Materi ini menjelaskan Modul 1 Kegiatan Belajar 2 WIDYA TEMBUNG

1. FAVORITA KURWIDARIA, S.S, M.Hum
WIDYA TEMBUNG
(MORFOLOGI BASA JAWA)
Favorita Kurwidaria, S.S., M.Hum

2. Pokok Materi Pembahasan
WidyaTembung
I. Tegese Widya
Tembung
II. Wujud Tembung
III. Padhapukin
Tembung
III. Jinising Tembung

3. Widyatembung kadhapuk saka tembung ‘widya’ lan ‘tembung’. Widya
asale saka basa Jawa Kuna kang ateges ‘ilmu’. Tembung duwe teges
rerangkening swara kang kawedhar saka tutuk kang ngemu teges, lan
kasumurupan surasane. Dene widyatembung ngemu teges ‘ilmu bab
tembung’.
Adhedhasar panjlentrehan iku, bisa kajupuk dududan dene
widyatembung iku ngrembug bab tembung, dumadine tembung, sarta owahe
sawijining tembung dadi tembung liya karana kawuwuhan imbuhan (afiksasi),
karangkep (pengulangan), lan kagabung/kacambor (pemajemukan).
I. Teges Widyatembung

4. Tembung ing basa
Jawa
A. Adhedhasar
Wujud
B. Adhedhasar
Jinis
1. Tembung Lingga
2. Tembung andhahan
3. Tembung rangkep
4. Tembung camboran
1. Tembung aran
2. Tembung kahanan
3. Tembung kriya
4. Tembung katerangan
5. Tembung wilangan
6. Tembung sesulih, lsp

5. • Tembung kang isih wutuh, durung rinaketan
imbuhan apa-apa
Tembung Lingga
(kata dasar)
• Tembung kang wus owah saka linggane amarga
antuk wuwuhan yaiku : ater-ater, seselan,
panambang, lan imbuhan bebarengan
Tembung andhahan
(kata jadian)
• Tembung kang dumadine srana dirangkep, ana
kang dirangkep linggane lan ana kang
dirangkep wandane.
Tembung rangkep
(kata ulang)
Tembung camboran
(kata majemuk)
Tembung loro utawa luwih kang
kagandheng/kagabung dadi siji lan tembung
mau ana kang tegese dadi anyar.
II. WUJUDE TEMBUNG

6. A. Tembung Lingga
Tembung lingga uga lumrah kasebut kata asal/kata dasar
yaiku tembung kang durung owah saka asale (Subalidinata,
1994: 1). Durung owah saka asale ateges isih wutuh durung
r i n a k e t a n w u w u h a n a p a - a p a .
Tembung Lingga
sawanda
Tembung Lingga
rong wanda
Tembung
Lingga telung
wanda
Tembung
Lingga patang
wanda
Dom,leng, gong,
tuk, sing, yen,
lan
jampi, ati, ili, ilu
gendul, pari, jarik,
resik, Lunga, adus,
tuku, nyanyi, nglangi,
gawa, amba, jembar,
patrap
lestari,
mustaka,
waspada
piranti
manungsa
sengkuyung
Sitoresmi
Murakabi
adangiyah
mutawatir
Tuladha tembung lingga basa Jawa

7. Saliyane tembung lingga, ana tembung kang saemper wujude kaya
tembung lingga ananging luwih tuwa, yaiku tembung wod. Wod tegese oyod,
wujude mung sakecap. Satemah tembung wod (akar kata) yaiku tembung
kang mung sakecap ananging bisa digoleki tegese (sasangka, 2011: 40).
Tuladha:
Lur  alur, ulur, mulur (tegese dawa)
Sup  susup, angslup, tlusup (tegese mlebu)
Sor  asor, ngisor, dlosor (ngemu teges endhek)
Tembung Wod

8. Video Babagan Tuladhaning Tembung Lingga
Babagan tuladha tembung lingga kang ana ing sajroning konteks wacana, dakaturi
maspadhakake tuladha cakepan saka lagu langgam Jawa kang irah-irahane Ibu Pertiwi,
panembang Waljinah.
Tuladha: https://www.youtube.com/watch?v=-ormiuihJWk
Saka Cakepaning lagu Ibu Pertiwi ing ndhuwur iku, bisa dipirsani dene meh
kabeh tetembungan kang ana ing lagu kasebut nggunakake tembung lingga,
kajaba tembung ‘sesami’ ing tembung ‘sih sulistya mring sesami’ lan ‘luhuring’
ing ukara ‘kang asih luhuring budi’. Tembung iku kalebu tembung andhahan.
Tembung sesami dumadi saka tembung sami kang karangkep wanda wiwitane
dadi sasami utawa sesami (dwipurwa). Sarta tembung luhuring kang dumadi
saka tembung luhur lan /-ing/.

9. Tembung Andhahan yaiku tembung kang wus owah saka asale. Tembung
andhahan kadadeyan saka tembung lingga oleh ater-ater, seselan,
panambang utawa dirangkep (Subalidinata, 1994: 2). Tembung andhahan
dumadi saka rerangkening morfem bebas lan morfem terikat.
Ana uga kang ngandharake dene tembung andhahan iku tembung lingga
kang wus dirimbag. Dene pangrimbage tembung bisa kanthi:
1. Muwuhake imbuhan ing ngarep (ater-ater/prefiks), tuladha: nulis
2. Muwuhake imbuhan ing tengah (seselan/infiks), tuladha: tinulis
3. Muwuhake imbuhan ing buri (panambang/sufiks), tuladha: tulisan
4. Muwuhake imbuhan imbuhan bebarengan, tuladha: nulisake
(Sasangka, 2011: 41)
.
B. Tembung Andhahan

10. C. Tembung Rangkep
Tembung rangkep yaiku tembung kang dumadine srana dirangkep.
Rerangkeping tembung iki ana loro, yaiku ana kang dirangkep linggane lan
ana kang dirangkep wandane. Tuladha ne tembung rangkep yaiku :
01
02
Tembung kang dirangkep linggane :
Mlaku  mlaku-mlaku ‘tanpa owah-owahan swara’
Bali  bola-bali ‘srana owah-owahan swara’
Tembung kang dirangkep wandane :
tetenger  tenger ‘kang dirangkep wanda ngarep’
ndhepipis  dhepis ‘kang dirangkep wanda mburine’

11. D. Tembung Camboran
Tembung camboran yaiku tembung loro utawa luwih kang
kagandheng/kagabung dadi siji lan tembung mau ana kang tegese dadi anyar.
Tembung camboran kabadum dadi loro yaiku :
01
02
Tembung Camboran wutuh, yaiku :
Meja tulis  ‘Soko tembung meja lan tulis’
Lemari kaca  ‘Soko tembung lemari lan kaca’
Tembung Camboran wancah :
Bangjo  ‘kadhapuk soko tembung abang lan ijo’
Bulik  ‘kadhapuk soko tembung ibu lan cilik’

12. III. Pandhapuking Tembung Basa Jawa
(Proses Morfologis)
Tembung kang wus owah saka linggane iku ngalami proses yaiku proses
morfologis. Proses morfologis yaiku proses owah-owahaning tembung lingga (monomorfem)
dadi tembung liya kang asipat polimorfem. Proses morfologis bisa kabagi dadi telu, yaiku:
(1) Rumaketing wuwuhan (Afiksasi)
(2) Karangkep (Reduplikasi), lan
(3) Kacambor Komposisi (Subroto, 1991).
Satemah bisa kasebutake dene proses owah-owahaning tembung saka tembung
lingga dadi tembung liya, iku bisa karana:
(1) kawuwuhan,
(2) karangkep, lan
(3) kacambor.

13. Proses morfologis bisa ndayani sawijining tembung dadi
owah:
(1) wujud,
(2) jinise sarta
(3) makna/tegese.
Tuladha: “Kinasih nyapu latar” .
Tembung nyapu kang asale saka tembung sapu, menawa
dijingglengi kanthi premati ngalami owah-owahan, yaiku:

14. Pandhapuking Tembung Basa Jawa
(Proses Morfologis)
Sapu  ny- + sapu  Nyapu
Tembung Lingga  Tembung Andhahan
Owahe WUJUD, tuladha :
A
Sapu  ny- + sapu  Nyapu
Tembung Aran  Tembung Kriya
Owahe JINIS, tuladha :
B
Sapu  ny- + sapu  Nyapu
Piranti kanggo reresik  Nindakaken pakaryan nganggo ‘sapu’
Owahe MAKNA/TEGES, tuladha :
C

15. Pandhapuking Tembung Basa Jawa
A. Rumaketing Wuwuhan (Afiksasi)
Wujud Afiksasi
Afiksasi
04
ImbuhanBebarengan
03
Panambang
02
Seselan
01
Ater-Ater

16. 1. Ater-ater Basa Jawa
Wujud Tuladha Fungsi Teges
Hanuswara
{N-}
{ny- + sawang} = nyawang
{ng- + arit} = ngarit
{m- + watu} = matu
{n- + tulis} = nulis
{Hanuswara- + t.lingga sawanda}
{N- + cet} = ngecet
(1) Ndhapuk tembung
kriya
(2) Ndhapuk tembung
kahanan
(1) Nindakake pakaryan
kang kesebut linggane.
(2) Ngandhakake
kahanan/wakat kaya
<lingga>
{a-} {a- + klambi] = aklambi Ndhapuk tembung
kriya
(1) nganggo <lingga>,
(2) nduwe <lingga>
{ma-}/
{mer-}
{ma- + guru] = maguru
{mer- + tamba} = mertamba
Ndhapuk tembung
kriya
Nindakake pakaryan kang
kasebut linggane.
{ka-} {ka- + tulis] = katulis Ndhapuk tembung
kriya tanggap
Nindakake pakaryan kanthi
disengaja
{ke-} {ke- + dudul} = kedudul Ndhapuk tembung
kriya tanggap
Ora sengaja N-<lingga>
{maN-} {maN- + sembah} = manembah Ndhapuk tembung
kriya
Nindakake pakaryan kang
kasebut linggane.

17. Wujud
Ater-ater
Tuladha Fungsi Teges
{paN-} {paN- + priksa} = pamriksa
{paN- + eling} = pangeling
Ndhapuk tembung
aran
(1) wong kang <lingga>,
(2) piranti kanggo <lingga>,
(3) bab <lingga>
{sa-} {sa- + ember} = saember
{sa- + gajah} = sagajah
{sa- + sekolah} = sasekolah
Ndhapuk tembung
wilangan (numeralia)
(1) siji <lingga>,
(2) padha (karo) <lingga>,
(3) kabeh sing ana ing
<lingga>
{pi-} {pi- + awon] = piawon Ndhapuk tembung
aran
Sing di- <lingga>-ake
{tar-} {tar- + waca] = tarwaca Ndhapuk tembung
kriya lan katerangan
Nelakake katerangan kaya
kang kasebut linggane
{pra-} {pra- + tandha] =
pratandha
Ndhapuk tembung
aran
Sing dadi <lingga>
{pri-} {pri- + kanca] = prikanca Ndhapuk tembung
aran
Nerangake bab kaya kang
kasebut linggane
{kuma-}
{kami-}
{kapi-}
{kuma- + wani}=kumawani
{kami- + seseg}=kamiseseg
{kapi- + lare} = kapilare
Ndhapuk tembung
kahanan/sifat
Duwe sifat banget kaya kang
kasebut <lingga>

18. 2. Seselan Basa Jawa
Wujud
Seselan
Tuladha Fungsi Teges
{–um-} {singkir + -um-} = sumingkir
{ulih + -um-} = mulih
{gedhe + -um-} = gumedhe
 gemedhe
{cawis + -um-} = cumawis 
cemawis
(1) Ndhapuk
tembung kriya
(2) Ndhapuk
tembung
kahanan
(1) Nindakake pakaryan
(2) Ngandhakake
kahanan kaya kang
kasebut linggane
{-in-} {tulis + -in-} = tinulis
{kasih + -in-} = kinasih
{aran + -in-} = ingaran
{apit + -in-} = ingapit
(1) Ndhapuk
tembung kriya
tanggap
(2) Ndhapuk
tembung
kahanan
(1) Nindakake pakaryan
N-<lingga>
(2) Ngandhakake
kahanan kaya kang
kasebut linggane
{-er-}/
{-el-}
{gandhul + -er-} = gerandhul
{kepyur+ -el-} = kelepyur
Ndhapuk tembung
kahanan
(1) pating <lingga>
(2) Tegese mbangetake .

19. 3. Panambang Basa Jawa
Wujud
Panam-
bang
Tuladha Fungsi Teges
{-i} {cekel + -i} = cekeli Ndhapuk tembung
kriya
Pakon utawa akon supaya
N- <lingga>
{-a} {lunga + -a} = lungaa Ndhapuk tembung
kriya
Pakon utawa akon supaya
<lingga>
{-e}/
{-ne}
{lungguh + -e}=
lungguhe
{kanca + -e} = kancane
Ndhapuk tembung
aran
(1) Nelakake pandarbe
(2) Nelakake anggone
<lingga>
{-ane} {jiwit + -ane} = jiwitane Ndhapuk tembung
aran
Nelakake anggone N-<lingga>
{-ke/
-ake/
-aken}
{jawil + -ake} =
jawilake/jawilke
{caos + -aken} =
caosaken
ndhapuk tembung
kriya tanduk mawa
lesan
Pakon utawa parintah
{-ana} / {-
nana}
{tali + -ana} = talenana
{ampir + -ana} =
ampirana
Ndhapuk tembung
kriya tanggap
(1) Pakon
(2) Nadyan di- <lingga> -i

20. Wujud
Panam-
bang
Tuladha Fungsi Teges
{-an} {timbang + -an} =
timbangan
{kopiah+ -an} = kopiahan
{garap + -an} = garapan
{bathi + -an) = bathen
{mutung + -an} = mutungan
{tutup + -an} = tutupan
Ndhapuk tembung
kriya, aran, kahanan
(1) Piranti kanggo
(2) nganggo
(3) sing di- <lingga>,
(4) asil,
(5) gampang
(6) Ngandhakake kahanan
{-en}/
{-nen}
{kumbah + -en} =
kumbahen
{panu + -en} = panunen
(1) Ndhapuk
tembung kriya
(2) Ndhapuk
tembung kahanan
(1) Pakon utawa akon
supaya
(2) Nandang kahanan
{-na/-kna} [kirim + -na} = kirimna
{buka + -na] = bukakna
Ndhapuk tembung
kriya pasif
Pakon utawa akon supaya
<lingga>
3. Panambang Basa Jawa

21. 4. Imbuhan Bebarengan
a. Imbuhan Bebarengan Rumaket (Konfiks)
Wujud Tuladhas Fungsi Teges
{ka- + -an} {ka- + lurah + -an} =
kalurahan
{ka + lumpat + -an} =
kalumpatan  kelumpatan
{ka + sudira + -an} =
kasudiran
(1) Ndhapuk tembung
kriya
(2) Ndhapuk tembung
aran
(1) kena/kapatrapan
pakaryan kang ora disengaja
utawa di- <lingga>-i,
(2) ngandhakake panggonan
<lingga>,
(3) bab <lingga>
{keN- + -en} {ke- + pinggir + -en} =
keminggiren
Ndhapuk tembung
kahanan
banget <lingga> -e
{paN-+-an} {pa- + suket + -an} =
pasuketan
{pan- + dhelik +-an} =
pandhelikan
{pany- + celup +-an} =
panyelupan
Ndhapuk tembung
aran
(1) Ngandhakake papan
panggonan,
(2) Ngandhakake
piranti/alat kanggo
<kaya kang kasebut
linggane>
{pra- + -an} {pra- + janji + -an} =
prajanjian  prajanjen
Ndhapuk tembung
aran
(1) papan panggonan,
(2) bab <lingga>
(3) padha<lingga>.

22. 4. Imbuhan Bebarengan
b. Imbuhan Bebarengan Renggang
Wujud Tuladhas Fungsi Teges
{N- + -i} {ng + paring + -i} = maringi
Simbah maringi adhik roti
Ndhapuk
tembung
kriya
nindakake pakaryan, utawa nindakake
pakaryan kanthi wola-wali (repetitif)
{N- + -
ake/aken}
{ny- + celup + -ake} =
nyelupake
{m- + pireng + -aken} =
mirengaken
Ndhapuk
tembung
kriya tanduk
(1) kausatif (nganggo/ ndadekake/
njalari sawijining bab kaya kang
kasebut ing linggane.
(2) benefaktif (nindakake pakaryan
kaya kang kasebut ing linggane
kanggo wong liya)
{N- + -a} {ny- + coba + -a} = nyobaa
{ny- + silih + -a} = nyiliha
{m- + wetu +-a} = metua
{ng-+ alem+ -a} = ngalema
Ndhapuk
tembung
kriya
(1) pakon utawa akon supaya N-
<lingga> (imperatif),
(2) sanadyan N-<lingga> (kontradiktif)
{N- + -ana} {m- + buka + -ana} =
mbukakana
Ndhapuk
tembung
kriya
(1) akon supaya nindakake pakaryan
kaya kang kasebut linggane
(2) sanadyan di-<lingga>
{N- + -e} {m- + pethik + -e} = methike ndhapuk
tembung
aran
anggone kaya kang kasebut linggane

23. b. Imbuhan Bebarengan Renggang
Wujud Tuladhas Fungsi Teges
{di- + -i/ni} {di- + jiwit + -i} = dijiwiti
{di- + takon + -i} = ditakoni
Ndhapuk tembung
kriya tanggap
nindakake pakaryan kaya kang
kasebut ing linggane nganti
makaping-kaping
{di- + -a} {di- + celuk + -a} =
diceluka
Ndhapuk tembung
kriya tanggap
(1) sanadyan (pertentangan)
(2) sanadyan nindakake pakaryan
kaya kang kasebut linggane
{di- + -ana} {di- + kandha + -ana} =
dikandhanana
Ndhapuk tembung
kriya tanggap
(1) sanadyan di- <lingga> -i
(pertentangan)
(2) sanadyan nindakake pakaryan
kaya kang kasebut linggane
kanthi wola-wali
{di- + (-ke/-
ake}
{di- + bali + -ake} =
dibaliake  dibalekake
Ndhapuk tembung
kriya tanggap
wong liya nindakake pakaryan
kanggo awake dhewe

24. b. Imbuhan Bebarengan Renggang
Wujud Tuladhas Fungsi Teges
{in- + -an}
{in- + -ake/ke}
{in- + -ana}
{tulis + -in- + -an} =
tinulisan ‘ditulisi’
{lebu + -in- + -ake} =
linebokake ‘dilebokake’
{lambar + -in- + -ana}=
linambarana ‘dilambarana’
Ndhapuk tembung
kriya tanggap
(kata kerja pasif)
nduwe teges kang padha karo
paganggone ater-ater {–di} lan
panambang {–an /-ake/-ana}
{-um + -a } {lebu + -um- + -a} =
lumebua
Ndhapuk tembung
kriya tanduk (kata
kerja aktif)
pakon (akan supaya nindakake
pakaryan kaya kang kasebut ing
linggane)
{sa- + -e} {sa- + teka + -e} =
satekane
{sa- + kancane + -e} =
sajempole
{sa- + pundhak + -e} =
sapundhake
Ndhapuk tembung
kriya tanggap
(1) ngati <lingga>,
(2) karo/lan <lingga> -e,
(3) padha karo <lingga> -e

25. B. Rerangkeping Tembung (Reduplikasi)
Reduplikasi yaiku proses rerangkeping tembung lingga (Mulyana, 2007: 42).
Tembung kang dirangkep iku bakal malih dadi tembung rangkep. Tembung
rangkep ing basa Jawa ana loro, yaiku tembung kang dumadine srana
dirangkep linggane, lan ana kang dirangkep wandane (Subalidinata, 1994:88).
Linggane
• Dwilingga wantah (murni)
• Dwilingga salin swara
Wandane
• Dwipurwa
• Dwiwasana

26. Jinise tembung rangkep
Dwilingga wantah (murni) yaiku tembung lingga kang karangkep utuh, ora
ngalami owah-owahan swara. Tembung lingga kang dirangkep iki, padatan ngemu
teges: akeh (pluralitas), mbangetake surasa, sanadyan, tansah utawa bola-bali.
Tuladha:
(1) Sithik-sithik wae anggonmu madhang, supaya ora keselak
Sithik-sithik tegese tansah sithik
(2) Bocah kae cilik-cilik nanging rak pinter
cilik-cilik ngemu teges sanadyan
1. Dwilingga wantah (murni)
Menu
2. Dwilingga salin swara
Dwilingga salin swara yaiku tembung lingga kang karangkep mawa owah-owahan
swara. Tembung lingga kang kadhapuk dadi dwilingga salin swara ngemu teges:
(a) akeh (pluralitas) , (b) bola-bali <lingga>, (c) tansah <lingga>
Tuladha:
(1) Kowe kok mung ida-idu wae
ida-idu tegese bola-bali idu
(2) Dheweke kuwi senang-seneng wae yen diajak dolan
senang-seneng tegese tansah

27. Dwipurwa yaiku tembung lingga kang wanda wiwitane dirangkep. Dwipurwa
duwe kabisan ndhapuk tembung dadi tembung aran utawa tembung kriya, sarta
ngemu teges terus-terusan anggone <lingga>, utawa bab <lingga> .
Tuladha:
(1) Lara  lelara ‘bab lara’
(2) resik  reresik ‘terus-terusan anggone ngresiki’
3. Dwipurwa
Jinise tembung rangkep
Menu
4. Dwiwasana
Dwiwasana yaiku tembung lingga kang karangkep wanda wekasane. Tembung
lingga kang dirangkep wandane dadi dwiwasana bisa ngemu teges ambal-ambalan.
Tuladha:
(1) Cengenges linggane cenges
(2) Cekakak linggane cekak
(3) Pethentheng linggane pentheng
(4) Jegeges linggane jeges

28. Tembung rangkep uga bisa diwenehi ater-ater, seselan, sarta panambang.
Kaya tuladha ing ngisor iki.
(1) Diremet-remet (4) Udan-udanan
(2) Dilelara (5) Lelungan
(3) Tulis tinulis (6) Bebungahe
5. Tembung Rangkep Mawa Imbuhan
Menu
Tembung rangkep kang ana ing konteks wacana lagu.
Lagu langgam Jawa, Yen Ing Tawang Ana Lintang
https://www.youtube.com/watch?v=W1REZwCVqas
Jinise tembung rangkep

29. C. KACAMBORING TEMBUNG (KOMPOSITUM)
Owah-owahaning tembung dadi tembung liya uga bisa karana kacambor,
yaiku tembung loro utawa luwih kang kagandheng/kagabung dadi siji lan
dadi tembung anyar. Saliyane iku tembung mau uga ana kang duwe teges
melu anyar. Tembung iku ingaran tembung camboran. Tembung
Camboran ana loro yaiku: Camboran wutuh lan tugel
• Tembung Camboran kang Tegese Owah Kabeh.
Tuladha: randha royal (tape goreng)
• Tembung Camboran kang Tegese Spesifik.
Tuladha: wedhus kacang (wedhus kang ora bisa
gedhe),
• Tembung Camboran Tegese Mbangetake.
Tuladha: ireng thuntheng (ireng banget)
• Tembung Camboran Tegese Sanepan (Kiasan) .
Tuladha: rai gedheg (ora duwe isin)
TEMBUNG
CAMBORAN
WUTUH
• panastis {panas + atis}
• ginastel {legi + panas + kenthel}
TEMBUNG
CAMBORAN TUGEL

30. IV. Jinising Tembung Basa Jawa
JINISING TEMBUNG TEGES TULADHA
1. Tembung Aran Tembung kang mratelakake
jenenge barang utawa apa wae
kang kaanggep barang (Sasangka,
2011: 108)
a. Tembung aran katon
kalung, dalan, kalpika
b. Tembung aran tan katon
Suwarga,
2. Tembung Kriya Tembung kang mratelakake solah
bawa utawa tandang gawe utawa
nelakake lumakuning kahanan
(Sasangka, 2011: 110).
a. Kriya tanduk
(1) Mawa lisan
nggawa, ndulangake,
ngajari
(2) Tanpa lisan
adus, tiba, lunga
b. Kriya tanggap
dicekel, cinekel, kacekel
3. Tembung
Kahanan
Tembung kang bisa mratelakake
kaanan utawa watak sawijining
barang utawa bab (Sasangka,
2011: 114)
a. Tembung watak
dahwen, clingus, blater,
loma
b. Tembung Kahanan
bungah, susah, sepi,
rame,

31. IV. Jinising Tembung Basa Jawa
JINISING TEMBUNG TEGES TULADHA
4. Tembung
Katerangan
Tembung kang aweh katerangan
tumrap tembung liya
arep, durung, uwis, lagi, ora,
dudu, meh, rada, wae.
5. Tembung Sesulih Tembung sesulih yaiku tembung
kang digunakake minangka
sesulihing uwong, barang, utawa
apa wae kang dianggep barang
(Sasangka, 2011: 119)
a. Sesulih Purusa
aku, kowe, dheweke
b. Sesulih pandarbe
-ku, -mu, -ne/-e
c. Sesulih panuduh,
iki, kae, kono
d. Sesulih panyilah
Kang, sing, ingkang
e. Sesulih pitakon
Apa, sapa, endi,
f. Sesulih sadhengah
Apa-apa, sapa wae,

32. IV. Jinising Tembung Basa Jawa
JINISING TEMBUNG TEGES TULADHA
6. Tembung
Wilangan
Tembung kang nuduhake
sawijining jumlah, tingkatan,
utawa urutan menawa tinulis
kanthi grafis bisa nggunakake
angka (Pedjosoedarmo, 1979:
144)
a. Wilangan babon. Tuladha:
siji, loro, sewelas, sedaya
b. Wilangan susun. Tuladha:
kapisan, kapindho, katelu,
kaping sekawan
c. Wilangan pecahan.
Tuladha: seprapat,
telungprapat, karotengah.
7. Tembung
Panggandheng
Tembung kang gunane kanggo
nggandhengake ukara siji lan
ukara liyane murih ukara dadi
tambah dawa (Sasangka, 2011:
133)
Lan, sarta, dalah, miwah,
Jalaran, yen, karana, banjur

33. IV. Jinising Tembung Basa Jawa
JINISING TEMBUNG TEGES TULADHA
8. Tembung Ancer-Ancer Tembung kang nuduhake
sawijining jumlah, tingkatan,
utawa urutan menawa tinulis
kanthi grafis bisa nggunakake
angka (Pedjosoedarmo,
1979: 144)
ing, saka, dhateng, menyang,
marang, nganti, saking
9. Tembung Panyilah Tembung kang gunane
kanggo nyilahake patrap,
barang, utawa sawijining bab
(Sasangka, 2011: 137)
si, sang, kang, ingkang, para,
sing
10. Tembung Panyeru Tembung kang nggambarake
wedharing rasa seneng,
kaget, kuciwa, susah, gumun
(Sasangka, 2011: 137)
adhuh, ah, eh, nah, wah,
iyung, oalah.

34. Rangkuman
Widyatembung yaiku salah sawijining perangan saka paramasastra kang nyinau bab
tembung, dumadine tembung, sarta owah-owahaning sawijining tembung dadi
tembung liya. Owah-owahaning tembung dadi tembung liya iku bisa karana
kawuwuhan, kacambor utawa kagabung. Owah-owahan sawijining tembung kang
asipat monomorfem dadi tembung liya kang asipat polimorfem kaaran proses
morfologis. Proses morfologis bisa kabedakake dadi telung jinis, yaiku: (1)
rumaketing wuwuhan (afiksasi), (2), rerangkeping tembung (Reduplikasi), (3)
kacamboring tembung (komposisi). Dene tembung ing basa Jawa adhedhasar jinise
bisa kabedakake dadi sepuluh, yaiku: (1) tembung aran (kata benda/nomina), (2)
tembung kriya (kata kerja/verba), (3) tembung kahanan (kata sipat/adjektiva), (4)
tembung katerangan (kata keterangan/aderbia), (5) tembung sesulih (kata
ganti/pronomina), (6) Tembung wilangan (kata bilangan/numeralia), (7) Tembung
panggandheng (kata penghubung/konjungsi), (8) tembung ancer- ancer (kata
depan/preposisi), (9) tembung panyilah (kata sandang), (10) tembung panyeru
(kata seru/interjeksi).

35. Daftar Pustaka
Mulyana. 2007. Morfologi Bahasa Jawa (Bentuk dan Struktur Bahasa Jawa).
Yogyakarta: Kanwa Publisher.
Poedjosoedarmo, Soepomo. 1979. Morfologi Bahasa Jawa. Jakarta: Depdikbud
Poerwadarminto. W.J.S. 1939. Baoesastra Djawa. Djakarta: J.B. Wolters Uitgevers
Maatshappij NV.
Putrayasa, Ida Bagus. 2010. Kajian Morfologi. Bandung: Rafika Aditama
Sasangka. Sry Satria Tjatur Wisnu. 2011. Morfologi Bahasa Jawa. Jakarta: Yayasan
Paramalingua.
Subalidinata. 1994. Kawruh Paramasastra Jawa. Yogykarta: Yayasan Pustaka
Nusatama
Subroto, Edi.D. 1991. Tata Bahasa Deskriptif Bahasa Jawa. Jakarta: Depdikbud.
Sutarjo, Imam. 2008. Kawruh Basa Saha Kasusastran Jawi. Surakarta: Jurusan
Sastra Daerah FSSR UNS.
Wedhowati, dkk. 2006. Tata Bahasa Jawa Mutakhir. Yogyakarta: Kanisius.