинэ хэвшил тогтоох ба жилийн эцэст
“Шилдэг удирдагч” шалгаруулахаар тогтов. Мөн ангиараа шатар тоглож сурах
хөдөлгөөн өрнүүлэв. Ширээ бүрт шатрын хөлөг байрлуулж шатар нүүдэг болов.
Шатар бол хүүхдийг сууж сургадаг, их бодуулж, олон талаас нь сэтгүүлэх ач
холбогдолтой билээ. Сургуульдаа “Компьютер бидний хэрэглээ” сэдэвт бага
олимпиад зохиож багш нь ч нэг сурагчийнхаа шавь нь болж суралцав. Дандаа зааж
сургаж, даалгавар өгч, шалгалт авч байдаг бүхнийг мэдэгч багш нь сурагчдаа шавь
орно гэдэг хүүхдийн зүрх сэтгэлийг хичнээн хөөргөж багш шавь хоёрын харилцаа
дотносон ойртсон ба шавь нараасаа суралцах эрдэм хичнээн их байдгийг багшид
ойлгуулж өгсөнөөс гадна багшийн ажлын үнэ цэнийг ч хүүхдүүд ойлгодог болсон
байна.
А.Ариунаа багшийн нэгэн арга.”Иргэний болвсрол хичээл заах аргаа олсон нь”
Суралцагчидад жижиг цаас тарааж голд нь хүн зуруулаад: “Энэ бол би, чи надаас
хэр зайд байдаг, чиний зүрх сэтгэл багшийнхаа хаана байгааг зурж үзүүл гэсэн
судалгаа авлаа. Энэ судалгаанаас багш 30 сурагчийнхаа хэн хэнтэй нь ямар зайд
байдгаа ухаарч, хэн надаас өөрийгөө хол зурсан хүүхдүүдтэйгээ улам ойр дотно
хандаж, ирэх жил миний алган дээр зурах болно гэсэн амлалт өөртөө өгч дотоод
сэтгэлд нь ойр дотно хүн байхаар зорьсон юм. Хүүхэд бүр ангийн дарга болох
хөдөлгөөн хүүхдүүдээр зогсохгүй эцэг эх, гэр бүлд нь нөлөөлж эцэг эхчүүдийг
сургуультай ойртуулж өгсөн юм. “Анги удирдсан багш бол гайхамшигтай үгээр
зэвсэглэсэн сэтгэл заслын эмч нар байх ёстой”
А.Ариунаа багшийн нэгэн арга “Багшаа та хэнд ч битгий хэлээрэй”

7. Ангийн багш гэдэг хүүхдийн хамгийн дотны найз тэдний өмөг түшиг байх ёстой.
Хүүхдүүдтэйгээ ойртон дотносон, тэднийг нээх нэг арга зам бол захидал бичих арга
юм. Захидал бол хүний бодож боловсруулан товч тодорхой илтгэсэн сэтгэлийн
илэрхийлэл байдаг. Иймээс А.Ариунаа багш суралцагчдынхаа дунд “Дүүдээ өгөх
сургамж”, “Багшаа та хэнд ч битгий хэлээрэй”, “Ээждээ бичих захидал”, “ Багшдаа
сэтгэлийнхээ үгийг” гэсэн агуулгатай захидлуудыг бичүүлсэн байна. Үүнийхээ дүнд
багш тэднийхээ сэтгэл зүрхний дуу хоолойг сонсож, тэдэнтэй харьцах түлхүүрээ
тааруулж бэлддэг юм.
Захидал 1.
... Багшаа миний аав намайг бага байхад өнгөрсөн юм. Хүмүүс намайг яг аав гэдэг бодвол
би түүний үргэлжлэл нь болж үлдсэн юм байлгүй. Гэхдээ би аавынхаа дүрийг санадаггүй
мөртлөө зарим дурсамжуудыг мартдаггүй. Ээж...нэг их уйлсныг...намайг гэр тойруулж
элдсэнийг...согтуу ирснийг нь ... г.м. Аав чинь байхгүй болчихлоо гэхэд миний нүднээс
дусал нулимс гараагүй бөгөөд харин ч баярлах шиг болж билээ. Би энэ тухайгаа ганцхан
танд бичиж байна. Би тийм муухай хатуу сэтгэлтэй хүүхэд үү?... Эсвэл аав...
Захидал 2.
...Би судалгаа вах болгонд байж ядталаа ичдэг. Аав гэсэн хүснэгтэнд эмээгээ бичээд
өгчихдөг байсныг та санаж байгаа биз дээ. Аавгүй гэдэг үг намайг хамгийн ихээр
зовоодог. Аав энд , тэнд байдаг гэж мөн ч их худлаа ярьсан даа. Жинхэнэ дээ ээж бид 2
хоёулахнаа. Ээж намайг аавтай болгох гэж 4,5 хүнтэй найзалсан тэдний хэн нь ч надтай
тоглож, ярьж, миний хүү гэж хайрлаагүй юм. Ээж минь хичнээн их зовж шаналаа бол?
Миний аав над дээр хүү минь гээд гүйгээд иртэл тийм алдар нэртэй хүн болох хүсэл
зоригийг багш та надад ойлгуулсан.
Захидал 3.
...Багшаа та намайг эмээ өвөөгийн эрх жаал гэж өхөөрддөг чинь гоё байдаг боловч үнэн
дээ тийм бишээ. Аав архи уусаар ээж бид 2-г орхисон, Ээжийнхээ шинэ амьдралыг
бусниулахгүйн тулд би эмээ дээрээ үлдсэн. Гэтэл дахиад л архи намайг тойрсонгүй өвөө
маань архи ууж согтуурсаар...Ер нь яагаад энэ муу архи намайг дагаад байнаа. Согтуу
өвөө намайг гэрээсээ хөөнө, ээж руугаа яв гэнэ. Эмээ өмөөрнө гээд л айдастай, уйтгартай
амьдрал үргэлжилсээр. 9-р ангийн хонхны баяраар манай ангийн хөвгүүд бүгдээрээ шинэ
“гоонж” авч өмссөн харин би ганцаархнаа саарал формтойгоо зогсож байсныг та

8. анзаарсан уу? Гоонжноос болоод гэрт бөөн хэрүүл болсон болоод тэр... ...гэх мэт мөнгө
санхүү, гэр бүлийн гунигт амьдрал, дурлалын тухай захидалууд үргэлжилсээр.
Багш хүүхэд нэг бүрт тэднийг зоригжуулсан, баярлуулсан, урам өгч сургаал
хайрласан хариу захидал бичдэг.
“ Хүүхдүүдийн маань захидалууд намайг хүмүүжүүлж тэдний гаргасан алдаа бүрт эмзэглэн
бухимддаг, нүдний харц, нүүрний хөдөлгөөнөөрөө захирч айлгадаг, олны дунд нэр цохон
шүүмжилдэг, үглэдэг зэрэг багш хүнд хэвшил болчих гээд байдаг алдаанаасаа намайг
бүрмөсөн ангижирсаныг хүүхдүүд маань ажигласан эсэхийг мэдэхгүй юм. Чухам
хүүхдүүдийнхээ хүчинд би багш хүний инээмсэглэлийн үнэ цэнийг ухаарч, шинэ хүн болох
гэж, өөрчлөгдөн хөгжиж байгаа нийгэмтэй хөл нийлүүлэх гэж хичээж явна даа” хэмээн
А.Ариунаа багш бичжээ.
Туршлагаас гарсан үр дүн
А.Ариунаа багшийн хариуцан ажилласан ангийн суралцагчдын хөгжил
төлөвшлийг хамт олноороо хийж бүтээсэн олон сайхан ажлаас нь, амжилтаас нь
харж багш санаачлан сэдэл төрүүлж, зөв жолоодож чадвал хүүхэд хэрхэн хөгжиж,
төлөвшиж болохыг харж болно гэж үзлээ. Түүний даасан ангийн сурагчид 2003 оны
“Эвсэг хамт олон”, 2006 онд цогцолбор сургуулийн “Шилдэг анги”, масс сургалтын
олимпиадын аварга анги, 2007 онд Аймгийн засаг даргийн нэрэмжит уралдаанд
“Шилдгийн шилдэг анги”, 2008 онд цогцолбор сургуулийн “Ховор гоё цэцэгтэй анги”,
“Алтан цаг амжилтын үндэс” уралдаанд тэргүүн байр, “Сургалтын таатай орчин
бүрдүүлэгч шилдэг анги” зэрэг олон арван уралдаан тэмцээний эхний байруудад
жагссан юм.
Дүгнэлт
“ Хүүхэд төрүүлэх, ном бүтээх, мод тарих” гэсэн ертөнцийн гурван буян байдаг.
Тэгвэл “Ямар үр тарина түүнийгээ хураана” гэсэн үг ч бас бий. Үе үеийн эцэг эхчүүд
шат шатны багшид үр хүүхдээ бүрэн даатгаад ажил албандаа зүтгэсээр өмнөх зууныг
үдсэн бөгөөд одоо ч мөн иймэрхүү л байна. Тэгвэл багш нар хүүхдэд “А” –аас эхлээд
дээд математик, сэтгэхүйн ухаан хүртэл бүх эрдмийг зааж хүнтэй яаж мэндлэх, аав
ээж болох, улсын ерөнхийлөгч болоход шаардагдах бүх ёс суртахууныг эзэмшүүлж,
нэг үгээр бол саяхан эхийн хэвлийгээс гарсан бяцхан хүүхдийг “ХҮН” болгоод

9. нийгмийн амьдралын их далайд аялуулахаар хөлөг онгоцонд суулгадаг. Энэхүү
амьдралын онгоцонд суусан хүнд замд нь тааралдах жаргал зовлон, аз эзийг туулах
мэдлэг чадвар хэрэгтэй бөгөөд түүнийг багш л онгоцонд суулгахаасаа өмнө зааж
өгөөд, эзэмшүүлээд ард нь чимээгүйхэн аж төрсөөр үлддэг билээ. Багшийн мэргэжил
бол мэдлэгийн технологийг сэтгэлд шингээн үлдээх агуу мэргэжил. Багшийн сэтгэл
дандаа шинэ соргог байж сурагаа сургах арга нь дандаа баян “их дэлгүүр” мэт байх
учиртай.
САЙН ҮЙЛС ДЭЛГЭРЭХ БОЛТУГАЙ
Ном зүй
А. Ариунаа нар. “Анги удирдсан багш” туршлагын эмхэтгэл. Орхон /2009/
С. Батхуяг Сурган хүмүүжүүлэх сэтгэлгээнд шинэчлэл хийхийн учир УБ /2002/
Н. Бэгз Боловсролын хөгжлийн онол арга зүйн асуудлууд УБ /2008/
Ш.Ичинхорлоо Багшийн ном УБ /2011/
Ш.Ичинхорлоо Сурган хүмүүжүүлэх судалгааны ажлын үндэс УБ /2003/