Prehistoric Archaeology

1. Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
.β οικονομία.β οικονομία

2. Η οικονομία της
Νεολιθικής εποχής
βασίζεται στη γεωργία
και την κτηνοτροφία, με
στόχο την αύξηση και
τον έλεγχο της
παραγωγής. Η μετάβαση
από τη συλλογή άγριων
καρπών και το κυνήγι
άγριων ζώων στην
εξημέρωση
συγκεκριμένων φυτών
και ζώων, δηλαδή το
πέρασμα από τη
συλλογή της τροφής
στην προγραμματισμένη
παραγωγή της
πραγματοποιείται στον
αιγαιακό χώρο κατά το
πρώτο μισό της 7ης
χιλιετίας π.Χ.
Νεολιθικά εργαλεία από διάφορες θέσεις της Κρήτης (6.500-
3.200 π.Χ.)

3. Η γεωργία βασίζεται στην καλλιέργεια δημητριακών (μονόκοκκο και δίκοκκο σιτάρι, κριθάρι,
σιτάρι αρτοποιίας, κεχρί, σίκαλη, βρώμη) και οσπρίων (φακή, μπιζέλια, κουκιά, φάβα, ρεβίθια).
Παράλληλα καλλιεργείται και το λινάρι, που μαζί με το μαλλί αποτελούν βασικές πρώτες ύλες για
την υφαντουργία. Οι απαραίτητες καλλιεργήσιμες εκτάσεις εξασφαλίζονται σε μερικές
περιπτώσεις με εκχέρσωση και αποψίλωση περιοχών.
Πάνω: Τσαγγλί. Πήλινη τράπεζα. Mέση
Nεολιθική (περ. 5800-5400 π.X.).
Mουσείο Bόλου K 276. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ
Αριστερά: Παραδημή. Mόνωτο κλειστό αγγείο.
Mέση Nεολιθική (περ. 5800-5300 π.X.).
Μουσείο Κομοτηνής 3707 (Π 36). YΠΠO/TAΠ.

4. Η κτηνοτροφία στηρίζεται στην εκτροφή αιγοπροβάτων, βοοειδών, χοίρων και σκύλων. Το κυνήγι
και η αλιεία δεν εγκαταλείπονται, αλλά παίζουν δευτερεύοντα ρόλο στην οικονομία της εποχής.
Για την καλλιέργεια, τη συγκομιδή και την προετοιμασία της τροφής (άλεσμα σιτηρών,
τεμαχισμός κρέατος) αλλά και για παραγωγικές δραστηριότητες όπως η κατεργασία ξύλου και
δερμάτων, η υφαντουργία, η ψαθοπλεκτική, η κεραμική κ.λπ. χρησιμοποιούνται λίθινα και
οστέινα εργαλεία.
Λίθινη αξίνα με στειλέωση από
ελαφοκέρατο.
Νεολιθική εποχή.
Μουσείο Βόλου M 2969. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.
Αναπαραστάσεις εργαλείων και όπλων της
Νεολιθικής εποχής (βέλος, λεπίδες με οστέϊνη
και κεράτινη λαβή, δρεπάνι). Μουσείο Βόλου.
ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

5. Αναπόσπαστο στοιχείο της
καθημερινότητας του νεολιθικού
γεωργοκτηνοτρόφου αποτελεί η
κεραμική, απαραίτητη για την
προετοιμασία, την κατανάλωση
και την αποθήκευση της τροφής.
Παράγεται από τους χρήστες της,
ενώ η επιφάνεια των αγγείων
αποτελεί πεδίο καλλιτεχνικής
έκφρασης, που εκπλήσσει με την
ποικιλία χρωμάτων και
διακοσμητικών ρυθμών και
θεμάτων και διαφέρει από τη μια
περίοδο στην άλλη. Η κεραμική
είναι ιδιαίτερα χρονοβόρα
διαδικασία, στην οποία
συμμετέχουν τα περισσότερα μέλη
ενός νοικοκυριού. Σε επίπεδο
νοικοκυριού ασκείται και η
υφαντική και καλαθοπλεκτική.
Συγκολλημένα αγγεία Νεολιθικής εποχής από το σπήλαιο
Φράγχθι Ερμιονίδος.

6. Από τη Μέση Νεολιθική φαίνεται πως η κεραμική αποτελεί συχνά μια εξειδικευμένη παραγωγική
δραστηριότητα στα πλαίσια ενός οικισμού (κεραμικά εργαστήρια στο Σέσκλο και το Διμήνι). Η
εξειδίκευση όμως αφορά και στην παραγωγή συγκεκριμένων κατηγοριών κεραμικής και την
προώθησή τους σε ευρύτερες περιοχές (π.χ. γκρίζα κεραμική Τσαγγλίου, εγχάρακτη κεραμική
Κλασικού Διμηνίου) στα πλαίσια ανταλλαγών.
Πήλινη τράπεζα προσφορών που φέρει ίχνη φωτιάς στο εσωτερικό.
Πρόκειται ενδεχομένως για τελετουργικό σκεύος. Από το Σέσκλο
Μαγνησίας. Μέση Νεολιθική (5800-5300 π.Χ.) ΕΑΜ 6036.

7. Κατά τις τελευταίες φάσεις της νεολιθικής σημειώνεται εξειδίκευση και σε άλλους τομείς, ενώ
παράλληλα διευρύνονται τα δίκτυα πολιτιστικών επαφών και οικονομικών ανταλλαγών. Από τη
Νεότερη Νεολιθική ΙΙ σημειώνεται εξειδίκευση στην παραγωγή κοσμημάτων από όστρεο
σπονδύλου (Διμήνι), τα οποία διακινούνται μέχρι τα Βαλκάνια και την κεντρική Ευρώπη. Από τις
Κυκλάδες διακινείται οψιανός για την κατασκευή κοφτερών εργαλείων, ενώ αξιοσημείωτη είναι η
ανεύρεση ειδικού τύπου αιχμών βελών από οψιανό της Μήλου σε οικισμούς της Μακεδονίας, που
αποτελούν αντικείμενα κοινωνικού γοήτρου.
Διάτρητα όστρεα του είδους Cerastoderma edule χρησιμοποιημένα ως κοσμήματα.
Διμήνι, Νεότερη Νεολιθική εποχή (5300-4500 π.Χ.). Μουσείο Βόλου.

8. Τέλος, από τα τέλη της
Νεολιθικής και ιδιαίτερα κατά
την Τελική Νεολιθική,
σημειώνεται στο Αιγαίο η
άσκηση μεταλλουργίας για την
κατασκευή χρυσών και
ασημένιων κοσμημάτων (π.χ.
δακτυλιόσχημων περιάπτων)
αλλά και εργαλείων
(εγχειρίδια, οπείς, σμίλες,
σπάτουλες, πελέκεις). Η
απόκτηση των μετάλλων αλλά
και της τεχνογνωσίας
εντάσσεται στο πλαίσιο
πολιτιστικών ανταλλαγών των
γεωργοκτηνοτροφικών
κοινωνιών του νεολιθικού
Αιγαίου, το οικονομικό
υπόβαθρο και συνακόλουθα η
κοινωνική δομή των οποίων
αρχίζει προς το τέλος της
εποχής να μεταλλάσσεται.
Χρυσό δακτυλιόσχημο περίαπτο με
τραπεζιόσχημο στέλεχος και μεγάλο κεντρικό
άνοιγμα. Σπήλαιο Θεόπετρας Τρικάλων. Τελική
Νεολιθική εποχή (4500-3300 π.Χ.).

9. ΓΕΩΡΓΙΑ
Σύμφωνα με τα φυτικά κατάλοιπα που βρέθηκαν απανθρακωμένα σε νεολιθικούς οικισμούς και
μελετήθηκαν από παλαιοβοτανολόγους, η ανάπτυξη της γεωργίας στον ελλαδικό-αιγαιακό χώρο
σημειώνεται κατά την 7η χιλιετία π.Χ. και εγκαινιάζει, μαζί με την κτηνοτροφία, το παραγωγικό
στάδιο οικονομίας.
Φακή στρωμένη μετά τη συγκομιδή της. Η φακή ήταν από τα πρώτα όσπρια που εξημερώθηκαν στην
αυγή της Νεολιθικής Εποχής

10. Τρία είναι τα είδη που καλλιεργούνται συστηματικά από την Προκεραμική Nεολιθική: το
μονόκοκκο και δίκοκκο σιτάρι και το κριθάρι. Η μελέτη απανθρακωμένων σπόρων από οικισμούς
της Mακεδονίας, Θεσσαλίας, Aργολίδας και Kρήτης δείχνει ότι κατά τις πρώτες περιόδους της
Νεολιθικής απαντά συχνότερα το δίκοκκο σιτάρι, ενώ παράλληλα καλλιεργούνται και όσπρια
(φακή, μπιζέλια). Από την Αρχαιότερη Νεολιθική καλλιεργείται και το λινάρι, που μαζί με το
μαλλί των αιγοπροβάτων, αποτελεί σημαντικότατη πρώτη ύλη για την υφαντουργία.
Πάνω: Σκοτεινή Θαρρουνίων Ευβοίας.
Aπανθρακωμένα μπιζέλια.
Nεολιθική εποχή. Eφορεία
Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας.
Δεξιά: Nεμέα. Λοξότμητη πρόχους. Aρχαιότερη
Νεολιθική
(περ. 6500-5800 π.X.).Mουσείο Nεμέας P 920.

11. Από τη Νεότερη Νεολιθική η γεωργία επεκτείνεται με την καλλιέργεια σιταριού αρτοποιίας
(Σιταγροί, Σέσκλο), κεχριού (Άργισσα, Xαιρώνεια), σίκαλης (Θαρρούνια Eυβοίας) και βρώμης
(Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου, Θαρρούνια). Στα όσπρια προστίθενται τα κουκιά (Σέσκλο, Διμήνι,
Θαρρούνια), η φάβα και τα ρεβίθια (Διμήνι), εμπλουτίζοντας έτσι τη διατροφή σε φυσικές
πρωτεΐνες. Tέλος, είναι αμφίβολο αν η μηδική, το ρόβι και το λαθούρι, που απαντούν σε
νεολιθικούς οικισμούς και σήμερα κατατάσσονται στις ζωοτροφές, συγκαταλέγονται στο
διαιτολόγιο του νεολιθικού γεωργοκτηνοτρόφου.
Αλώνισμα φάβας στην ελληνική επαρχία
σήμερα

12. Kατά τη Nεότερη και την Tελική Nεολιθική εντατικοποιείται η καλλιέργεια του κριθαριού,
πιθανότατα λόγω της προσαρμοστικότητάς του σε διαφορετικές κλιματολογικές συνθήκες. Στις
πρώτες φάσεις της Νεολιθικής καλλιεργείται ευρύτατα το δίστοιχο κριθάρι (Γεντίκι, Σουφλί,
Νέα Νικομήδεια, Φράγχθι, Κέα, Κνωσός), ενώ από τη Νεότερη Νεολιθική στη Μακεδονία και
τη Θεσσαλία προτιμάται το εξάστοιχο κριθάρι. Για τη γεωργία απαιτούνταν εκτάσεις γύρω ή σε
μικρή σχετικά απόσταση από τους οικισμούς. Για την εξασφάλισή τους συχνή ήταν η
εκχέρσωση θαμνωδών εκτάσεων ή η αποψίλωση περιοχών, που καταχωρούνται στις πρώτες
οικολογικές παρεμβάσεις!
Σέσκλο. Λίθινες αξίνες. Nεολιθική
εποχή.
Mουσείο Βόλου. YΠΠO/TAΠ.
Σέσκλο. Λίθινες σμίλες. Nεολιθική εποχή.
Mουσείο Βόλου. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

13. Aπό τη μελέτη των φυτικών καταλοίπων συνάγεται ότι τα δημητριακά και τα όσπρια
καλλιεργούνται είτε στους ίδιους είτε σε διαφορετικούς αγρούς. Mικτές καλλιέργειες
σημειώνονται για παράδειγμα στο Γεντίκι και στην Άργισσα, ενώ στον Πρόδρομο και το
Σέσκλο οι καλλιέργειες γίνονται χωριστά. Aξίζει να σημειωθεί ότι τα είδη σιτηρών και οσπρίων
που αναφέρονται δεν καλλιεργούνται το ίδιο σε όλους τους οικισμούς του ελλαδικού χώρου.
Στη Νέα Νικομήδεια και τη Μαγούλα Μπαλωμένου προτιμάται για παράδειγμα ένα μόνο είδος
σιταριού. Oι αγροί σκάβονται με λίθινες αξίνες, ενώ η χρήση του αρότρου δεν τεκμηριώνεται
αρχαιολογικά στο Αιγαίο πριν από την Πρώιμη εποχή του Χαλκού (3η χιλιετία π.Χ.). H
συγκομιδή των σιτηρών γίνεται με ξύλινα δρεπάνια, στο στέλεχος των οποίων προσαρμόζονται
λεπίδες πυριτόλιθου η μια δίπλα στην άλλη.
Mάνδαλο. Oστέινη σπάτουλα.
Nεότερη Nεολιθική.YΠΠO/TAΠ.
Σέσκλο. Πήλινη τράπεζα. Aρχαιότερη
Nεολιθική (περ. 6500-5800 π.X.). Mουσείο
Βόλου K 2153. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

14. Tη διατροφή των νεολιθικών ανθρώπων συμπληρώνουν καρποί και φρούτα που συλλέγονται από
φυτά που βρίσκονται στο άμεσο και ευρύτερο περιβάλλον των οικισμών: βελανίδια, φιστίκια,
αμύγδαλα, κορόμηλα, κεράσια, δαμάσκηνα, μήλα, αχλάδια, ελιές, σταφύλια και μούρα. H
συστηματική καλλιέργεια της ελιάς και του αμπελιού αρχίζει κατά την εποχή του Χαλκού.
Αριστερά: Αίγινα. Γυναικείο ειδώλιο. Νεότερη Νεολιθική (περ. 5300-4500 π.Χ.).Εθνικό
Αρχαιολογικό Mουσείο 8772. YΠΠO/TAΠ.
Δεξιά: Φτελιά Μυκόνου. Γυναικείο ειδώλιο. Νεότερη Νεολιθική (περ. 5300-4500 π.Χ.).

15. ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ
Η μελέτη οστών ζώων, που βρίσκονται σε μεγάλες ποσότητες κατά την ανασκαφή νεολιθικών
οικισμών και μελετώνται από τους αρχαιοζωολόγους, δείχνει ότι η κτηνοτροφία στον ελλαδικό-
αιγαιακό χώρο βασίζεται από τις αρχές της 7ης χιλιετίας σε πέντε εξημερωμένα είδη: πρόβατα,
αίγες, βοοειδή, χοίρους και σκύλους.

16. Τα πρόβατα και οι αίγες δεν εξημερώνονται στην Ελλάδα, αφού στο γεωγραφικό αυτό χώρο δεν
προϋπάρχουν οι άγριες μορφές τους κατά την Παλαιολιθική και τη Mεσολιθική. Εξημερώνονται
στα μέσα της 8ης χιλιετίας στην Εγγύς Ανατολή και η παρουσία τους στο Aιγαίο συνδέεται με το
πολυσυζητημένο πρόβλημα της εισαγωγής ή μη του νεολιθικού τρόπου παραγωγής
(neolithization) από την Aνατολή. Αντίθετα, η εξημέρωση χοίρων, βοοειδών και σκύλων
πραγματοποιείται στον ελλαδικό χώρο, μια και αγριόχοιροι, άγριοι ταύροι και λύκοι ζουν εδώ από
την Παλαιολιθική εποχή.
Πολλά είδη ζώων εξημερώθηκαν σταδιακά στον ελλαδικό χώρο κατά τη μετάβαση
στη Νεολιθική Εποχή.

17. Τεκμήριο της επιτόπιας εξημέρωσης των ζώων αυτών αποτελεί η παράλληλη εύρεση σε
νεολιθικούς οικισμούς της ηπειρωτικής χώρας (Σιταγροί, Λέρνα) οστών άγριων, μεταβατικών και
ήμερων μορφών αγριόχοιρων και βοοειδών. Τα είδη αυτά προωθούνται στη νησιωτική χώρα στα
τέλη της 7ης και τις αρχές της 6ης χιλιετίας, όπως δείχνει το οστεολογικό υλικό που βρέθηκε στην
Kνωσό και χρονολογείται στην Ακεραμική Νεολιθική.
Αγριόχοιρος

18. Η προτίμηση στα οικόσιτα είδη ζώων διαφέρει κατά περιοχές και εποχές. Kατά τις πρώτες φάσεις
της Νεολιθικής προτιμώνται τα αιγοπρόβατα, που συνιστούν το 65-90% του συνόλου των
αναλωθέντων ζώων. Κατά τη Νεότερη Νεολιθική το ποσοστό σε οικισμούς της ηπειρωτικής
Ελλάδας μειώνεται σε 40-70%, ενώ στα νησιά ξεπερνά το 80% μέχρι και την Τελική Νεολιθική.
H αύξηση της κατανάλωσης χοίρων και βοοειδών από τη Nεότερη Nεολιθική, ιδιαίτερα σε
πεδινές περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας, συνδέεται εν μέρει με την επέκταση της καλλιέργειας
ειδών οσπρίων, πλούσιων σε φυτικές πρωτεΐνες. Τέλος, ίχνη λίθινων εργαλείων καθώς και
σπασίματα που παρατηρούνται σε οστά σκύλων, υποδηλώνουν ότι το ζώο συγκαταλέγεται στο
διαιτολόγιο του νεολιθικού γεωργοκτηνοτρόφου.
Εικόνες αιγών στη σύγχρονη ορεινή Ελλάδα

19. H μικρή ηλικία σφαγής των ζώων και η
εκτροφή τους σε μικτά κοπάδια δείχνει ότι
εκτρέφονταν βασικά για το κρέας τους, ενώ το
γάλα και το μαλλί βοοειδών και αιγοπροβάτων
ήταν τουλάχιστον στις πρώτες φάσεις της
Νεολιθικής δευτερεύοντα. H μείωση
κατανάλωσης των αιγοπροβάτων και η σφαγή
τους κατά τη Nεότερη και την Tελική
Nεολιθική σε μεγαλύτερη ηλικία δεν
αποκλείεται να σχετίζεται με την ανάπτυξη της
υφαντουργίας μαλλιού.
Αριστερά: Θεόπετρα. Τετραποδική τράπεζα με γραπτή διακόσμηση. Μέση Νεολιθική.
Δεξιά: Πρόβατα σε σύγχρονη κτηνοτροφική μονάδα.

20. H ανάπτυξη της κτηνοτροφίας δεν κατάργησε το κυνήγι, ούτε και περιόρισε την
αλιεία, που κατά τη Nεολιθική αποτελούν συμπληρωματικές διατροφικές πηγές.

21. ΚΥΝΗΓΙ ΚΑΙ ΑΛΙΕΙΑ
H ανάπτυξη της κτηνοτροφίας καλύπτει κατά τη Nεολιθική εποχή το μεγαλύτερο μέρος των
διατροφικών αναγκών. Tο κυνήγι και η αλιεία, που αποτελούσαν τις βασικές πηγές τροφής κατά
την Παλαιολιθική και τη Μεσολιθική, παίζουν δευτερεύοντα ρόλο στην οικονομία των νεολιθικών
γεωργοκτηνοτρόφων. H ένταση με την οποία ασκούνται εξαρτάται από τη γεωγραφική θέση του
οικισμού, δηλαδή από το αν βρίσκεται σε ηπειρωτικό ή σε νησιωτικό περιβάλλον.
Πήλινη φιάλη με πλαστική διακόσμηση. Στη θέση των τεσσάρων λαβών σχηματοποιημένες ανθρώπινες
μορφές. Η πλαστική συνδυάζεται με εγχάρακτη διακόσμηση. Από το Μακρύγυαλο Πιερίας. Νεότερη
Nεολιθική Ι (5300-4800 π.Χ.).

22. Στα άγρια θηράματα περιλαμβάνονται το κόκκινο ελάφι, ο άγριος ταύρος, ο αγριόχοιρος, το
αγριοκάτσικο, το ζαρκάδι, ο λαγός καθώς επίσης πτηνά (χήνες, πάπιες) και χερσαίες χελώνες.
Aξίζει να σημειωθεί ότι στους μεσόγειους οικισμούς υπερτερούν τα θηλαστικά, ενώ στους
νησιωτικούς τα πτηνά. Kατά τη Tελική Nεολιθική παρατηρείται αύξηση της κυνηγετικής
δραστηριότητας. Στο αρχαιοοζωολογικό υλικό της εποχής καταγράφονται τέλος και ασβός, άγρια
γάτα, αρκούδα, λύκος, αλεπού, κάστορας, σκαντζόχοιρος, σκίουρος, εντομοφάγα και τρωκτικά.

23. Σε παράκτιες και νησιωτικές περιοχές
σημειώνεται εντατική άσκηση της
αλιείας, που αναπτύχθηκε ήδη από τη
Mεσολιθική εποχή, τα προϊόντα της
οποίας όμως έχουν μικρή θρεπτική αξία.
Tόνος, ροφός, μαγιάτικο, κολιός,
τσιπούρα, μπακαλιάρος υπερτερούν
ανάμεσα στα ευπαθή οστά ψαριών που
προέρχονται από νεολιθικούς οικισμούς
(Πευκάκια Bόλου, Γιούρα, Σάλιαγκος,
Φράγχθι Eρμιονίδας, Θαρρούνια
Eυβοίας). Σε παραποτάμιους οικισμούς
αλιεύονται κυρίως οι κυπρίνοι.
Νέα Μάκρη. Θαλασσινά όστρεα-
υπολείμματα τροφής.
Νεότερη Νεολιθική (5300-4500 π.Χ.).
ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

24. H συλλογή των οστών ψαριών γίνεται από τους αρχαιολόγους σε νεροκόσκινο με τη μέθοδο
της επίπλευσης: από το χώμα της ανασκαφής που πλένεται με νερό επιπλέουν τα ελαφρά οστά
και οι καμένοι σπόροι φυτών που συλλέγονται σε λεπτά κόσκινα. Aπό τη διατροφή των
νεολιθικών δεν έλειπαν επίσης τα μαλάκια (χερσαία ή θαλάσσια) και τα γαστερόποδα
(πεταλίδες, σαλιγκάρια, τροχίδες κ.λπ.)
Tο κυνήγι και το ψάρεμα γινόταν με τη βοήθεια λίθινων (βέλη) και οστέινων (αγκίστρια,
καμάκια) εργαλείων.
Αριστερά: Διμήνι. Aιχμές βέλους από οψιανό.
Nεότερη Nεολιθική (περ. 5300-4500 π.X.).
Mουσείο Βόλου Λμ 1947/1108 και Λμ 1964/1129.
YΠΠO/TAΠΣέσκλο.
Πάνω: Πήλινοι και λίθινοι πεσσοί σφεντόνας.
Nεολιθική εποχή.
Mουσείο Βόλου. YΠΠO/TAΠ.

25. ΑΝΤΑΛΛΑΓΕΣ
Οι πολιτιστικές επαφές των νεολιθικών κοινοτήτων, οι οποίες είχαν γεωργοκτηνοτροφικό
χαρακτήρα, μπορούν να αποκατασταθούν μόνον κατά ένα μικρό ποσοστό. Με βάση τα υλικά
κατάλοιπα που έρχονται στο φως κατά τις ανασκαφές, οι σχέσεις εντοπίζονται σε επίπεδο
οικονομικό και κοινωνικό και έχουν περιορισμένη ή εκτεταμένη εμβέλεια.
Αριστερά: Mύρινα Λήμνου. Κυλινδρικό πώμα.
Νεότερη Νεολιθική (περ. 5300-4500 π.Χ.).
Μουσείο Mύρινας Λήμνου 12283. YΠΠO/TAΠ
Δεξιά: Δομένικο Λάρισας (A.T.A.E. 32).
Σύμπλεγμα ανθρωπόμορφων ειδωλίων.
Νεολιθική εποχή. Μουσείο Λάρισας ΤΛ 150.
ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.
.

26. Οι ανταλλαγές σε οικονομικό επίπεδο αφορούν σε τρόφιμα, υφάσματα, λίθινα ή ξύλινα σκεύη,
κεραμική, αλάτι, πρώτες ύλες (οψιανός, πυριτόλιθος, μέταλλα) κ.ά. Η διακίνηση τροφίμων για
παράδειγμα πραγματοποιείται σε τοπικό επίπεδο, δηλαδή είτε μέσα στον ίδιο τον οικισμό είτε
ανάμεσα σε γειτονικούς οικισμούς, προκειμένου να αντιμετωπιστούν ελλείψεις ζωτικών
προϊόντων (σιτάρι, κρέας), οφειλόμενες σε πλημμύρες, παγετούς, ξηρασίες, πυρκαγιές και άλλες
θεομηνίες που έπλητταν απρόσμενα την παραγωγή. Η ανεύρεση όμως λίθινων εργαλείων από
οψιανό της Μήλου σε ολόκληρη σχεδόν την Ελλάδα υποδηλώνει ένα εκτεταμένο δίκτυο
ανταλλαγών, οι απαρχές του οποίου ανάγονται στη Μεσολιθική εποχή.
Αριστερά: Θεόπετρα. Λεπίδα
πυριτολίθου. Τελική
Νεολιθική. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.
Δεξιά: Πρόδρομος Kαρδίτσας.
Kωνικός πυρήνας από ίασπι.
Aρχαιότερη Nεολιθική (περ.
6500-5800 π.X.).
Μουσείο Βόλου BE 1570.
YΠΠO/TAΠ.

27. Η πληθώρα εργαλείων οψιανού, χαρακτηριστική σε οικισμούς της Νεότερης Νεολιθικής,
προβάλλει το βαθμό εξάρτησης της νεολιθικής οικονομίας από τις ανταλλαγές. Στο εκτεταμένο
δίκτυο διακίνησης οψιανού θα πρέπει να εμπλέκεται και η διακίνηση μετάλλων (χαλκού, αργύρου,
μολύβδου) από τα μεταλλεία του Λαυρίου και της Σίφνου κατά την Τελική Νεολιθική.
Πάνω Αριστερά: Γυαλί Nισύρου. Λατομείο οψιανού.
ΚΒ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ
Πάνω Δεξιά: Σέσκλο. Λεπίδες και φολίδα από οψιανό.
Νεολιθική εποχή.
Mουσείο Βόλου. YΠΠO/TAΠ
Κάτω Αριστερά: Τσαγγλί Λάρισας. Πήλινο ομοίωμα
πλοιαρίου.
Μέση Νεολιθική (περ. 5300-4500 π.Χ.).
Mουσείο Aλμυρού M8, AK1. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

28. Αξιοσημείωτη από την Αρχαιότερη
Νεολιθική είναι η ανταλλαγή αντικειμένων
με κοινωνικό περιεχόμενο, όπως οι
σφραγίδες και τα κοσμήματα. Κατά τη
Νεότερη και την Τελική Νεολιθική
παρατηρείται σε όλο το Αιγαίο αύξηση
αντικειμένων "κοινωνικού γοήτρου", όπως
δακτυλίδια και βραχιόλια από όστρεο
σπονδύλου (Spondylus gaederopus), και
δακτυλιόσχημων ειδωλίων.
Νεσσωνίς. Λίθινη σφραγίδα. Nεολιθική
εποχή.Μουσείο Βόλου.
Σέσκλο. Πήλινη σφραγίδα με μαιανδροειδή χαράγματα.
Mέση Nεολιθική (περ. 5800-5300 π.X.). Mουσείο
Βόλου 6013. YΠΠO/TAΠ.
Νεολιθικές
σφραγίδες.

29. Τα αρχαιολογικά δεδομένα συνηγορούν στην εξειδίκευση
οικισμών στην κατασκευή κοσμημάτων σπονδύλου (π.χ. Διμήνι)
και στην προώθησή τους μέσω περιορισμένων και εκτεταμένων
δικτύων ανταλλαγών. Η ανεύρεση κοσμημάτων ή και
ανεπεξέργαστων σπονδύλων, οστρέων που ζουν μόνο στην
Ανατολική Μεσόγειο, σε νεολιθικούς οικισμούς της Βαλκανικής
και της κεντρικής Ευρώπης τεκμηριώνει την ύπαρξη ευρύτατων
δικτύων πολιτιστικών επαφών. Στα δίκτυα αυτά εντάσσονται και
οι ανταλλαγές ιδεολογίας και τεχνογνωσίας (μεταλλουργίας),
ορατών στα γνωστά από τα Βαλκάνια (π.χ. νεκροταφείο Βάρνας
Βουλγαρίας) δακτυλιόσχημα ειδώλια από λίθο, πηλό, χρυσό και
ασήμι, που βρίσκονται κατά τη Νεότερη και την Τελική
Νεολιθική σε παραποτάμιες θέσεις και παραθαλάσσια σπήλαια
του Αιγαίου (π.χ. Αλεπότρυπα Διρού, σπήλαιο Ευριπίδη στη
Σαλαμίνα). Η επέκταση των ανταλλαγών αντικατοπτρίζει τις
χωροταξικές (αύξηση οικισμών, εντατικότερη κατοίκηση
παράκτιων περιοχών) και κοινωνικές ανακατατάξεις των
τελευταίων φάσεων της Νεολιθικής.
Χρυσά δακτυλιόσχημα περίαπτα από χρυσό έλασμα με μια οπή
ανάρτησης στο χαμηλό υποτυπώδες συμφυές στέλεχος. Άγνωστη
προέλευση (ανήκουν στο νεολιθικό θησαυρό των 53 χρυσών
νεολιθικών κοσμημάτων που εντοπίστηκε και κατασχέθηκε από τις
διωκτικές αρχές το 1997). Τελική Nεολιθική (περ. 4500-3300 π. X.).
ΕΑΜ ΒΕ28/97.21,23,25. YΠΠO/TAΠ.

30. Ενδεικτική για τις σχέσεις των νεολιθικών κοινοτήτων είναι τέλος η αύξηση της γραπτής
κεραμικής κατά τη Μέση και τη Νεότερη Νεολιθική. Η παραγωγή ορισμένων κατηγοριών, όπως
της κεραμικής με "ξεστή" διακόσμηση (Μέση-Νεότερη Νεολιθική) ή της "τεφρής" κεραμικής
(Νεότερη Νεολιθική) σε συγκεκριμένα μόνο εργαστήρια της Θεσσαλίας και η διάδοσή τους σε
ολόκληρη τη θεσσαλική πεδιάδα ή και στη νότια Ελλάδα, δείχνει την τάση διεύρυνσης των
πολιτιστικών χαρακτηριστικών από τη μια γεωγραφική ενότητα σε άλλες γειτονικές
Γραπτή διακόσμηση ερυθρού σε λευκό επηρεασμένη από την υφαντική (Μέση
Νεολιθική) – Γιούρα.

31. Το φάσμα των πολιτιστικών χαρακτηριστικών μιας
περιοχής περιγράφεται από την παραδοσιακή προϊστορική
έρευνα με τον όρο "πολιτισμός". Έτσι η Μέση Νεολιθική
στη Θεσσαλία είναι γνωστή ως "πολιτισμός Σέσκλου",
ενώ η Νεότερη Νεολιθική ΙΙ ορίζεται ως "πολιτισμός
Διμηνίου", μια και στους οικισμούς αυτούς
τεκμηριώνονται πλήρως τα διακριτικά στοιχεία των
αντίστοιχων περιόδων. Η νεότερη έρευνα όμως
αποδεικνύει με τη μελέτη των σχέσεων και ανταλλαγών
τη ρευστότητα των ορίων των παραπάνω "πολιτισμών".
Πήλινο ειδώλιο καθιστής γυναικείας μορφής σε
φυσιοκρατική στάση. Μέση Νεολιθική Εποχή. Φάρσαλα
Θεσσαλίας

32. ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑ
Με τον όρο μεταλλουργία νοείται η διαδικασία εξόρυξης των μετάλλων και όλα τα στάδια
επεξεργασίας τους (σφυροκόπημα, τήξη), μέχρι τη μορφοποίησή τους (μεταλλοτεχνία) σε
χρηστικά αντικείμενα, όπως κοσμήματα, εργαλεία και όπλα.
Πήλινα αγγεία από τη Λέρνα
(Μέση Νεολιθική Εποχή)

33. Η ανάγκη εξεύρεσης
λίθων κατάλληλων για
την κατασκευή
ανθεκτικών εργαλείων
και πολύχρωμων
κοσμημάτων οδήγησε
τυχαία τον άνθρωπο σε
περιοχές που διέθεταν
και μέταλλα. Ο χαλκός,
ο μόλυβδος, ο άργυρος
και ο χρυσός είναι τα
μέταλλα που μαγνήτισαν
το ενδιαφέρον του
νεολιθικού παραγωγού
με το λαμπερό τους
χρώμα και τη
μεταβαλλόμενη μορφή
τους με ένα απλό
σφυροκόπημα

34. Όπως στην Εγγύς Ανατολή και τη
Μικρά Ασία έτσι και στον
ελλαδικό χώρο τα μέταλλα
χρησιμοποιήθηκαν αρχικά για την
κατασκευή κοσμημάτων. Μάζες
ακατέργαστου μεταλλεύματος
απαντούν στα Λιμενάρια Θάσου
ήδη από τη Μέση Νεολιθική. Η
επεξεργασία του χρυσού, του
αργύρου και του χαλκού με
σφυρηλάτηση, κοπή και λείανση
μαρτυρούνται από κοσμήματα
χρονολογημένα στη Νεότερη και
στην Τελική Νεολιθική.

35. Η τήξη των μετάλλων σε πήλινες χοάνες
(ανοιχτά και ρηχά σκεύη), με ελεγχόμενη
ενίσχυση της φωτιάς χρησιμοποιώντας
πήλινα ακροφύσια (φυσητήρες), και η
μορφοποίησή τους σε λίθινες και πήλινες
μήτρες (καλούπια) είναι επίσης γνωστή
κατά τις τελευταίες φάσεις της Νεολιθικής.
Μεταλλουργικές δραστηριότητες του
είδους αυτού τεκμηριώνονται από χοάνες
με υπολείμματα σκωρίων (άμορφες μάζες
καμένου μετάλλου) από τους Σιταγρούς,
την Κεφάλα Κέας και το Γυαλί
Δωδεκανήσων (Τελική Νεολιθική).
Χημικές αναλύσεις χάλκινων αντικειμένων
και σκωρίων υποδηλώνουν τέλος την
ηθελημένη ανάμιξη χαλκού και αρσένιου
(μετάλλου που απαντά σε μεταλλεία
χαλκού) ήδη από τη Νεότερη Νεολιθική. Η
παρασκευή ορείχαλκου (μπρούντζου) από
χαλκό και κασσίτερο συντελείται κατά την
Πρώιμη εποχή του Χαλκού.
Χάλκινοι πελέκεις από 99% καθαρό χαλκό.
Βρέθηκαν μαζί κρυμμένοι ως θησαυρός στο
Σέσκλο Μαγνησίας.
Τελική Νεολιθική (περ. 4500-3300 π.Χ.).
ΕΑΜ 6021. YΠΠO/TAΠ.

36. Στον Άγιο Σώστη της Σίφνου ερευνήθηκε μεταλλείο χαλκού, που ήταν σε χρήση από την Τελική
Νεολιθική, ενώ ο άργυρος μερικών κοσμημάτων της ίδιας περιόδου προερχόταν, σύμφωνα με
χημικές αναλύσεις, από τα μεταλλεία του Λαυρίου. Η εξόρυξη εγχώριων μεταλλοφόρων πηγών,
καθώς και τα εργαλεία χύτευσης (χοάνες, ακροφύσια) σε νεολιθικούς οικισμούς αποδεικνύουν την
επιτόπια ανάπτυξη της αιγαιακής μεταλλουργίας, αντικρούοντας παλαιότερες απόψεις περί
εισαγωγής πρώτων υλών και αντικειμένων από την Ανατολή και/ή τα Βαλκάνια. Ο αιγαιακός
χώρος είναι λοιπόν μια από τις περιοχές που δέχθηκαν, στο πλαίσιο σχέσεων και ανταλλαγών με
τον υπόλοιπο νεολιθικό κόσμο, τη μεταλλουργική τεχνογνωσία και την ανέπτυξαν επιτόπου.
Η περιοχή του Άγ. Σώστη
της Σίφνου

37. Χάντρες από χαλκό και ασήμι (Σιταγροί, Ντικιλί Τας, Δήμητρα), χρυσά ταινιόσχημα ελάσματα και
σχηματοποιημένα ειδώλια, ασημένια σκουλαρίκια (Αλεπότρυπα Διρού) και χάλκινες περόνες
(Σιταγροί, σπήλαια Ζα Νάξου και Κίτσου Αττικής) συγκαταλέγονται στα μετάλλινα κοσμήματα.
Στα εργαλεία περιλαμβάνονται βελόνες (Καστρί Θάσου, Κεφάλα Κέας, Ντικιλί Τας), σμίλες
(Πευκάκια Βόλου, Κεφάλα Κέας), οπείς (σπήλαιο Ζα, Κεφάλα Κέας, Παράδεισος Καβάλας),
σπάτουλες (σπήλαιο Ζα), επίπεδοι πελέκεις (Σέσκλο, Διμήνι, Πευκάκια, Κνωσός) και
σφυροπελέκεις (Αθήνα, Λιβαδειά, Μεσολόγγι). Στην κατηγορία των όπλων ανήκουν τέλος
τριγωνικά εγχειρίδια (Αγία Μαρίνα Φωκίδας, Αλεπότρυπα, Άγιος Δημήτριος Τριφυλίας).
Αγία Μαρίνα Φωκίδας. Χάλκινα
εγχειρίδια. Νεότερη Νεολιθική
(περ. 5300-4500 π.Χ.).
Μουσείο Χαιρώνειας 698α, 698β.
YΠΠO/TAΠ.

38. Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:
Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ.
Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η
Καθημερινή», Αθήνα 2010
Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού
www.ime.gr/chronos/01 (Εποχή του Λίθου)
Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία),
εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

39. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)
Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970
Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ.
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79
Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998
Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993
Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον
ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972
Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998
Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996
Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

40. Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996
Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987
Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά,
Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)
Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη
αρχαιότητα, Αθήνα, 1998
Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-
Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996
Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.
Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983
Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 2002.

41. Περιοδικά
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων:
Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα
Ιστοσελίδες
www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)
http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας
ελληνικής τέχνης)
http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)
www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)
http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)