Prehistoric Archaeology

1. ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ
β. οικονομία

2. Καθ' όλη τη διάρκεια της εποχής του Χαλκού η οικονομία της Κρήτης παρέμεινε προνομισματική,
βασιζόταν δηλαδή στις ανταλλαγές προϊόντων και όχι στη χρήση νομισμάτων. Mέχρι τα τέλη της
Μινωικής περιόδου οι κύριοι οικονομικοί πόροι ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία και κατά
δεύτερο λόγο το εμπόριο των βιοτεχνικών προϊόντων. Ανάμεσα στα πρώτα ανταλλάξιμα είδη της
Πρωτομινωικής εποχής θεωρούνται τα μέταλλα, ο οψιανός και σπανιότερα τα έργα της τέχνης. Την
οργανωμένη άσκηση του εμπορίου κατ' αυτή την περίοδο υποδηλώνει η ευρεία χρήση των
σφραγίδων που βρίσκονται κυρίως σε ταφικά σύνολα.
Αριστερά: Bαθύπετρο. Εγκατάσταση πατητηριού σταφυλιών.
Δεξιά: Λεπίδες οψιανού.

3. Το διοικητικό σύστημα της ανακτορικής εποχής οδήγησε σε μία νέα μορφή συγκεντρωτικής
οικονομίας, όπου τα προϊόντα συλλέγονταν και διατίθενταν αποκλειστικά από τα ανακτορικά
κέντρα. Τα αγαθά που διακινούνταν στα ανάκτορα ήταν κυρίως γεωργικά και κτηνοτροφικά
προϊόντα, ενώ σημαντικό ρόλο έπαιζαν τα εργαλεία και τα πολυτελή έργα της μινωικής τέχνης.
Όπως προκύπτει από τα κείμενα των ανακτορικών αρχείων, μεγάλη εμπορική αξία θα πρέπει να
είχαν και βιοτεχνικά προϊόντα από φθαρτές ύλες, όπως τα υφάσματα και τα έργα της ξυλουργικής.
Τα χάλκινα τάλαντα που βρέθηκαν σε μερικές θέσεις, αν και μπορεί να είχαν χρησιμοποιηθεί ως
ανταλλάξιμα είδη, μάλλον δε χρησιμοποιήθηκαν ποτέ ως καθαρή νομισματική αξία, όπως είχε
αρχικά υποτεθεί.
Πάνω: Ανάκτορο Μαλλίων.
Αποθηκευτικοί πίθοι.
Αριστερά : Ανάκτορο Κνωσού.
Αποθηκευτικοί πίθοι.

4. Για τον έλεγχο του εμπορίου αναπτύχθηκε ένα ασφαλές γραφειοκρατικό σύστημα. Τα προϊόντα
σφραγίζονταν και αποθηκεύονταν σε ειδικούς χώρους μέχρι τη μεταφορά τους στον τόπο του
τελικού τους προορισμού. Η συστηματική και ευρείας κλίμακας αποθήκευση αγαθών
δημιούργησε στη συνέχεια την ανάγκη της αρχειοθέτησης που οδήγησε με τη σειρά της, όπως και
στη Μεσοποταμία, στην επινόηση και τη συστηματική χρήση του συστήματος γραφής.
Πάνω: Ανάκτορο Φαιστού. Ο χώρος όπου
βρέθηκε ο «δίσκος της Φαιστού».
Δεξιά: Ανάκτορο Φαιστού. Αποθηκευτικοί πίθοι.

5. Η αναζήτηση πρώτων υλών για τις ανάγκες της ανακτορικής βιοτεχνίας αποτέλεσε ένα καθοριστικό
έναυσμα για την άσκηση του εμπορίου σε διεθνή κλίμακα και κατά συνέπεια για την εντατικοποίηση
των μεταφορών και της ναυτιλίας. Το εξωτερικό εμπόριο συνίστατο στις ανταλλαγές κρητικών
προϊόντων με δυσεύρετες πρώτες ύλες και πολυτελή προϊόντα ξένων χωρών, αλλά είναι πολύ πιθανό ότι
οι κρήτες ναυτικοί είχαν αναλάβει και το διαμετακομιστικό εμπόριο στο πλαίσιο ενός διεθνούς
εμπορικού δικτύου. Η εισαγωγή των αναγκαίων πρώτων υλών και η ειρηνική περίοδος που εξασφάλιζε
η μινωική θαλασσοκρατία βοήθησαν την ανάπτυξη της τεχνολογίας και την άσκηση των τεχνών σε
επίπεδο σημαντικής οικονομικής εκμετάλλευσης. Ανάμεσα στα αποτελέσματα της ακμάζουσας
οικονομίας ήταν και η κατασκευή δημόσιων έργων, όπως δρόμοι, γέφυρες και υδραγωγεία.

6. Η μυκηναϊκή κυριαρχία στην Κρήτη οδήγησε
σταδιακά σε μια οικονομία αυστηρά
γραφειοκρατική και μάλλον στρατοκρατούμενη
που κατά τα τέλη της Ύστερης Xαλκοκρατίας
άρχισε να εμφανίζει έντονα σημάδια παρακμής.
Ως κύρια αίτια της οικονομικής παρακμής
θεωρούνται η φυσική φθορά του πολιτικού
συστήματος αλλά και οι διεθνείς αναταραχές
αυτής της εποχής που εξιστορούνται γλαφυρά στις
γραπτές πηγές της Ανατολής. Οι πολεμικές
συγκρούσεις στην Ανατολή είχαν αντίκτυπο και
στο εσωτερικό του νησιού λειτουργώντας έτσι
ανασταλτικά στην ανάπτυξη της οικονομίας.
Εξαιτίας τους αποκλείσθηκαν ίσως πολλές από τις
διεθνείς αγορές, ενώ η πιθανή εμπλοκή της
Κρήτης στις πολεμικές συρράξεις κατέστειλε την
ανάπτυξη των ειρηνικών έργων. Μετά τη
συρρίκνωση της οικονομίας της, η Κρήτη έχασε
τη διεθνή της ακτινοβολία, που στηριζόταν κυρίως
στο εξωτερικό εμπόριο και ακολούθησε την
ιστορική πορεία της μυκηναϊκής Ελλάδας που
εισήλθε στην οικονομική παρακμή και την
απομόνωση των σκοτεινών χρόνων.
Αίγυπτος: Εικόνα πολεμιστή.

7. ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
Ήδη από την Προανακτορική εποχή (3000-2000 π.Χ.) η διάδοση των προϊόντων της εγχώριας
βιοτεχνίας εμφανίζεται αρκετά διαφορετική στα μεγάλα αστικά κέντρα και την περιφέρεια
της Κρήτης. Το φαινόμενο αυτό δείχνει τη σταδιακή ένταξη των αγροτικών περιοχών στην
τροχιά μιας σειράς οικισμών με εμπορική και πολιτική δύναμη. Στην ίδια εποχή
χρονολογούνται και τα πρώτα εισηγμένα προϊόντα που προέρχονται κυρίως από τις Κυκλάδες
και την Αίγυπτο.
Aρχάνες. Kεφαλές
κυκλαδικών ειδωλίων.
ΚΓ' ΕΠΚΑ.
ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.
Aρχάνες. Λίθινο σφαιρικό αγγείο
από διορίτη εισηγμένο από την
Αίγυπτο.

8. Κατά την Ανακτορική περίοδο (2000-1400 π.Χ.) η οργάνωση και ο έλεγχος του εμπορίου πέρασε
εξ ολοκλήρου στη δικαιοδοσία των ανακτόρων. Εκεί συλλέγονταν τα προϊόντα της αγροτικής
παραγωγής και της βιοτεχνίας και κατόπιν κατευθύνονταν προς τις εγχώριες και τις ξένες αγορές.
Οι ανταλλαγές προϊόντων με μακρινές χώρες, απ' όπου οι Μινωίτες προμηθεύονταν τις πρώτες
ύλες, εξυπηρετούνταν από την άριστα οργανωμένη ναυτιλία και την ίδρυση εμπορικών σταθμών
σε σημαντικά λιμάνια της Μεσογείου. Είναι δε πολύ πιθανό ότι οι Μινωίτες είχαν αναλάβει και
ένα μέρος του διεθνούς διαμετακομιστικού εμπορίου, μεταφέροντας μαζί με τα δικά τους προϊόντα
και αυτά άλλων χωρών.
Κάτω: Πήλινα ομοιώματα πλοίων από το
Mόχλο και το Παλαίκαστρο.
Πρωτομινωική περίοδος.
Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο 5570
και 3911. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.
Αριστερά: Αποθήκες του ανακτόρου της
Κνωσού.

9. Η μνήμη της παντοδυναμίας της Κρήτης στη θάλασσα έμεινε ζωντανή στις μεταγενέστερες
παραδόσεις, ώστε οι πηγές της Αρχαιότητας να αναφέρονται στη "μινωική θαλασσοκρατορία". Η
μαρτυρία αυτή επιβεβαιώνεται από τα αρχαιολογικά δεδομένα που αποκαλύπτουν την έντονη
μινωική παρουσία σε ορισμένους μακρινούς νησιωτικούς οικισμούς, όπως το Ακρωτήρι της
Θήρας και τα Κύθηρα, οι οποίοι εμφανίζουν το χαρακτήρα σταθερών μινωικών εγκαταστάσεων
αν όχι των οργανωμένων αποικιών. Ανάλογα μινωικά στοιχεία εμφανίζονται και σε μια σειρά
σημαντικών οικισμών στα παράλια της Μικράς Ασίας, της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου. Μια
διακριτική αλλά διαρκής παρουσία των κρητικών προϊόντων εντοπίζεται και στη δυτική
Μεσόγειο, σε λιμάνια της Ιταλικής χερσονήσου, στη Μάλτα και τη Σαρδηνία.
Aίγυπτος. Σχεδιαστική απόδοση τοιχογραφίας από τους
τάφους των User και Rekhamara, με παράσταση Kρητών.
Φουρνί
Aρχανών.
Σκαραβαίος
εισηγμένος από
την Aίγυπτο.

10. Σε αντίθεση με την ηπειρωτική Ελλάδα, που διατηρούσε εμπορικές επαφές και με την
Ανατολή και με τη Δύση, οι σχέσεις της Κρήτης περιορίζονταν κατά το μεγαλύτερο διάστημα
της εποχής του Χαλκού μόνο στην Ανατολή. Προς το τέλος της Μινωικής εποχής
παρατηρείται όμως μία αντίστροφη τάση. Το κρητικό εμπόριο προσανατολίστηκε περισσότερο
προς τη Δύση ενώ εκείνο της ηπειρωτικής Ελλάδας προς την Ανατολή.
Ακρωτήρι Θήρα, η «τοιχογραφία του στόλου».

11. Η διακίνηση των μινωικών προϊόντων σε τόσο μεγάλη έκταση δεν εννοείται χωρίς την εγκατάσταση
μιας μερίδας του πληθυσμού στο εξωτερικό. Έτσι θεωρείται βέβαιο ότι υπήρχε ένα ποσοστό μόνιμα
απασχολούμενων εμπόρων, τεχνιτών, ναυτικών και διπλωματών, οι οποίοι είχαν μόνιμες ή
προσωρινές κατοικίες σε διάφορα εμπορικά κέντρα του Αιγαίου και της ανατολικής Μεσογείου.

12. Αριστερά: Aρχάνες.
Σφραγίδα από
ελεφαντόδοντο με
δεκατέσσερις
σφραγιστικές
επιφάνειες. Από το
ταφικό κτήριο 6.
Δεξιά: Χρυσό
σφραγιστικό
δακτυλίδι από την
Κνωσό με
παράσταση
ταυροκαθαψίων.
ΣΦΡΑΓΙΔΕΣ
Από την Πρωτομινωική περίοδο εμφανίζονται σε ευρεία κλίμακα οι σφραγίδες, πολύ μικρά
αντικείμενα διαφόρων σχημάτων, με ανάγλυφα διακοσμημένες πλευρές, που χρησίμευαν
στη σφράγιση των μεταφερόμενων αγαθών. Αν και δε γνωρίζουμε ακριβώς τη διαδικασία
και τις συνθήκες του σφραγίσματος των προϊόντων, θεωρείται βέβαιο ότι η σφράγιση ήταν
ένας τρόπος να προστατεύονται από την κλοπή. Οι σφραγιστικές επιφάνειες πιέζονταν
επάνω σε νωπό πηλό αφήνοντας το αποτύπωμά τους στην επιφάνειά του. Έτσι, το πήλινο
σφράγισμα, που δενόταν κατόπιν με σχοινί στη συσκευασία των προϊόντων, έφερε, όταν
ξηραινόταν, μόνιμα το αποτύπωμα της σφραγίδας. Με αυτό τον τρόπο ο κάτοχος της
σφραγίδας μπορούσε να ελέγξει την ασφάλεια της αποστολής του.

13. Οι σφραγίδες ήταν συνήθως λίθινες, φτιαγμένες από εγχώρια ή εισηγμένα πετρώματα, ενώ οι
πολυτελέστερες ήταν κατασκευασμένες από ελεφαντόδοντο και πολύτιμα μέταλλα. Πολύ
συχνά, σφραγίδα αποτελούσε και η σφενδόνη των χρυσών δακτυλιδιών. Τόσο τα σφραγιστικά
δακτυλίδια, όσο και οι οπές ανάρτησης που παρατηρούνται μερικές φορές σε άλλα είδη
σφραγίδων δείχνουν ότι τα αντικείμενα αυτά φοριόνταν συχνά από τους κατόχους τους ως
κοσμήματα. Το υλικό που χρησιμοποιόταν για την κατασκευή τους και το είδος της
διακόσμησης εξέφραζαν την ιδιότητα και το κύρος του κατόχου τους. Έτσι, οι σφραγίδες
χρησίμευαν συγχρόνως ως υπογραφή και ως ταυτότητα και, καθώς ανήκαν στα απολύτως
προσωπικά αντικείμενα, τοποθετούνταν συχνά ως κτερίσματα στους τάφους.
Κάτω: Σφραγιδόλιθος από στεατίτη με
παράσταση άρματος. Υστεροομινωική περίοδος.
Δεξιά: Σφραγιδόλιθος από στεατίτη με
παράσταση άνδρα με ταύρους. Υστερομινωική
περίοδος.

14. Προκειμένου να δηλωθεί η ταυτότητα του κατόχου ή του αποστολέα αγαθών δημιουργήθηκε
μία τεράστια ποικιλία από διακοσμητικά μοτίβα, ιδεογράμματα ή συνθέσεις που
ακολουθούσαν τις καλλιτεχνικές τάσεις κάθε περιόδου της Μινωικής εποχής. Οι Μινωίτες
ειδικεύθηκαν στη σφραγιδογλυφία και με μια σειρά από πρωτότυπες τεχνικές και
διακοσμήσεις την ανήγαν σε υψηλή τέχνη. Πολλές φορές, στη μικρή επιφάνεια των
σφραγίδων χαράζονταν λεπτομερείς αναπαραστάσεις της καθημερινής και της θρησκευτικής
ζωής, που προσφέρουν σήμερα πολύτιμα στοιχεία για την κοινωνική οργάνωση, τα έθιμα και
τη λατρεία της μινωικής Κρήτης.
Αριστερά: Kνωσός. Φακοειδής σφραγιδόλιθος από σάρδιο με παράσταση ταύρων. 1600-1100
π.X. Hράκλειο, Aρχαιολογικό Mουσείο 1656.
Δεξιά: Kνωσός. Σφραγιδόλιθος από σαρδόνυχα με παράσταση γυναικείας μορφής ανάμεσα σε
γρύπες. Nεοανακτορική εποχή.

15. ΑΝΤΑΛΛΑΞΙΜΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ
Τις επαφές των Μινωιτών με το εξωτερικό δείχνει η παρουσία των χαρακτηριστικών αντικειμένων
μινωικής τέχνης, κυρίως της κεραμικής, που εντοπίζονται σε μακρινές περιοχές, και οι σύγχρονες
εισαγωγές ξένων προϊόντων στην Κρήτη. Οι βασικότερες πρώτες ύλες που εισάγονταν ήταν τα
μέταλλα, οι πολύτιμοι λίθοι και το ελεφαντόδοντο. Μαζί με αυτές εισαγόταν και ένας μεγάλος αριθμός
πολυτελών αντικειμένων ανατολικής και αιγυπτιακής προέλευσης. Στις αγορές του εξωτερικού
εξάγονταν τα προϊόντα της μινωικής βιοτεχνίας και τα εκλεκτότερα είδη της κρητικής γης. Κατά την
Υστερομινωική εποχή (1550-1100) το κρασί, το λάδι και διάφορα είδη αρωματικών ελαίων
μεταφέρονταν σφραγισμένα σε ειδικά σχεδιασμένα μεταφορικά αγγεία, τους ψευδόστομους αμφορείς.
Πιθανά ανταλλάξιμα είδη μπορεί να ήταν και προϊόντα από φθαρτά υλικά που δεν άφησαν ίχνη, όπως
τα προϊόντα της υφαντικής. Ανάμεσα στα περιζήτητα είδη ανήκε ίσως και η ξυλεία της Κρήτης που
μπορεί να εξαγόταν σε χώρες με πλήρη έλλειψη δασών, όπως η Αίγυπτος και η Μεσοποταμία, όπου
είναι γνωστό ότι χρησιμοποιήθηκε εισηγμένη ξυλεία.
Αριστερά: Aποτύπωμα συριακού σφραγιδοκυλίνδρου από
αιματίτη. Aπεικονίζονται ανδρικές μορφές που κατευθύνονται
προς ένθρονη ανδρική θεότητα.
Δεξιά: Ψευδόστομος αμφορέας Υστερομινωικής περιόδου.

16. Μία γλαφυρή εικόνα των διεθνών εμπορικών ανταλλαγών κατά την Ύστερη εποχή του Χαλκού
(1600-1050 π.Χ.) μας δίνουν τα ευρήματα από δύο ναυάγια πλοίων στο Ulu Burun και στην
Καληδονία, κοντά στη νότια μικρασιατική ακτή. Οι υποβρύχιες αρχαιολογικές έρευνες στις
περιοχές αυτές αποκάλυψαν ένα πλούσιο και αντιπροσωπευτικό δείγμα προϊόντων διαφορετικής
προέλευσης που διακινούνταν ταυτόχρονα στην ανατολική Μεσόγειο.
Αριστερά: Άτλας του εμπορίου της
Αν. Μεσογείου την Ύστερη Εποχή
του Χαλκού.
Πάνω: Το ναυάγιο στο Ulu Burun.

17. ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ
Μέσα από τις γραπτές πηγές της 18ης αιγυπτιακής δυναστείας αλλά και από μία σειρά
μινωικών ευρημάτων στην Αίγυπτο γίνεται φανερή η παρουσία των Μινωιτών στη χώρα του
Νείλου. Στον τοιχογραφικό διάκοσμο των τάφων αιγυπτίων αξιωματούχων αναγνωρίζονται
Kρήτες, που ονομάζονταν στην Αίγυπτο Κεφτιού, να προσφέρουν δώρα στο Φαραώ, ανάμεσα
σε απεσταλμένους άλλων χωρών. Η ταύτιση αυτών των μορφών με τους Μινωίτες γίνεται
από το ένδυμά τους, το μινωικό ζώμα και από τα πολυτελή αντικείμενα που μεταφέρουν, στα
οποία αναγνωρίζονται χαρακτηριστικά πρoϊόντα μινωικών εργαστηρίων.
Aίγυπτος, Tell ed-Dab'a. Σχεδιαστική απόδοση τμημάτων τοιχογραφίας με
θέμα τα ταυροκαθάψια.

18. Οι πυκνότερες επαφές της Κρήτης με την
Αίγυπτο παρατηρούνται κατά τη διάρκεια της
18ης δυναστείας που αντιστοιχεί με τα μέσα
του 16ου αιώνα π.Χ. Ιδιαίτερα σημαντικοί για
την απόλυτη χρονολόγηση είναι οι αιγυπτιακοί
σκαραβαίοι με τα χαρακτηριστικά εμβλήματα
των Φαραώ που βρίσκονται συχνά σε τάφους
της Κρήτης, καθώς η διαδοχή των βασιλέων
της Αιγύπτου είναι σίγουρα χρονολογημένη.
Λίθινο κύπελλο ανθοφορίας: Αυτός ό τύπος
μινωικού λίθινου αγγείου είναι γνωστός ως
"κύπελλο ανθοφορίας" λόγω της
χαρακτηριστικής διακόσμησης με ανάγλυφα
πέταλα άνθους που περιβάλλουν το σώμα. Το
αγγείο έχει σμιλευτεί σε οφίτη λίθο και
χρονολογείται στην Υστερομινωική Ι περίοδο
(1550-1500 π.Χ.).
Η λιθοτεχνία αναπτύχθηκε στην Κρήτη ήδη από
την τρίτη χιλιετία π.Χ.. Πηγή έμπνευσης για τους
μινωίτες λιθοξόους ήταν πιθανότατα η
Αίγυπτος. Άλλωστε, αιγυπτιακά λίθινα αγγεία
όλων των περιόδων από την Προ-Δυναστική και
εξής έχουν βρεθεί σε διάφορες θέσεις της
Κρήτης.
Ιδιαίτερα στενές γίνονται οι σχέσεις Κρήτης-
Αιγύπτου κατά τους πρώτους αιώνες του
αιγυπτιακού Νέου Βασιλείου (16ος-15ος αι.
π.Χ.). Τα κύπελλα ανθοφορίας, που συχνά
έφεραν δισκοειδή πώματα και φαίνεται ότι
χρησίμευαν για τη φύλαξη αρωματικών ελαίων,
αποτελούν έναν από τους χαρακτηριστικότερους
μινωικούς τύπους λίθινων αγγείων αυτής
ακριβώς της περιόδου.

19. Τα μινωικά προϊόντα στην Αίγυπτο
λιγοστεύουν κατά τη Νεοανακτορική περίοδο
(1600-1400 π.Χ.), ενώ αντίθετα πληθαίνουν τα
προϊόντα των μυκηναϊκών κέντρων. Η στροφή
αυτή είναι ενδεικτική για τη μετατόπιση της
εμπορικής δύναμης στα χέρια των Μυκηναίων
και ίσως σημαίνει ότι τα μινωικά προϊόντα
διακινούνταν πια μέσω των μυκηναϊκών
εμπορικών σταθμών.
Μαρμάρινο φωλεόσχημο κύπελλο.
Πρωτομινωική ΙΙ - Μεσομινωική Ι/ΙΙ περίοδος
(2800-1700 π.Χ.).
Χαρακτηριστικός τύπος μινωικού λίθινου
αγγείου, που αποκαλείται "φωλεόσχημο"
επειδή το ημισφαιρικό σχήμα του θυμίζει
φωλιά πουλιού. Τα φωλεόσχημα αγγεία ήταν
ιδιαίτερα δημοφιλή στην προϊστορική Κρήτη
και παρουσιάζουν σχετικά μεγάλη ποικιλία
σχημάτων. Χρονολογούνται κυρίως στην
περίοδο μεταξύ της Πρωτομινωικής ΙΙ και της
Μεσομινωικής Ι/ΙΙ (δηλαδή μεταξύ του 2800
και του 1700 π.Χ. περίπου), ενώ λιγότερα
παραδείγματα προέρχονται από σύνολα της
Μεσομινωικής ΙΙΙ - Υστερομινωικής Ι
περιόδου (περ. 1700-1550 π.Χ.).
Το σχήμα του συγκεκριμένου τύπου αγγείων -
που χρησίμευαν μάλλον για τη φύλαξη
αρωματικών ελαίων και συχνά έφεραν
στρογγυλό πώμα - ανάγεται σε αιγυπτιακά
πρότυπα. Τα φωλεόσχημα σκεύη αποτελούν
συνήθη κτερίσματα σε μινωικούς τάφους.

20. Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:
Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ.
Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η
Καθημερινή», Αθήνα 2010
Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού
www.ime.gr/chronos/02 (Εποχή του Χαλκού)
Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία),
εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

21. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)
Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970
Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ.
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79
Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998
Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993
Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον
ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972
Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998
Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996
Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

22. Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996
Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987
Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά,
Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)
Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη
αρχαιότητα, Αθήνα, 1998
Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-
Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996
Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.
Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983
Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 2002.

23. Περιοδικά
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων:
Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα
Ιστοσελίδες
www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)
http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας
ελληνικής τέχνης)
http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)
www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)
http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)