2. Η οικονομία της Μεσοελλαδικής εποχής ήταν προνομισματική, πράγμα που σημαίνει ότι όλες οι
εμπορικές συναλλαγές γίνονταν μέσω της ανταλλαγής αγροτικών ή βιοτεχνικών προϊόντων. Σε
σύγκριση με τα οικονομικά δεδομένα της Πρώιμης Χαλκοκρατίας, η εικόνα της μεσοελλαδικής
οικονομίας παρουσιάζει μια εμφανή καθυστέρηση. Οι εξελιγμένες μορφές οικονομικής διαχείρισης,
όπως το σύστημα αποθήκευσης ή του σφραγίσματος των προϊόντων, που ήταν διαδεδομένο στη
Μινωική Κρήτη αλλά και στην ηπειρωτική Ελλάδα της Πρώιμης Χαλκοκρατίας, λείπουν εντελώς
από τους μεσοελλαδικούς οικισμούς. Η οικονομία φαίνεται ότι είχε αποκτήσει πάλι τον αγροτικό
χαρακτήρα της Νεολιθικής εποχής. Οι κάτοικοι της ηπειρωτικής Ελλάδας, παράλληλα με την απλή
εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, το ψάρεμα, το κυνήγι και τη συλλογή ξυλείας, ζούσαν από τα
κτηνοτροφικά και τα αγροτικά προϊόντα που παρήγαν.
Aίγινα, Κολώνα. Θραύσμα αγγείου. Aπεικονίζονται άνδρες που κρατούν κουπιά και
ακόντια μέσα σε πλοίο. Β' ΕΠΚΑ. YΠΠO/TAΠ
3. Πολλά από τα χρηστικά αντικείμενα της καθημερινής ζωής, όπως τα υφάσματα και τα απλά
οικιακά σκεύη, θα κατασκευάζονταν σε οικοτεχνίες, η κατασκευή όμως ορισμένων αντικειμένων
σε μεγάλες ποσότητες, όπως τα λεπτότεχνα κεραμικά είδη, δείχνει ότι ήταν μάλλον δείγματα
μαζικής βιοτεχνικής παραγωγής. Η κεραμική παραγωγή ειδικότερα παρουσιάζει έντονα τοπικά
χαρακτηριστικά, πράγμα που σημαίνει ότι οι γεωγραφικά κλειστές περιοχές διέθεταν τα δικά τους
εργαστήρια, και διακινούσαν τα προϊόντα τους σε περιορισμένο γεωγραφικό χώρο.
Λέρνα V (Μεσοελλαδική Περίοδος). Αμαυρόχρωμη φιάλη.
4. Η εμφάνιση ορισμένων κατηγοριών μεσοελλαδικής κεραμικής υψηλής ποιότητας σε
μακρινές περιοχές δείχνει ότι μερικά κεραμικά προϊόντα ήταν προσφιλή αντικείμενα
εμπορίου και είχαν ίσως μεγάλη αγοραστική αξία. Τα προϊόντα αυτά θα διακινούνταν ίσως
παράλληλα με την εμπορία των μετάλλων, τα οποία ήταν και αυτά χωρίς αμφιβολία
διαθέσιμα, παρόλο που λόγω της οικονομικής συρρίκνωσης της εποχής δεν έχουν αφήσει
επαρκή κατάλοιπα στο αρχαιολογικό υλικό.
Λέρνα V (Μεσοελλαδική Περίοδος). Κύπελλο πολύχρωμου
ρυθμού που μιμείται τα κρητικά καμαραϊκά αγγεία.
5. Η σχετικά περιορισμένη διάδοση της τοπικής κεραμικής υποδεικνύει μικρής κλίμακας εμπορικές
δραστηριότητες, τις οποίες διεξήγαν πιθανότατα οι κάτοικοι των παραθαλάσσιων θέσεων, εφόσον
η διάδοση των εμπορεύσιμων ειδών εμφανίζεται πυκνότερη στους παραθαλάσσιους οικισμούς απ'
ό,τι στην ενδοχώρα. Δεν είναι γνωστό αν το εμπόριο διεξαγόταν μέσω μιας κεντρικής αρχής που
θα είχε ταυτόχρονα και πολιτική εξουσία ή αν υπήρχε μια ειδική κοινωνική τάξη εμπόρων. Οι
ανάγκες του θαλάσσιου εμπορίου προϋπέθεταν πάντως την εξειδίκευση τουλάχιστον μιας
συγκεκριμένης ομάδας ναυτικών. Οι σχετικά περιορισμένες εμπορικές δραστηριότητες της
Μεσοελλαδικής εποχής δείχνουν ότι το θαλάσσιο εμπόριο της Μέσης Χαλκοκρατίας βρισκόταν
κατά ένα μεγάλο μέρος στα χέρια των κατοίκων των Κυκλάδων ή των Μινωιτών.
Ο ισχυρός κυκλαδικός στόλος όπως παρουσιάζεται στην
περίφημη τοιχογραφία από τη Θήρα (16ος
– 15ος
αι.).
6. ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ – ΓΕΝΙΚΑ
Η εξέλιξη των αστικών κέντρων και η άνθιση της βιοτεχνικής παραγωγής που παρατηρούνται αυτή
την εποχή δε συνοδεύονται από ταυτόχρονη πρόοδο των γεωργικών καλλιεργειών. Τα λίθινα εργαλεία
της εποχής είναι παρόμοια με τα πρωτοελλαδικά δείχνοντας έτσι ότι κατά τη Μεσοελλαδική εποχή δε
σημειώθηκε σημαντική τεχνολογική πρόοδος στην εξέλιξη ή το είδος των καλλιεργειών. Αυτή την
εποχή όμως εμφανίζεται ένας νέος τύπος γεωργικού εργαλείου, οι λίθινες λεπίδες δρεπανιών που
έφεραν χαρακτηριστικές οδοντωτές ακμές και κατασκευάζονταν συνήθως από πυριτόλιθο. Αυτή η
καινοτομία αντικατοπτρίζει ίσως ένα μεγαλύτερο βαθμό ειδίκευσης των γεωργικών καλλιεργειών.
Ορισμένα στοιχεία, όπως η κατασκευή αναχωμάτων για την απόκτηση μεγαλύτερου τμήματος
καλλιεργήσιμης γης σε ελώδεις περιοχές, όπως αυτή της Κωπαΐδας, δείχνουν μιαν αξιοσημείωτη
τεχνολογική ειδίκευση στα εγγειοβελτιωτικά έργα, τα οποία οδήγησαν στα αξιοθαύμαστα αρδευτικά
έργα της Μυκηναϊκής εποχής. Οι τεχνολογικές εξελίξεις της αγροτικής οικονομίας θεωρείται ότι
προέκυψαν από την επικοινωνία με άλλες περισσότερο εξελιγμένες περιοχές ή χώρες.
7. Ορισμένα στοιχεία, όπως η κατασκευή αναχωμάτων για την απόκτηση μεγαλύτερου τμήματος
καλλιεργήσιμης γης σε ελώδεις περιοχές, όπως αυτή της Κωπαΐδας, δείχνουν μιαν αξιοσημείωτη
τεχνολογική ειδίκευση στα εγγειοβελτιωτικά έργα, τα οποία οδήγησαν στα αξιοθαύμαστα
αρδευτικά έργα της Μυκηναϊκής εποχής. Οι τεχνολογικές εξελίξεις της αγροτικής οικονομίας
θεωρείται ότι προέκυψαν από την επικοινωνία με άλλες περισσότερο εξελιγμένες περιοχές ή
χώρες.
Mάλθη.
Λεπίδα δρεπανιού με οδοντωτές ακμές.
8. Οι γενικότερες οικονομικής φύσεως μεταβολές κατά τη μετάβαση στην Ύστερη Χαλκοκρατία
δείχνουν τη σταδιακή εμπορική εκμετάλλευση των αγροτικών προϊόντων, η οποία οδήγησε στη
συστηματική αποθήκευση του αγροτικού πλεονάσματος που διαπιστώνεται στις άριστα
οργανωμένες αποθήκες των μυκηναϊκών ακροπόλεων.
Λέρνα V (Μεσοελλαδική Περίοδος). Κύπελλο με δυο λαβές σε πολύχρωμα ρυθμό κρητικής
έμπνευσης.
9. ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ – ΓΕΩΡΓΙΑ
Οι γνώσεις μας για τα γεωργικά προϊόντα της Μεσοελλαδικής εποχής δεν είναι αρκετές, ώστε να
μπορούμε να σχηματίσουμε μία πλήρη εικόνα των αγροτικών καλλιεργειών. Oι ποικιλίες τους
είναι γνωστές μόνο από τη Λέρνα στην Aργολίδα και την ΄Aργισσα στη Θεσσαλία. Τα
απανθρακωμένα δείγματα καρπών από τις θέσεις αυτές δείχνουν ότι τα συνηθέστερα αγροτικά
προϊόντα της Μεσοελλαδικής εποχής ήταν το σιτάρι, το κριθάρι, τα μπιζέλια, τα ρεβίθια και οι
φακές. H γενική εντύπωση πάντως που απορρέει από τις βοτανολογικές έρευνες είναι ότι οι
αγροτικές καλλιέργειες της Μεσοελλαδικής εποχής εμφανίζουν μεγαλύτερη ποικιλία σε σχέση με
εκείνες της Πρωτοελλαδικής περιόδου.
Κατανομή των γεωργικών εργασιών στις διάφορες εποχές.
10. Από τις μεσοελλαδικές θέσεις δεν υπάρχουν μέχρι τώρα στοιχεία για την καλλιέργεια της ελιάς ή
του αμπελιού. Δεδομένου όμως ότι οι ελιές και τα σταφύλια διαπιστώνονται σε θέσεις της
ηπειρωτικής Ελλάδας κατά την Πρώιμη αλλά και κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία, θεωρείται
βέβαιο ότι η παραγωγή των βασικών καλλιεργειών της Mεσογείου, των δημητριακών, του
αμπελιού και της ελιάς, συνεχίστηκε ομαλά μέχρι τη Μυκηναϊκή εποχή.
11. ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ – ΔΙΑΙΤΟΛΟΓΙΟ
Το καθημερινό διαιτολόγιο της Μεσοελλαδικής εποχής βασιζόταν στα αγροτικά προϊόντα. Οι
τροφές αποτελούνταν από δημητριακά, όσπρια, φυτικά έλαια, ξηρούς καρπούς, λαχανικά και
φρούτα. Το κρέας ήταν ένα περιστασιακό μόνο έδεσμα που εξασφαλιζόταν από ειδικευμένα
άτομα, τους κυνηγούς και τους κτηνοτρόφους.
Oρχομενός. Μινυακή δίωτη φιάλη με γωνιώδες περίγραμμα από τις ανασκαφές
του Ε. Σλήμαν.
Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο 3271. YΠΠO/TAΠ.
12. Οι οστεολογικές έρευνες των σκελετικών υπολειμμάτων από τους τάφους της Λέρνας έχουν δείξει
ότι το διαιτολόγιο ήταν ιδιαίτερα φτωχό σε πρωτεΐνες κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας. Η
παλαιοπαθολογική εικόνα των σκελετών υποδηλώνει μια χαμηλή ετήσια κατανάλωση σε κρέας. Η
διατροφή είχε τόσο χαμηλή θρεπτική αξία, ώστε οδηγούσε συχνά σε ασθένειες και σε περιόδους
λοιμών ακόμη και στο θάνατο.
Λέρνα V (Μεσοελλαδική Περίοδος). Αμαυρόχρωμο κλειστό αγγείο σε ρυθμό
ανοικτό επί σκοτεινού.
13. Τα κεραμικά μαγειρικά σκεύη που βρίσκονται σε οικιστικούς χώρους δίνουν μια αμυδρή εικόνα
του τρόπου μαγειρικής και των εδεσμάτων της Μεσοελλαδικής εποχής. Οι βαθιές τριποδικές
χύτρες που φέρουν έντονα ίχνη φωτιάς δείχνουν ότι το φαγητό μαγειρευόταν επάνω σε ανοιχτή
φωτιά και είχε μάλλον τη μορφή σούπας ή χυλού, ενώ το κρέας τρωγόταν πιθανότατα ψημένο σε
ανοιχτή φωτιά. Μερικές κλειστές εστίες που εντοπίστηκαν σε μεσοελλαδικούς οικισμούς, όπως
στην κάτω πόλη της Ασίνης και την Εύτρηση, ίσως ήταν οικιακοί φούρνοι για το ψήσιμο του
ψωμιού. Αν και η βρώμη ήταν το περισσότερο διαδεδομένο σιτηρό της εποχής, δεν ήταν
κατάλληλη για την παρασκευή ψωμιού. Έτσι, το ψωμί φτιαχνόταν μάλλον από σιτάρι και κριθάρι,
τα οποία αλέθονταν προηγουμένως σε μυλόπετρες.
Η απαιτητική δουλειά του αρχαιολόγου στο πεδίο.
14. ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ – ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ
Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για τα κατοικίδια ζώα της Μεσοελλαδικής εποχής προέρχονται
κυρίως από τις οστεολογικές έρευνες που έγιναν στις θέσεις Λέρνα, Ασίνη και Νιχώρια. Το 90%
σχεδόν των ζωικών υπολειμμάτων ανήκαν σε βοοειδή, αιγοπρόβατα, χοίρους και σκύλους. Από
τη μελέτη των οστεολογικών καταλοίπων υπολογίζεται ότι κατά την περίοδο V της Λέρνας τα
κοπάδια αποτελούνταν από 203 χοίρους, 84 βοοειδή και 184 αιγοπρόβατα.
Kίρρα. Oστέινα εργαλεία.
15. Τα κύρια προϊόντα της κτηνοτροφίας ήταν το κρέας, τα δέρματα αλλά και τα οστά και τα κέρατα
των ζώων που χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή εργαλείων και κοσμημάτων. Τα
δευτερεύοντα προϊόντα ήταν το γάλα, το μαλλί και η κοπριά. Τα περισσότερα κατοικίδια ζώα
είχαν θανατωθεί σε μικρή ηλικία και μόνο μερικές αγελάδες φαίνεται ότι έζησαν πάνω από 3-4
χρόνια. Αυτό σημαίνει ότι μόνο ένας μικρός αριθμός των κατοικίδιων ζώων φυλασσόταν για την
αναπαραγωγή.
16. Μια σημαντική ώθηση στην αγροτική οικονομία έδωσε η ευρεία χρήση του αλόγου, το οποίο
είχε εμφανιστεί στη Μακεδονία ήδη από την Πρωτοελλαδική εποχή. Στη Λέρνα η εμφάνισή του
διαπιστώνεται από την πρώιμη Μεσοελλαδική περίοδο. Τα άλογα χρησιμοποιούνταν αυτή την
εποχή μόνο στις αγροτικές εργασίες και όχι ακόμη στην έλκυση αμαξιών ή την ίππευση. Κατά
την τελευταία περίοδο της Μεσοελλαδικής εποχής τα άλογα είχαν γίνει σύμβολα κοινωνικής
ισχύος και μερικές φορές θάβονταν κοντά σε τάφους επιφανών, όπως δείχνουν οι σκελετοί
αλόγων που βρέθηκαν στους τύμβους του Μαραθώνα και των Δενδρών.
Δενδρά. Σκελετοί αλόγων .Δ' ΕΠΚΑ. YΠΠO/TAΠ.
17. ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΕΙΣ
Οι εμπορικές δραστηριότητες και οι μετακινήσεις φαίνονται κυρίως από τη διάδοση της
μεσοελλαδικής κεραμικής στον αιγαιακό χώρο. Τα τοπικά κεραμικά εργαστήρια διακρίνονται
εύκολα από τη χαρακτηριστική τεχνοτροπία της παραγωγής τους, επιτρέποντας έτσι την
παρακολούθηση των εμπορικών ανταλλαγών. Η ισχνή παρουσία της μεσοελλαδικής
κεραμικής σε μακρινές περιοχές από τον τόπο της παραγωγής τους δείχνει ότι το εμπορικό
δίκτυο και οι μετακινήσεις των ανθρώπων είχαν περιορισμένη έκταση, ενώ δεν υπάρχουν
καθόλου στοιχεία για διεθνείς σχέσεις, ανάλογες με αυτές της μινωικής Κρήτης. Τα εισηγμένα
προϊόντα της κεραμικής εμφανίζονται πυκνότερα στις παράκτιες περιοχές, πράγμα που
σημαίνει ότι ο θαλάσσιος δρόμος ήταν ο ευκολότερος τρόπος πρόσβασης σε άλλες περιοχές,
προκειμένου να επιτευχθούν εμπορικές συναλλαγές ή και άλλου είδους μετακινήσεις.
Αίγινα, Κολώνα. Αμαυρόχρωμος πίθος με
παράσταση πλοίων. Aίγινα, Aρχαιολογικό
Mουσείο 2458. YΠΠO/TAΠ.
18. Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:
Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ.
Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η
Καθημερινή», Αθήνα 2010
Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού
www.ime.gr/chronos/02 (Εποχή του Χαλκού)
Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία),
εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970
19. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)
Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970
Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ.
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79
Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998
Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993
Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον
ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972
Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998
Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996
Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985
20. Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996
Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987
Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά,
Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)
Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη
αρχαιότητα, Αθήνα, 1998
Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-
Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996
Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.
Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983
Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 2002.
21. Περιοδικά
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων:
Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα
Ιστοσελίδες
www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)
http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας
ελληνικής τέχνης)
http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)
www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)
http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)
